Nasze magazyny
Termin "zaburzenia integracji sensorycznej" nie wszystkim musi być znany. Odnosi się do braku współpracy między zmysłami wewnętrznymi – układem przedsionkowym, interocepcją i propriocepcją – a zmysłami zewnętrznymi i mózgiem, i może dotyczyć zarówno jednego z nich, jak i kilku.
Tego typu nieprawidłowości u każdego z nas mogą mieć inne podłoże: czynniki genetyczne (w tym neuroróżnorodność), urazy okołoporodowe, przebyta choroba, nieszczęśliwy wypadek, pogarszający się z wiekiem stan zdrowia, a nawet przetrenowanie.
Łatwiej jest rozpoznać zaburzenia integracji sensorycznej u osób, które doświadczyły ich nagle, np. w wyniku amputacji kończyny. W przypadku małych pacjentów mogą minąć lata, zanim ktoś połączy moczenie majtek nie z lenistwem czy nieuwagą, a z nieumiejętnością interpretowania sygnałów z pęcherza.
Warto zawsze udać się na terapię do specjalisty od integracji sensorycznej, fizjoterapeuty czy osteopaty, ponieważ regularnie wykonywane ćwiczenia mogą całkowicie odmienić życie osoby doświadczającej tego typu problemów.
Za co odpowiadają poszczególne zmysły wewnętrzne?
Zmysł przedsionkowy - odpowiada za równowagę i koordynację
Wyobraź sobie, że wsiadasz do samochodu, a gdy ten rusza, to już masz wrażenie, że zbytnio przyspieszył; zaczyna kręcić ci się w głowie, pojawia się odruch wymiotny i skołowacenie. Albo też wracasz do domu po ciężkim dniu i nagle czujesz zawroty głowy, omal nie upadasz, chociaż przecież wszystko wydaje się w porządku.
Tak wyglądają zaburzenia pracy układu przedsionkowego, który odpowiada za równowagę – to dzięki niemu nie przewracasz się, kiedy zamkniesz oczy ani kiedy skręcasz; dzięki niemu możesz tańczyć i wylądować prosto po skoku, a także wykonać ruch głową bez obaw o nieprzyjemne uczucie "latającego mózgu".
Zmysł przedsionkowy, znany również jako układ przedsionkowy, to złożony zbiór struktur i szlaków nerwowych, który odgrywa kluczową rolę w naszym poczuciu propriocepcji (ułożenia siebie względem otoczenia) i równowagi.
Główne funkcje zmysłu przedsionkowego
- wykrywanie pozycji i przyspieszenia głowy w przestrzeni w dowolnym kierunku,
- koordynacja ruchów gałek ocznych (odruch przedsionkowo-oczny),
- kontrola postawy ciała (odruch przedsionkowo-rdzeniowy),
- udział w funkcjach poznawczych, takich jak pamięć przestrzenna, uczenie się i nawigacja.
Układ przedsionkowy dzieli się na część obwodową i centralną. Obwodowy układ przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym, w kości skroniowej i składa się z błędnika kostnego i zawieszonego w nim błędnika błoniastego. Błędnik kostny wypełnia perylimfa, płyn podobny do płynu mózgowo-rdzeniowego. Natomiast błędnik błoniasty zawiera unikalny płyn zwany endolimfą, który charakteryzuje się wysokim stężeniem jonów potasowych.
Sam aparat przedsionkowy to część błędnika błoniastego, składająca się m.in. z:
- łagiewki i woreczka (odpowiadają one za wykrywanie przyspieszeń liniowych, sił grawitacyjnych i pochylenia głowy; wewnątrz tej struktury znajdują się drobne kryształki węglanu wapnia, zwane otolitami, które wspomagają reakcję na bezwładnościowe przemieszczanie endolimfy: te w łagiewce dostarczają informacji o ruchu poziomym, a w woreczku o ruchu pionowym),
- trzech kanałów półkolistych, ułożonych pod kątem prostym do siebie i wykrywających przyspieszenia kątowe oraz obroty głowy w różnych płaszczyznach; ta część układu przedsionkowego nie zawiera otolitów,
- komórek rzęsatych.
