Odruchy niemowlęce. Jak wyglądają i czym grozi ich niewygaszenie?

Kiedy tylko noworodek przyjdzie na świat, trafia w ręce specjalistów: jest mierzony i ważony, ale też głaskany po policzku oraz… nieco opuszczany w dół, żeby poczuł ruch jak podczas upadku – oczywiście wszystko w bezpiecznych, kontrolowanych warunkach.

Chociaż takie zabiegi mogą wydawać się co najmniej dziwne, to ich rolą jest sprawdzenie tzw. odruchów niemowlęcych, czyli instynktownych zachowań noworodka, których obecność świadczy o prawidłowym ukształtowaniu się układu nerwowego. Każdy z nich ma do spełnienia ważną rolę i niejako "okres przydatności", po którym zanika.

Brak odruchu niemowlęcego to najczęściej objaw uszkodzenia układu nerwowego (np. w wyniku trudnego porodu) lub jego niedojrzałości (wcześniaki czasem potrzebują czasu, żeby "dorosnąć" do nich, bowiem większość z tych refleksów rozwija się w późniejszych tygodniach ciąży).

Zdarza się też, że zaburzenia refleksu są chwilowe i wynikają ze stanu fizjologicznego – tak jest np. w przypadku żółtaczki noworodków, która osłabia odruch ssania (warto przy tym zaznaczyć, że jego niedostateczna siła może też wiązać się z wadami anatomicznymi jamy ustnej, w tym wysokim podniebieniem, krótkim wędzidełkiem języka czy rozszczepem wargi)¹.

Kiedy jednak mijają kolejne miesiące, a odruch jest wciąż jest obecny, warto zasięgnąć opinii pediatry, a najlepiej neurologa albo fizjoterapeuty. Może to wynikać z indywidualnego tempa rozwoju dziecka, ale też być znakiem ostrzegawczym w kwestii większych problemów zdrowotnych. Poniżej prezentujemy kilka przykładów odruchów noworodkowych i niemowlęcych wraz z objawami ich niezintegrowania.

Odruch ssania

Jak wygląda: Wystarczy, że bobas "namierzy" pierś lub poczuje w ustach palec, a natychmiast zaczyna ssać. Odruch ten pojawia się również podczas głaskania warg noworodka.

Czemu służy: Oprócz pobierania pokarmu odruch ssania jest też formą aktywności niemowlęcia i uspokaja je.

Kiedy zanika: Między 2. a 3. miesiącem życia, zastąpiony świadomym działaniem niemowlęcia.

Przetrwały odruch ssania: Praktycznie nie występuje. Po upływie kilku tygodni reakcja związana ze ssaniem przestaje być bezwolnym refleksem i staje się czynnością podejmowaną przez niemowlę świadomie. Warto jednak mieć na uwadze, że przewlekłe stosowanie smoczka lub też częste ssanie palców przez dziecko może powodować anomalie w budowie jamy ustnej i zaburzać rozwój aparatu mowy^2,3.

Odruch szukania

Jak wygląda: To reakcja na dotknięcie policzka, powodująca obrócenie głowy w stronę bodźca.

Czemu służy: Pomaga dziecku znaleźć pierś – źródło pokarmu.

Kiedy zanika: Między 4. a 6. miesiącem życia. Odtąd niemowlę w poszukiwaniu pokarmu kierować się będzie głównie wzrokiem.

Przetrwały odruch szukania: Może oznaczać w przyszłości problemy z przeżuwaniem i połykaniem, ale też nadwrażliwość na dotyk w okolicach ust. Zbyt długo utrzymujący się odruch szukania powiązano też z nadmiernym ślinieniem się i zbyt wysokim wysklepianiem się podniebienia (tzw. podniebienie gotyckie) oraz ze zmniejszoną sprawnością manualną.

Nawrót odruchu szukania u dorosłych sugeruje zaburzenia pracy ośrodkowego układu nerwowego i często wiąże się z utratą neuronów wynikającą z naturalnych procesów starzenia się lub demencji^4,5.

Odruch chwytny

Jak wygląda: Po dotknięciu wewnętrznej strony dłoni noworodka, zaciska on swoje palce na palcu dotykającego i przywiera do niego (odruch ten nie obejmuje kciuka). Podobny efekt można uzyskać poprzez dotknięcie podeszwy stopy noworodka (odruch chwytny podeszwowy).

