Różne oblicza anoreksji

Zdrowe zakupy

Suplementy diety

Andrographis ParActin®

Suplementy diety

Ashwagandha KSM-66 BIO

Suplementy diety

AstaZine® Astaksantyna

Suplementy diety

Koenzym Q10

Suplementy diety

Kolagen UC-II®

Suplementy diety

Kurkuma BCM-95®

Suplementy diety

Żeńszeń fermentowany GS15-4®

Zwykle piszemy o negatywnym wpływie żywności przetworzonej i nadwagi na zdrowie. Nie możemy jednak pominąć faktu, że równie niebezpieczna jest przesada w drugą stronę. Co więcej, u osób starszych niedowaga wynikająca z zaburzeń odżywiania może nieść podobne konsekwencje co otyłość. Przeprowadzone w 2005 r. badanie retrospektywne, do którego zakwalifikowano 1 219 pacjentów oddziału geriatrycznego, wykazało najwyższą śmiertelność wśród chorych z wartościami indeksu masy ciała (BMI) mniejszymi niż 25 (czyli w granicach normy określonej przez WHO) oraz otyłością II stopnia (BMI 35-40). Jednocześnie najmniejszą umieralność odnotowano wśród osób z nadwagą i otyłością I stopnia¹. Tego typu doniesień jest znacznie więcej, a łączy je wspólny wniosek: u osób powyżej 65. r.ż. niedowaga zwiększa prawdopodobieństwo śmierci dużo bardziej niż nadmiarowe kilogramy. To dlatego uznaje się, że w tej populacji prawidłowe wartości BMI powinny być nieco wyższe niż u młodszych osób (24-29 zamiast 19-25)².

Anoreksja niejedno ma imię

Utrata apetytu towarzysząca procesowi starzenia oraz zmniejszenie spożycia żywności prowadzące do spadku masy ciała określane są mianem anoreksji wieku podeszłego. Szacuje się, że taki jadłowstręt występuje u 20-25% Europejczyków powyżej 65. r.ż. To znacznie więcej niż "klasyczna" anorexia nervosa, czyli jadłowstręt psychiczny - ten problem obejmuje nie więcej niż 1,5% kobiet i 0,5% mężczyzn³. Jednocześnie uznaje się, że w tym przypadku największe ryzyko zachorowania przypada między 14. a 18. r.ż.

Te 2 oblicza choroby różnią się również przyczynami. Osoby cierpiące na anorexia nervosa stosują restrykcyjne metody, by osiągnąć jak najniższą masę ciała (środki przeczyszczające i odwadniające, wyczerpujące ćwiczenia i diety - w tym głodówki), a wszystkim tym zmaganiom towarzyszy silny lęk przed przytyciem. Bez wątpienia jadłowstręt psychiczny, zwłaszcza u młodych dziewcząt, ma wiele wspólnego z panującym obecnie kultem szczuplej, idealnej sylwetki i niedoścignionymi wzorcami lansowanymi w mediach. Za kluczowe uznaje się również czynniki środowiskowe i rodzinne (np. problemy w okresie dorastania, sztywność relacji, nadopiekuńczość, uwikłanie w rozwodów rodziców, nadmierne oczekiwania i krytyczne uwagi).

Jednak w ostatnich latach badacze coraz większą uwagę zwracają na powiązanie tych czynników z predyspozycjami genetycznymi (wariancja genu wpływającego na biosyntezę serotoniny - neuroprzekaźnika uczestniczącego w regulacji łaknienia, wagi ciała, ale też zachowań lękowych i kontroli impulsów), osobowościowymi (np. neurotyczność, wysoki poziom lęku i niskie poczucie własnej wartości, osobowość obsesyjno-kompulsywna) i biologicznymi.

Okazuje się, że u osób cierpiących na anorexia nervosa układ nagrody, składający się z neuronów dopaminowych, funkcjonuje odmiennie niż w zdrowej populacji (m.in. stwierdzono u nich obniżoną aktywność dopaminy - neuroprzekaźnika odgrywającego rolę w regulacji przyjmowania pokarmu i nastroju), a ich mózgi inaczej reagują na bodźce smakowe. Badania wykazały również zmniejszenie istoty białej i szarej oraz większą objętość płynu mózgowo-rdzeniowego, co wpływa na przewodzenie impulsów nerwowych, a także depresję i zaburzenia uwagi⁴. I choć ten kierunek badań wymaga zgłębienia, zdaniem ekspertów daje nadzieję na lepsze zrozumienie choroby, która wyniszcza zarówno ciało, jak i psychikę kobiet, wypaczając obraz własnej sylwetki i nakazując obsesyjne dążenie do absurdalnie niskiej masy ciała.