Centralny układ przedsionkowy znajduje się w mózgu, a jego zadaniem jest interpretacja sygnałów z obwodowego układu przedsionkowego. Głównym ośrodkiem przetwarzania tych sygnałów są tzw. jądra przedsionkowe, umieszczone w rdzeniu przedłużonym i części pnia mózgu zwanej mostem. Sam centralny układ przedsionkowy wysyła sygnały do mięśni ocznych i posturalnych, umożliwiając kontrolę równowagi i orientacji.
Mechanizm działania obwodowego układu przedsionkowego polega na przyspieszaniu endolimfy w strukturach aparatu przedsionkowego podczas ruchu głowy. Kiedy głowa przestaje przyspieszać, komórki rzęsate wracają do swojej pozycji wyjściowej. To pozwala im reagować na dalsze zmiany przyspieszenia endolimfy¹.
Jak objawiają się zaburzenia układu przedsionkowego?
Problemy z układem przedsionkowym mogą objawiać się różnorodnymi symptomami, często wpływającymi na równowagę, wzrok i odczucia cielesne. Do najczęstszych objawów należą zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, zmiany w słuchu i problemy poznawcze, w tym z poruszaniem się w przestrzeni i z zapamiętywaniem położenia obiektów.
Same zaburzenia układu przedsionkowego mogą być symptomem innych problemów zdrowotnych, w tym:
- łagodnych napadowych położeniowych zawrotów głowy, które trwają od kilku sekund do kilku minut, a których przyczyną jest prawdopodobnie przemieszczenie wspomnianych otolitów i wzbudzanie przez nie fantomowego poczucia ruchu,
- choroby Meniere’a, objawiającej się utratą słuchu, szumami i zawrotami głowy, które mogą trwać godzinami; przyczyny należy doszukiwać się w zwiększeniu poziomu endolimfy,
- wirusowego zapalenia błędnika, w przebiegu którego dochodzi do utraty słuchu i problemów z równowagą po stronie zaatakowanego ucha; objawy utrzymują się od kilku dni do kilku tygodni.
Dodatkowo, u starszych osób obserwuje się naturalną, związaną z wiekiem utratę komórek rzęsatych, co prowadzi do problemów z koordynacją ruchową i zaburzeń równowagi, skutkujących upadkami. Również niektóre leki, takie jak salicylany (aspiryna), mogą przejściowo wpływać na pracę komórek rzęsatych, prowadząc do ubytku słuchu, a także powodować nudności, wymioty, szumy uszne, przyspieszony oddech i dezorientację. Inne środki ototoksyczne to aminoglikozydy, furosemid, cisplatyna i chinina¹.
Jak zapobiegać i leczyć zaburzenia układu przedsionkowego?
Nie da się ich uniknąć. Zarówno napadowe zawroty głowy, jak i chorobę Meniere’a leczy się jedynie objawowo, trudno bowiem przewidzieć, kiedy dojdzie do "buntu" ze strony otolitów czy też endolimfy. W przypadku wirusowego zapalenia błędnika również nie da się ustalić przyczyny schorzenia, a terapia obejmuje łagodzenie symptomów. Pozostaje ogólne przestrzeganie zasad higieny.
Zapobieganie problemom z równowagą powiązanym z wiekiem znajduje się obecnie poza zasięgiem medycyny, być może jednak pewnego dnia naukowcom uda się opracować terapię pozwalającą na odrastanie komórek rzęsatych, co przyczyniłoby się do poprawy jakości życia milionów seniorów na całym świecie. Pozostaje więc jedynie omówienie swoich obaw związanych z przyjmowaniem konkretnych leków (salicylanów, furosemidu itp.) z lekarzem lub farmaceutą i ustalenie stosunku ryzyka wystąpienia tych działań niepożądanych względem korzyści z terapii.