Czemu służy: Chwytaniu się i podciąganiu (prawdopodobnie umożliwiał naszym przodkom wspinanie się po drzewach już od maleńkości, co można zaobserwować u innych naczelnych). Jest też formą kontaktu fizycznego wzmacniającą więź między rodzicem a dzieckiem, a siła chwytu wzmaga się, kiedy niemowlę jest głodne.

Kiedy zanika: 5-6. miesiąc życia.

Przetrwały odruch chwytny: Uniemożliwia dalszy rozwój małej motoryki, w tym przejście do chwytu pęsetowego (niemowlę sięga po przedmioty palcem wskazującym i kciukiem). W wieku szkolnym pojawiają się problemy z trzymaniem długopisu czy kredki, nieprawidłowy sposób kierowania nimi (z ramienia, a nie z nadgarstka) i nierzadko wspomaganie skupienia poprzez ruch warg (przetrwały odruch Babkina).

Idąc dalej, niewygaszony odruch chwytny może opóźniać rozwój mowy i zakłócać prawidłową artykulację, ale też prowadzić do nadwrażliwości na dotyk w obrębie dłoni. Przetrwały odruch chwytny może też świadczyć o chorobach układu nerwowego.

Niekiedy zdarza się nawrót tego refleksu - to również wymaga konsultacji ze specjalistą, może bowiem oznaczać schorzenie neurodegeneracyjne. U dorosłych ponowne pojawienie się odruchu chwytnego często jest objawem udaru, zarówno niedokrwiennego (zawał mózgu), jak i krwotocznego (wylew)^5,6,7.

Odruch chwytny podeszwowy

Jak wygląda: Po dotknięciu przedniej części podeszwy stopy dziecka, zaciska ono swoje palce na palcu dotykającego.

Czemu służy: Usprawnianiu pracy palców stopy. Prawdopodobnie przygotowuje niemowlę do pierwszych kroków. Refleks chwytny podeszwowy ma też wpływ na integrację odruchu Babińskiego (patrz niżej).

Kiedy zanika: 7-9. miesiąc życia.

Przetrwały odruch chwytny podeszwowy: Objawia się tzw. niestabilnością grawitacyjną, czyli m.in. lękiem przed upadkiem. Dziecko z przetrwałym odruchem chwytnym podeszwowym może przejawiać skłonność do chodzenia na palcach⁶.

Odruch Moro

Jak wygląda: Jest to reakcja na nagły dźwięk, światło lub zmianę pozycji (np. utrata podparcia). Noworodek rozkłada rączki na boki, prostuje nóżki, a następnie przywodzi kończyny jakby chciał przytulić niewidzialny obiekt. Taka sekwencja może zakończyć się płaczem dziecka.

Czemu służy: Jak sugeruje inna nazwa – odruch przestrachu – jest to pierwsza reakcja na czynnik stresowy, poprzedzająca późniejsze "walcz lub uciekaj". Niewykluczone, że refleks Moro poprzedza odruch strzemiączkowy nerwu słuchowego. Ponadto zaobserwowano, że niemowlę pomiędzy fazą odwodzenia i przywodzenia kończyn, często obraca ciało, głowę i oczy w kierunku rodzica, co może być istotne dla wczesnego rozwoju komunikacji.

Kiedy zanika: Odruch Moro stopniowo ustępuje od 12. tygodnia życia, a całkowicie zanika do 6. miesiąca życia.

Przetrwały odruch Moro: Zdaniem niektórych specjalistów niepohamowany odruch Moro może powodować nieregularności oddechu, wpływając na tendencję do szybkiego, płytkiego oddechu, skutkującego torem przez usta.

Starsze dzieci z niewygaszonym odruchem Moro łatwo popadają w skrajności emocjonalne, są nadwrażliwe i lękliwe; nie potrafią też odsiać tła od tego, na czym powinny się skupić, są nadreaktywne i nie kontrolują swoich impulsów.

Niewygaszony odruch Moro to również niedojrzałość społeczna i emocjonalna. Do tego podwyższony poziom hormonów stresu uwalniających się pod wpływem reakcji przestrachu sprawia, że dziecko z niewygaszonym odruchem Moro ma większą skłonność do infekcji^8,9,10,11.