Anoreksja u seniorów

Mimo że zdecydowanie dominującą grupą pacjentek z jadłowstrętem psychicznym są dziewczęta i młode kobiety (przed 35. r.ż.), w każdym wieku istnieje ryzyko zachorowania. Jednak u seniorów chudnięcie znacznie częściej nie jest celem, a niezamierzonym efektem zaburzeń odżywiania. Ich przyczyny są związane z naturalnymi procesami starzenia, które wpływają na utratę apetytu na poziomie fizycznym i emocjonalnym.

Biologicznie najistotniejsze są 2 mechanizmy: pierwszy wiąże się z brakiem odczuwania głodu, a drugi - z szybszym i/lub silniejszym działaniem sygnałów sytości. Ważną rolę w powyższych procesach odgrywają hormony regulujące łaknienie: cholecystokinina (CCK), glukagonopodobny peptyd 1 (GLP-1), grelina oraz peptyd YY (PYY).

Zauważono, że stężenie CCK (hormonu sytości) wzrasta wraz z wiekiem, co może być przyczyną opóźnionego opróżniania żołądka i uczucia wczesnej sytości⁵. Podobnie jest z GLP-1, wydzielanym przez komórki jelita w odpowiedzi na docierający tam pokarm i opóźniającym opróżnianie żołądka. U seniorów jego ilość i uczucie sytości znacząco wzrastają po spożyciu dań bogatotłuszczowych, czego nie zaobserwowano u osób młodych⁶. Z wiekiem rośnie też stężenie uwalnianego w końcowym odcinku jelita cienkiego peptydu YY, który hamuje spożycie pokarmów, dając uczucie sytości oraz wydłużenie przerw między kolejnymi posiłkami⁷.

Spada natomiast poziom greliny - hormonu wydzielanego przez komórki żołądka, który zwiększa apetyt i pobór kalorii⁸.

Proces starzenia może prowadzić również do zmian w centralnym mechanizmie kontroli apetytu. W części badań prowadzonych na zwierzętach wykazano, że wraz z wiekiem dochodzi do zmniejszenia liczby, wrażliwości oraz reaktywności neuronów w podwzgórzu odpowiedzialnych za stymulację apetytu, co może przyczyniać się do wystąpienia jadłowstrętu. Badania w tym zakresie nie są jednak jednoznaczne.

Anoreksja: bez węchu i smaku

W powiedzeniu, że jemy oczami, jest sporo prawdy, ale równie istotne pozostają zmysły węchu i smaku: aromatyczne, atrakcyjnie podane potrawy, które trafiają w nasz gust kulinarny, najlepiej pobudzają apetyt. Tymczasem wraz z wiekiem dochodzi do zmniejszenia percepcji węchu i smaku. Przyczyną tych zaburzeń jest spadek liczby i wrażliwości brodawek językowych. Zmiany zachodzą także w strukturze nabłonka jamy nosowej: zmniejsza się wydzielanie śluzu, a zdolność regeneracji komórek receptorowych ulega upośledzeniu, co w konsekwencji może prowadzić do zaburzeń powonienia.

Szacuje się, że u ponad 50% osób w wieku 65-80 lat i nawet 80% powyżej 80. r.ż. występuje dysfunkcja węchu i smaku. Badania przeprowadzone we Francji na grupie 559 osób starszych wykazały u 21% z nich umiarkowane obniżenie aktywności obu tych zmysłów, a u 33% prawidłową reakcję na zapach, ale niewłaściwą percepcję smaku⁹.

Warto przy tym wspomnieć, że zaburzenie zmysłów może być nasilone w przypadku braku dbałości o higienę jamy ustnej, kserostomii (uczucia suchości w ustach) oraz utraty uzębienia.

Anoreksja: gdy choroba zabija apetyt

Choć wszystkie te fizjologiczne zmiany niewątpliwie osłabiają apetyt i sprzyjają anoreksji, zdrowy i silny organizm potrafi sobie z nimi poradzić. Jest to dużo trudniejsze, gdy toczą go choroby, które dodatkowo odbierają seniorom chęć do jedzenia, a jednocześnie zużywają zasoby energetyczne.