Jak więc wygląda leczenie zaburzeń układu przedsionkowego wywołanych chorobami? Łagodne napadowe położeniowe zawroty głowy można leczyć za pomocą tzw. manewru Epleya, który uważa się za jedną z najskuteczniejszych technik. Polega on na obracaniu i pochylaniu głowy oraz ciała w różny sposób w celu ustabilizowania położenia przemieszczonych otolitów w uchu wewnętrznym. W cięższych przypadkach schorzenia podaje się leki przeciwzawrotowe.
W chorobie Meniere’a ważne jest podawanie właśnie leków przeciwzawrotowych oraz przestrzeganie zasad diety niskosodowej. Jeśli zachodzi taka potrzeba, dokonuje się chirurgicznej dekompresji (zmniejszenia ciśnienia wewnątrz) worka endolimfatycznego. Jest to jednak opcja ostateczna. Wirusowe zapalenie błędnika to choroba, która po kilku tygodniach ustępuje samoistnie. Pacjentom podaje się leki przeciwzawrotowe¹.
Interocepcja – zmysł komunikacji wewnętrznej
Czy zastanawiałeś się kiedyś, skąd wiesz, że ssanie w brzuchu oznacza głód, a ucisk w podbrzuszu to parcie na pęcherz? Dzięki interocepcji wiesz, co organizm chce tobie zakomunikować. Określone sygnały wysyłane do mózgu i interpretowane przez niego pozwalają ci m.in. nie umrzeć z głodu i w porę zdążyć do toalety.
Ten zmysł wciąż nie został w pełni poznany, ale dzięki kolejnym badaniom coraz bardziej odkrywamy jego funkcje. Według jednej z proponowanych definicji interocepcja obejmuje procesy góra-dół i dół-góra, dzięki którym organizm odczuwa, interpretuje i integruje sygnały z wnętrza siebie i spod skóry, na poziomach świadomym i nieświadomym (z definicji tej wyłączone jest całe odczuwanie zewnętrzne, w tym ból odczuwany na skórze i temperatura otoczenia).
Interocepcja odgrywa znaczącą rolę w wielu podstawowych funkcjach psychologicznych. Stanowi podstawę dla poczucia "ja" i samoświadomości, a także ma istotny wkład w procesy podejmowania decyzji, regulacji emocji i poszukiwania nagród.
Interocepcja odpowiada również za:
- przetwarzanie sygnałów wewnętrznych,
- monitorowanie stanu fizjologicznego całego organizmu i utrzymywanie go w homeostazie,
- świadomość własnego ciała (umiejętność skupienia się na tym, co właśnie odczuwa moje ciało, zwłaszcza wewnątrz),
- tempo powrotu do zdrowia w przypadku schorzeń neurologicznych.
Zaobserwowano, że interwencje w obszar interocepcji pozwalają złagodzić objawy takich problemów zdrowotnych jak zespół jelita drażliwego, fibromialgia, PTSD czy konsekwencje nadużywania substancji psychoaktywnych. Do tego zaburzenia interocepcji towarzyszą pacjentom po amputacji – organizm nie radzi sobie z nową sytuacją, "wymyślając" sygnały z utraconej kończyny.
Jak objawiają się zaburzenia interocepcji?
Trudno połączyć je z imbalansem zmysłów, ponieważ są niespecyficzne, mogą przypominać roztargnienie, zaniedbanie siebie towarzyszące chorobom psychicznym czy też impulsywność. Przede wszystkim osoba z zaburzeniami interocepcji nie będzie potrafiła precyzyjnie odczuć i zinterpretować sygnałów, jakie wysyła jej organizm. Nie zrozumie, co dany bodziec wewnętrzny oznacza i nie odpowie na niego we właściwym czasie.