Odruch toniczny błędnikowy (TOB) przedni i tylny

Jak wygląda: Dziecko zginając głowę do przodu, zgina jednocześnie ręce i nogi (TOB przedni). Dziecko odchylając główkę do tyłu poniżej linii kręgosłupa, prostuje jednocześnie ręce i nogi (TOB tylny).

Czemu służy: Nauka kontrolowania ruchów głową i postawy ciała.

Kiedy wygasa: Toniczny odruch błędnikowy przedni zanika około 4. miesiąca życia, a toniczny odruch błędnikowy tylny – między 7. tygodniem a 3. rokiem życia.

Przetrwały odruch toniczny błędnikowy: Może w przyszłości odpowiadać za nieprawidłową postawę ciała, problemy z napięciem mięśniowym, trudności w ocenie kierunku i położenia w przestrzeni, chorobę lokomocyjną i lęk wysokości, zaburzenia równowagi, problemy z czytaniem i pisaniem, skłonność do chodzenia na palcach, niechęć do aktywności fizycznej. Dorośli z niewygaszonym TOB nie potrafią prawidłowo odczuwać upływu czasu oraz mają słabe zdolności organizacyjne^9,11,12.

Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)

Jak wygląda: Niemowlę obraca głowę w bok, prostując kończyny po tej stronie, a zginając po przeciwnej. Wygląda wtedy jak fechtmistrz przygotowujący się do pojedynku, stąd inna nazwa refleksu: pozycja szermierza.

Czemu służy: Wzmacnia mięśnie, a także przygotowuje ciało niemowlęcia do przekroczenia linii środkowej, co jest niezbędne m. in. do prawidłowej koordynacji pracy kończyn przez całe późniejsze życie. Wraz z odruchem Galanta odpowiada za aktywność dziecka podczas porodu.

Kiedy zanika: 6-9. miesiąca życia. Najbardziej jest widoczny w okresie pierwszych 4 miesięcy życia dziecka.

Przetrwały odruch toniczno-szyjny asymetryczny: Może być objawem okołoporodowego mózgowego porażenia dziecięcego. U zdrowych dzieci niewygaszony ATOS odpowiada za trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała, jednostronne ruchy kończyn zamiast naprzemiennych, nieustaloną latelizację (oburęczność), problemy z przelewaniem myśli na papier, nieprawidłowe trzymanie długopisu, błędy ortograficzne i nieczytelny charakter pisma, a także trudności z czytaniem i słabą koordynację ręka-oko. Nawrót tego refleksu u osoby dorosłej wskazuje na uszkodzenie układu nerwowego, np. w wyniku udaru^7,9,13.

Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS)

Jak wygląda: Biernemu ruchowi głowy dziecka w górę (zgięcie szyi) towarzyszy zgięcie rąk i wyprost nóg. Odwrotnie, ruch głowy w dół (rozprostowanie szyi) powoduje wyprost rąk i zgięcie nóg.

Czemu służy: Pojawia się 6-9 miesięcy po narodzinach. Przygotowuje dziecko do wielu przydatnych w przyszłości czynności, np. siedzenia, chwytania piłki w locie czy pływania. STOS wspomaga koordynację wzrokowo-ruchową. Zarówno ATOS, jak i STOS mogą być pomocne w ocenie napięcia mięśniowego dziecka, co pozwala wcześnie wykryć tendencje do wad postawy, w tym skoliozy.

Kiedy zanika: Do 11. miesiąca życia.

Przetrwały odruch toniczno-szyjny symetryczny: Może prowadzić do trudności z siedzeniem przez dłuższą chwilę (niespokojne siedzenie lub "zjeżdżanie" z krzesła), zmniejszonego napięcia mięśniowego, problemów z koncentracją, obniżenia koordynacji oko-ręka, popełniania błędów podczas przepisywania tekstu, garbienia się, wiotkiej sylwetki podczas chodu, potykania i niechlujnego jedzenia^7,9,13.

Odruch Babińskiego

Jak wygląda: W odpowiedzi na stymulację zewnętrznych krawędzi podeszwy stopy dziecko wygina paluch ku sobie, a pozostałe palce rozczapierza (tworzą one coś na kształt wachlarza). Taki sam efekt można osiągnąć przeciągając palcem pod palcami stopy dziecka od najmniejszego do największego. Można go zaobserwować również podczas snu.