Ostre i przewlekłe stany chorobowe, nawet tak powszechne jak infekcje i schorzenia przewodu pokarmowego, ale również poważniejsze (nowotwory, przewlekła obturacyjna choroba płuc, niewydolność nerek lub serca), schorzenia neurologiczne, zaburzenia natury psychicznej (demencja, depresja), przyczyniają się do wystąpienia jadłowstrętu¹⁰. Co więcej, ryzyko to jest zdecydowanie większe przy wielochorobowości, która dotyczy ponad 60% osób w wieku 65-84 lata i aż 82% osób powyżej 85 lat. Badacze wskazują, że równoległe występowanie już 3 chorób u starszych kobiet prawie czterokrotnie zwiększa ryzyko niedoborów pokarmowych¹¹.

W jaki sposób te procesy wpływają na zmianę apetytu? Duże znaczenie ma tu bez wątpienia towarzyszący im przewlekły ból, którego szacunkowo doświadcza aż połowa osób starszych. Podobny efekt mogą mieć zaparcia lub biegunki, zwiększające stres związany z kolejnymi posiłkami. Winny jest również stan zapalny. Cytokiny prozapalne aktywują m.in. neurony anoreksygeniczne podwzgórza, przez co spada apetyt. Z kolei interleukina-6 (IL-6) oraz czynnik martwicy nowotworu (TNF) stymulują ekspresję leptyny, zwiększając jej stężenie w organizmie (to ona przekazuje do mózgu sygnał dotyczący poziomu sytości, a jej wzrost hamuje łaknienie)¹².

W przypadku przewlekłych schorzeń istotny jest jednak nie tylko ich biologiczny wpływ na organizm, ale również psychiczne radzenie sobie z chorobą. Przykładowo u osób z cukrzycą zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia) są zdecydowanie częstsze niż w populacji ogólnej, prawdopodobnie ze względu na przesadne ogniskowanie uwagi na diecie i samokontroli, a także niskie poczucie atrakcyjności, zaburzenia depresyjne i poczucie winy po popełnieniu błędów dietetycznych - zwłaszcza jeśli dochodzi do częstych hospitalizacji z powodu niewyrównania metabolicznego¹³. Podobnie konieczność restrykcyjnego ograniczenia spożycia soli czy cukru w związku z chorobą opisuje się jako przyczynę anoreksji u osób starszych¹⁴.

Anoreksja: leki zamiast jedzenia

Oczywiście odrębnym problemem osób z chorobami przewlekłymi jest konieczność stosowania stałej farmakoterapii. A ta nie pozostaje bez wpływu na odczuwanie smaku, suchość w jamie ustnej, mdłości, biegunki lub zaparcia prowadzące do jadłowstrętu.

Wśród farmaceutyków obniżających apetyt wymienia się inhibitory cetylocholinoesterazy, antybiotyki, digoksynę oraz leki nasenne. Związki o działaniu antycholinergicznym mogą powodować wczesne uczucie sytości, z kolei liczne środki farmaceutyczne stosowane w chorobach układu sercowo-naczyniowego oraz oddechowego przyczyniają się do zmiany odczuwania smaku i zapachu¹⁵.

W tym przypadku również mniej znaczy lepiej: polipragmazja, czyli stałe przyjmowanie co najmniej 5 leków, podobnie jak wielochorobowość zwiększa ryzyko anoreksji. Badania wskazują, że istnieje odwrotna zależność między liczbą stosowanych farmaceutyków a stanem odżywienia. Osoby starsze przyjmujące co najmniej 5 rodzajów leków dziennie mają trzykrotnie większe ryzyko niezamierzonej utraty masy ciała w porównaniu do tych, które zażywają ich mniej¹⁶.

Anoreksja: chudy nie znaczy zdrowy!

Jak widać, mechanizmy odpowiadające za rozwój jadłowstrętu psychicznego oraz anoreksji wieku podeszłego mają ze sobą niewiele wspólnego. Łączy je jednak wyniszczający wpływ na organizm, wynikający z postępującego niedożywienia. Utrata masy ciała - celowa czy niezamierzona - to dopiero początek. Obniżenie spożycia energii oraz składników odżywczych, m.in. białka, błonnika, witamin, składników mineralnych i niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, prowadzi również do spadku masy mięśniowej, upośledzenia funkcji układu oddechowego i odpornościowego, większej podatności na infekcje oraz zwiększenia ryzyka rozwoju bakterii.

Sam jadłowstręt jest niezależnym czynnikiem ryzyka śmierci u wszystkich osób z anoreksją. U seniorów jego skutkami niejednokrotnie są sarkopenia (utrata masy, siły i wytrzymałości mięśni szkieletowych) oraz tzw. zespół słabości (wyczerpanie fizjologicznej rezerwy organizmu oraz upośledzenie funkcji wielu układów i narządów) - oba te stany dodatkowo przyczyniają się do wzrostu chorobowości oraz śmiertelności¹⁷.