To może prowadzić np. do zaburzeń odżywiania (zarówno brak łaknienia, jak i podmiotowe traktowanie własnego ciała), depresji albo też odczuwania przewlekłego bólu². Dzieci z zaburzeniami interocepcji mogą np. reagować agresją na sygnały głodu lub też nie łączyć ruchu jelit z potrzebą pójścia do toalety. Są bardziej wyczulone na ból i zmiany temperatury, odpowiadając na nie strachem, krzykiem i histerią. Natomiast dorośli po amputacji będą odczuwać swędzenie, mrowienie lub ból fantomowy.
Jak leczyć zaburzenia interocepcji?
Tego typu brak równowagi sensorycznej można korygować za pomocą np. medytacji w ruchu (joga, tai-chi), a także terapii Feldenkreisa, metody Alexandra czy terapii oddechowej. Pozwalają one lepiej wsłuchać się we własne ciało i odczuwać jego reakcje na różne bodźce.
Pomocna będzie też terapia zwana IBI, czyli interwencja oparta na interocepcji. Skupia się ona na psychologicznych i behawioralnych aspektach tego zmysłu. Terapia przyjmuje postać koncentracji na fizjologii bez dyskusji (np. oddychanie), refleksji nad znaczeniem sygnałów wysyłanych przez organizm (bez interwencji czy modyfikacji) lub połączenia tych dwóch zjawisk w jedno.
Kolejną opcją jest stymulacja neurologiczna. Poprawia ona zmysł komunikacji między obszarami ciała poprzez ośrodkowe i obwodowe pobudzenie układu nerwowego. W przypadku utraty kończyny pomocna będzie tzw. terapia lustrzana, czyli ustawienie lustra tak, żeby odbijało bliźniaczą kończynę; poruszanie zachowaną ręką lub nogą i oglądanie w lustrze "tej utraconej" pomaga złagodzić fantomowe bodźce. Niestety, ta forma leczenia działa tylko przez jakiś czas. Zdaniem specjalistów najlepsze wyniki osiąga się poprzez łączenie kilku metod terapeutycznych².
Propriocepcja - zdolność do odczuwania położenia, ruchu i siły swoich części ciała
Jak udaje ci się dotknąć nosa, kiedy masz zamknięte oczy? Po czym poznasz, jak wrócić do domu, jeśli pojedziesz inną trasą? W jaki sposób łapiesz spadający widelec, chociaż go nie widzisz? Za te i inne umiejętności odpowiada zmysł zwany propriocepcją lub czuciem głębokim. To zdolność organizmu do odczuwania położenia, ruchu i siły swoich części ciała.
Dzięki propriocepcji podnosimy szklankę bez miażdżenia jej, a piłkę rzucamy daleko, zamiast uderzyć się nią w brzuch. Czucie głębokie to fundamentalny zmysł, który pozwala nam orientować się w przestrzeni i kontrolować nasze ruchy bez konieczności polegania wyłącznie na wzroku czy słuchu.
Propriocepcja odpowiada za następujące aspekty:
- odczuwanie położenia i ruchu kończyn oraz tułowia (kinestezja),
- odczuwanie wysiłku, siły i ciężkości, zarówno naszej, jak i innej osoby lub przedmiotu,
- dostarczanie sygnałów o stanie ciała z receptorów znajdujących się w skórze, mięśniach i stawach,
- umożliwienie kontroli motorycznej w czasie rzeczywistym wraz z nieustannie wprowadzanymi "poprawkami",
- tworzenie obrazu i schematu ciała w umyśle.
Równie ważne jest przetwarzanie sygnałów na podstawie przewidywania³, np. wchodzenie po schodach czy siadanie na krześle. W takiej sytuacji nie musisz pilnować, co się dzieje, ponieważ organizm zajął się wykonywaniem tego ruchu bez angażowania świadomości.