Czemu służy: Wspomaga pełzanie i uczestniczy w wygaszaniu refleksu podeszwowego.

Kiedy zanika: Do 4. miesiąca życia.

Brak odruchu Babińskiego: Palce zamykające się do środka po pogłaskaniu podeszwy stopy z boku to właśnie brak odruchu podeszwowego. Bywa też, że noworodek o prawidłowo ukształtowanym układzie nerwowym nie ma refleksu. Mówi się wtedy o reakcji neutralnej.

Przetrwały odruch Babińskiego: Sprzyja zaburzeniom koordynacji motoryki małej z dużą (np. podczas tańca). Może też mieć negatywny wpływ na rozwój mowy i artykulacji u dziecka. Jeżeli u dorosłej osoby ten refleks nawróci, to mówimy wtedy o objawie Babińskiego, który może być symptomem wielu schorzeń neurologicznych^5,14.

Odruch Galanta

Jak wygląda: Dziecko leżąc na brzuchu wygina tułów w stronę, po której stymuluje się jego skórę od łopatki w dół, wzdłuż kręgosłupa.

Czemu służy: Wraz z ATOS pomaga przecisnąć się dziecku przez kanał rodny. Później przygotowuje niemowlę do samodzielnego poruszania się. Niektórzy specjaliści poderzewają, że rdzeniowy odruch Galanta może być pierwotnym przewodnikiem dźwięku w łonie matki.

W życiu płodowym wibracje dźwiękowe stymulują skórę, a ten refleks pomaga w przekazywaniu wibracji ze skóry do ucha poprzez połączenie przewodnictwa skórno-kostnego.

U dzieci z zaburzeniami mowy i języka, terapia integracji słuchowej spowodowała zmniejszenie odruchu Galanta. Takie powiązania z przetwarzaniem słuchowym wskazują również na związek tego odruchu z rozwojem mowy i języka. Co istotne, może też istnieć związek między infekcjami ucha środkowego a odruchem Galanta.

Kiedy zanika: Po 4. miesiącu życia stopniowo wygasza się i zanika do 9. miesiąca życia.

Przetrwały odruch Galanta: Dziecko, u którego nie doszło do wygaszenia tego refleksu może mieć jedno- lub obustronne zaburzenia postawy ciała (np. skolioza), wiercić się podczas siedzenia (oparcie pobudza okolicę lędźwiową) i odczuwać ciągłą potrzebę dotykania czegoś bądź obracania w palcach. Jeżeli uda mu się usiedzieć w miejscu, to nadmiar bodźców znajdzie prawdopodobnie ujście w hałasowaniu.

Dzieci z utrzymującym się odruchem Galanta mogą również być wrażliwe na niektóre materiały oraz na odstające metki w majtkach czy w spodniach. Przetrwały odruch Galanta powiązano też z moczeniem nocnym, krótkim czasem koncentracji i zapominalstwem (słaba pamięć krótkotrwała)^5,7,9,15.

Odruch skrzyżowanego prostowania

Jak wygląda: Kiedy dziecko leży spokojnie, to stymulacja podeszwy stopy w wyprostowanej nodze powoduje szybkie zgięcie i powolny wyprost drugiej nogi.

Czemu służy: Nauce zachowania równowagi w obliczu wystawienia na niespodziewany bodziec, np. wejścia na plastikowy klocek.

Kiedy zanika: Od 6. tygodnia życia.

Przetrwały odruch skrzyżowanego prostowania: Hamuje dalsze procesy powiązane z przyjmowaniem pozycji stojącej i negatywnie wpływa na umiejętność przemieszczania się¹⁶.

Odruch Babkina

Jak wygląda: Jednoczesne uciśnięcie kciukami obu dłoni niemowlęcia (leżącego na płaskiej powierzchni, na plecach) skutkuje otwarciem przez nie ust, zgięciem szyi i przedramion oraz zamknięciem oczu. Jeśli głowa niemowlęcia była obrócona na bok, może się ona obrócić do linii środkowej po zastosowaniu bodźca.