Anoreksja: postępujące wyczerpanie

Jadłowstręt psychiczny również nie daje swoim ofiarom odetchnąć. W początkowej fazie, gdy pacjent stopniowo osiąga zamierzony cel i traci kilogramy, staje się aktywny, pełen energii i zmotywowany do dalszej redukcji kalorii. Z czasem, w miarę pogłębiającego się zaburzenia postrzegania swojego ciała, zaczyna towarzyszyć mu uczucie osamotnienia, a nawet depresja - zwłaszcza gdy zaczyna ukrywać przed otoczeniem swoje nawyki żywieniowe lub spotyka się z krytyką swojej sylwetki. W międzyczasie postępujące niedożywienie powoduje szereg objawów somatycznych. Zwykle najpierw pojawiają się kłopoty z koncentracją i uczucie zimna, drżenie rąk, zmęczenie.

Wśród najczęstszych powikłań wymienia się zaburzenia hormonalne, metaboliczne i elektrolitowe, anemię, osteoporozę, biegunki i inne kłopoty z układem trawiennym, bezsenność, zatrzymanie miesiączki i rozwoju płciowego, odwodnienie, a także problemy neurologiczne i kardiologiczne¹⁸. Anoreksja charakteryzuje się przy tym wysokim wskaźnikiem umieralności, z czego ok. 1/3 przypadków śmierci wywołują powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego. Jak wynika z dostępnych publikacji, nagły zgon sercowy występuje u 10% chorych¹⁹.

Anoreksja: w poszukiwaniu ratunku

Na szczęście w przypadku obu rodzajów jadłowstrętu część niekorzystnych zmian w organizmie jest odwracalna. Wymaga to jednak jak najwcześniejszej interwencji, a zatem przede wszystkim podjęcia szybkich i zdecydowanych kroków - zwłaszcza w przypadku dziewcząt i kobiet cierpiących na anorexia nervosa, które zwykle bardzo długo i skutecznie ukrywają swoją chorobę. Ponieważ ogromną rolę odgrywają u nich kwestie natury emocjonalnej, nie obejdzie się bez psychoterapii, a najczęściej również hospitalizacji - zwłaszcza gdy wychudzenie jest na tyle poważne, że prowadzi do groźnego dla życia odwodnienia i zaburzenia równowagi elektrolitowej, spadek masy ciała przekracza 25% lub pojawiły się powikłania, takie jak zaburzenia rytmu serca czy ryzyko samobójstwa.

Jedynie jeśli stan zdrowia nie zagraża życiu, leczenie może przebiegać ambulatoryjnie. Obejmuje wówczas psychoterapię indywidualną i rodzinną, farmakologiczne leczenie powikłań, np. lęku i depresji czy bezsenności, oraz edukację dietetyczną, która pozwoli ustalić zdrowe wzorce jedzenia oraz przybierania na wadze. Z kolei w przypadku anoreksji wieku podeszłego konsultacja psychiatryczna czy psychologiczna nie jest potrzebna. Kluczowe pozostaje za to wprowadzenie kilku zmian w dotychczasowym sposobie żywienia.

Po pierwsze, warto jeść kilka małych posiłków (nawet 6-8 dziennie, również w nocy, jeśli chory ma na to ochotę). Mniejsze porcje nie powodują tak uciążliwych skutków ze strony przewodu pokarmowego, pacjent nie odczuwa tak szybko sytości i, co istotne, może próbować wielu różnych potraw, aby znaleźć te, które mu smakują. Poleca się też spożywanie posiłków w przyjemnej atmosferze, z rodziną lub znajomymi, aby proces jedzenia nie polegał tylko na dostarczeniu substancji odżywczych. Trzeba też pamiętać, aby płyny (wodę, soki) pić między posiłkami, a nie w trakcie, kiedy powoduje to szybsze napełnianie żołądka. Lepiej wybierać też produkty lekkostrawne i o skondensowanej zawartości odżywczej, gotowane na parze i intensywnie przyprawione, co pobudza apetyt. Dobrym pomysłem jest miksowanie warzyw i mięsa, np. podawanie ich w postaci zupy kremu.

Przy dużych problemach ze spożywaniem posiłków, kiedy nie dostarczają one odpowiedniej ilości kalorii i substancji odżywczych, warto zainteresować się specjalnymi preparatami żywieniowymi, dostępnymi na rynku w płynie lub proszku, który dodaje się do przygotowywanych potraw.

Artykuł ukazał się pt. "Nie jestem głodna..." w numerze Październik 2018 >>