Jeśli jednak będziesz pokonywać kolejne piętra np. wpatrzony w telefon, to w pewnym momencie możesz poczuć utratę kontroli i równowagi, kiedy to organizm w "trybie automatycznym" postawi znowu nogę jak na stopień, a stopnia tego nie będzie. Podobnie jest z siadaniem: jeśli ktoś przesunie krzesło, na którym już kilka razy siadałeś, upadniesz. "Tryb automatyczny" zaoszczędza nam informacyjnego bałaganu, ale nie jest pozbawiony wad.
Jak objawiają się zaburzenia propriocepcji?
Problemy z czuciem głębokim to rozregulowanie organizmu, które trudno przeoczyć, choć nie każdy jest w stanie w pierwszej chwili podać ich przyczynę. Objawiają się one np. jako upośledzone poczucie położenia i ruchu kończyn oraz tułowia.
Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą mieć trudności z określeniem, gdzie znajdują się ich ręce czy nogi bez patrzenia na nie. Na przykład, pacjenci z chorobą Parkinsona mogą mieć trudności ze zlokalizowaniem ust bez użycia wzroku.
Zaburzenia propriocepcji to również problemy z wyczuwaniem wysiłku, siły i ciężkości. Są one zawsze powiązane z zamierzonymi działaniami ruchowymi. Dziecko z problemami z czuciem głębokim może np. uderzyć w twarz, kiedy chce pogłaskać kogoś po policzku i nie rozumie, na którym etapie zaplanowana czynność się nie powiodła.
Podobnie ze zmniejszonym wyczuciem pozycji ciała. Osoby z zaburzoną propriocepcją będą np. postrzegać kończynę jako bardziej wyprostowaną lub zgiętą niż jest w rzeczywistości. Do tego mogą wykonywać gwałtowniejsze ruchy, żeby poczuć, jak ich ciało zmienia pozycję, lub też nie zarejestrują momentu, kiedy przesunęły rękę lub nogę.
Osoby doświadczające zaburzeń czucia głębokiego są bardziej narażone na upadki, mają też nieprawidłową, jakby rozlaną, postawę: garbią się, ich ręce w pozycji spoczynkowej przywodzą na myśl marionetkę. Tak jak "zużywający się" zmysł przedsionkowy, również postępujące z wiekiem problemy z propriocepcją sprzyjają wypadkom i złamaniom u osób starszych.
Kolejny problem związany z zaburzeniami propriocepcji to nieprawidłowy obraz i schemat własnego ciała. Oznacza to np. brak prawidłowego poczucia rozmiaru części ciała (postrzeganie palców jako krótszych, a dłoni jako szerszej lub iluzorycznego powiększenia języka po znieczuleniu miejscowym). Mogą one towarzyszyć również pacjentom po amputacjach, którzy nadal odbierają sygnały czuciowe z utraconej kończyny. Natomiast chorzy z uszkodzeniem mózgu mogą mieć trudności z określeniem, w którym miejscu na ciele doświadczają dotyku.
Zaburzenia czucia głębokiego niekiedy objawiają się również zmniejszoną zdolnością do odróżniania ruchów własnych od tych wywołanych zewnętrznie. Może to prowadzić do objawów takich jak odczucie, że jest się pod kontrolą sił zewnętrznych, podobnie jak w przypadku schizofrenii.
Warto pamiętać o wpływie wysiłku fizycznego. Jego rodzaj i intensywność nierzadko wpływają na propriocepcję. Na przykład ćwiczenia ekscentryczne (rozciągające mięśnie i ścięgna) mogą prowadzić do uszkodzeń i bólu, który, choć nie oddziałuje bezpośrednio na receptory, to może zaburzać postrzeganie swojej siły. Zjawisko to utrzymuje się nawet do 24 godzin po zakończeniu ćwiczeń.