Czemu służy: Jego korzenie sięgają prawdopodobnie zachowań ssaków, które przytrzymywały pokarm przednimi kończynami, wygryzając z niego kawałki (tak jak współcześnie małpy czy wiewiórki). Co ciekawe, niemowlęta mają silniejszy odruch Babkina przed karmieniem niż po nim i nie da się wywołać tego refleksu podczas karmienia piersią.

Kiedy zanika: Po 6. tygodniu życia. Niektóre źródła mówią o 4. miesiącu życia.

Przetrwały odruch Babkina: Negatywnie wpływa na umiejętności motoryki małej oraz na artykulację u dziecka. Może sprawiać, że uczeń będzie poruszał ustami lub wystawiał język podczas pisania. Co ciekawe, niewygaszenie tego odruchu zmienia również ekspresję twarzy^16,17.

Odruch Landaua

Jak wygląda: Kiedy dziecko w pozycji na brzuchu unosi głowę, to jego ręce i nogi się prostują. Odruch pojawia się ok. 4-5. miesiąca życia.

Czemu służy: Wzmacnia mięśnie pleców, przygotowując ciało do przyjmowania pozycji stojącej i siedzącej.

Kiedy wygasa: Ok. 12. miesiąca życia.

Przetrwały odruch Landaua: Może zaburzać integrowanie innych odruchów, w tym TOB i STOS. Niezintegrowany odruch Landaua to opóźniony rozwój motoryki dużej, wiotka sylwetka i słabe napięcie mięśniowe oraz problemy z podejmowaniem aktywności, która wymaga koordynacji rąk i nóg¹⁸.

Głużenie (guganie) u niemowlęcia

Jak wygląda: Dziecko leżące na plecach w stanie homeostazy (nakarmione, czyste, bez uczucia dyskomfortu) po dotknięciu warg zaczyna wydawać z siebie dźwięki typu "tli", "egy", "agu". Jest to nieświadome działanie niemowlęcia, przebiegające podobnie, niezależnie od kultury, w której ono wzrasta.

Czemu służy: To pierwsze ćwiczenia aparatu mowy. Głużą wszystkie dzieci, również niedosłyszące i głuche.

Kiedy wygasa: Około 6. miesiąca życia. Zastępuje je gaworzenie, czyli świadome wypowiadanie sylab, np. "mama", "tata", "baba", "dada".

Przetrwałe głużenie: Praktycznie nie występuje. Jeżeli niemowlę po okresie gugania przestaje wydawać z siebie dźwięki, może to świadczyć o problemach ze słuchem. Natomiast wejście w wiek, kiedy to dziecko powinno zacząć mówić, wciąż jednak tylko mruczy, może być wskazaniem do wizyty u logopedy.

Wiele osób żyje, latami nie wiedząc o tym, że niektóre ich reakcje są wynikiem niewygaszonych refleksów niemowlęcych (np. "śmieszne" podskakiwanie w przypadku nagłego zaskoczenia to refleks Moro). Oczywiście, w skrajnych przypadkach przetrwałe odruchy będą wiązać się z różnymi zaburzeniami neurologicznymi, jednak większość z nich to po prostu "niedopatrzenie" ze strony rozwijającego się organizmu – przecież nie miał on próby generalnej przed rozpoczęciem swoich funkcji. Ryzyko niezintegrowania odruchów znacznie jednak wzrasta^6, jeśli poród był ciężki lub przeprowadzony przez cesarskie cięcie, a dziecko:

• jako niemowlę upadło lub doznało urazu głowy bądź kręgosłupa
• było rzadko kładzione na brzuchu lub ominęło okres czworakowania,
• często miewa zapalenia uszu 

W takich wypadkach należy odwiedzić neurologa, neurologopedę, logopedę czy fizjoterapeutę. 

Odruchy na całe życie

Nie wszystkie refleksy, które pojawiają się na początku życia, zanikną po kilku miesiącach. Niektóre z nich będą nam towarzyszyć przez kolejne lata, chroniąc nas przed niebezpieczeństwem.

Wśród najważniejszych należy wymienić muganie i zamykanie oczu w odpowiedzi na zbliżający się obiekt, kasłanie podczas zakrztuszenia lub zadławienia, wymioty czy odruch strzemiączkowy. Dzięki przejęciu nad nimi kontroli przez ośrodkowy układ nerwowy nie musimy zastanawiać się za każdym razem, co robić, kiedy np. dziecko próbuje nam wsadzić palec w oko.