Wreszcie neuropatie włókien czuciowych. Pacjenci ich doświadczający tracą czucie proprioceptywne i dotykowe od szyi w dół, mając jednocześnie nienaruszone nerwy ruchowe. Początkowo nie są w stanie się poruszać i czują się oddzieleni od ciała³. Uczą się na nowo "używać" ciała na podstawie wzroku i intencji ruchowej, ale w ciemności nie znają położenia swoich kończyn. W ich przypadku centralne sygnały dowodzenia ruchowego mogą generować fałszywe wrażenia kinestetyczne.
Jak zapobiegać zaburzeniom propriocepcji?
W większości przypadków nie jest to możliwe. Problemy z czuciem głębokim wynikające z obciążenia genetycznego czy wystąpienia nagłego zdarzenia (np. wypadku samochodowego) nie mogą być naprzód przewidziane i nie da się im zaradzić zawczasu. Natomiast w kontekście naturalnego pogarszania się czucia głębokiego z wiekiem i ryzyka urazów, profilaktyka koncentruje się głównie na aktywności fizycznej i programach treningowych, które stymulują ten zmysł.
Oto kluczowe strategie:
- ćwiczenia fizyczne i specjalistyczne programy treningowe, w tym koncentryczne, izometryczne i ekscentryczne,
- integracja sensoryczna i świadomość ciała, które co prawda nie zapobiegną wystąpieniu zaburzeń czucia głębokiego u wszystkich pacjentów, mogą jednak zmniejszyć ryzyko upadków u osób starszych, a także prawdopodobieństwo fantomowego odczuwania kończyn u osób po amputacji.
U pacjentów z chorobą Parkinsona pomocne będzie lustro, które zintegruje zmysł wzroku z propriocepcją, dostarczając brakujących bodźców³.
Niedoceniane wewnętrzne zmysły
Na co dzień nie myślimy o tym, jak ważną rolę odgrywają nasze wewnętrzne zmysły. Nie doceniamy tego, że możemy jednocześnie prowadzić samochód i zachowywać świadomość tego, co dzieje się dookoła lub też zatańczyć podczas rozpakowywania zmywarki i odstawić wszystkie naczynia bezpiecznie na miejsce.
W każdej sekundzie układ nerwowy przetwarza setki informacji o położeniu ciała w przestrzeni, wykonywanym ruchu, sygnałach z wewnętrznych organów, bodźców docierających do nas z zewnątrz za pomocą dotyku, słuchu, węchu, smaku czy wzroku, ocenia ryzyko upadku czy zderzenia z framugą drzwi oraz siłę konieczną do wykonania danego zadania. Gdybyśmy mieli sobie to wyobrazić, to dobrym przykładem byłaby tutaj ocena otoczenia i bieżących parametrów przez cyborga lub kosmitę z filmów science-fiction.
Jeśli chcesz głębiej wsłuchać się w swój organizm, to pozwól sobie na leniwy poranek. Zanim wstaniesz z łóżka, nie otwieraj oczu, tylko skup się na innych zmysłach. Poczuj kołdrę na skórze, wyobraź sobie np., że cała twoja świadomość spływa do jednego palca u dłoni. Jaki masz wyraz twarzy? Czy mięśnie są napięte, czy też rozluźnione?
Zadaj sobie te i inne pytania, poznaj swoje ciało. Podczas sesji jogi czy fizjoterapii zastanów się, co odczuwasz i co to może oznaczać. Twój organizm jest twoim najlepszym przyjacielem, który lojalnie informuje cię o wszystkim, co się z nim dzieje. Zrozumienie języka, którym mówi, pozwoli ci zauważyć wiele problemów, w tym objawy chorób, i w porę na nie zareagować.
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532978/
- https://www.mdpi.com/2076-3425/14/4/386
- https://journals.physiology.org/doi/full/10.1152/physrev.00048.2011?rfr_dat=cr_pub++0pubmed&url_ver=Z39.88-2003&rfr_id=ori%3Arid%3Acrossref.org
