Nasze magazyny
Złamanie biodra u osoby starszej - osteoporoza?
Pytanie: Kilka dni temu moja 75-letnia mama przewróciła się i złamała biodro, choć sam upadek nie wyglądał groźnie i wydawało mi się, że nic nie powinno się jej stać.
Po badaniach okazało się, że przyczyną złamania była osteoporoza. Zaczęłam się obawiać, że wkrótce i mnie, a mam 50 lat, dopadnie ten problem.
Jak zatem mogę pomóc mamie wrócić do zdrowia i przy okazji wzmocnić także swoje kości? Czy są sposoby na zapobieganie osteoporozie?
Odpowiedź: Złamanie biodra, a właściwie złamanie głowy kości udowej, to najczęstszy uraz występujący u osób starszych, głównie u seniorek. Jego przyczyną podobnie jak w przypadku Twojej mamy jest często właśnie osteoporoza.
Powszechnie uważa się, że pojawia się ona dopiero po 60. r.ż., jednak bywa, że niezauważona może dużo wcześniej doprowadzić do znacznego osłabienia kości i patologicznych złamań. Całe szczęście są sposoby na to, by wzmacniać kości i wspomagać leczenie osteoporozy1.
Tkanka kostna zbudowana jest z komórek kostnych i macierzy, której głównym składnikiem jest kolagen oraz związki wapnia, magnezu i fosforu. Zdrowa kość ma zachowaną gęstość, odpowiednią do pełnionej funkcji i strukturę wewnętrzną, jest wytrzymała oraz twarda.
Gdyby zaś spojrzeć na kość dotkniętą osteoporozą, przypomina ona w przekroju sito, dlatego chorobę tę nazywano niegdyś zrzeszotnieniem kości.
Ubytki tkanki kostnej prowadzą do osłabienia kości, staje się ona zatem podatna na złamania i pęknięcia. I nie chodzi tu jedynie o silne urazy, czasami może dojść do złamania w sytuacji, w której zdrowej kości nic by się nie stało. A jedno złamanie osteoporotyczne wielokrotnie zwiększa ryzyko kolejnego.
Szczególnie groźne są złamania kompresyjne kręgów, do których dochodzi właściwie bez żadnego urazu. Osłabione osteoporozą kręgi pękają na skutek fizjologicznego ucisku, jaki same na siebie wywierają2!
Rozróżniamy zasadniczo 2 rodzaje osteoporozy, pierwotną i wtórną.
Co to jest osteoporoza pierwotna?
Związana jest z naturalnym procesem starzenia się kości i diagnozuje się ją w 80% przypadków. U mężczyzn obserwuje się ją już po przekroczeniu 45. r.ż, a u kobiet pojawia się zazwyczaj po menopauzie (po 50. r.ż.). Należy przy tym podkreślić, że stopniowe zmniejszanie gęstości tkanki widoczne jest lata wcześniej.
Jedną z przyczyn osteoporozy są zmiany hormonalne towarzyszące przekwitaniu. Ponadto ryzyko wystąpienia tej choroby zwiększają używki (alkohol, papierosy), siedzący tryb życia oraz unikanie słońca, które jest niezbędne do wytwarzania witaminy D3 to właśnie jej deficyty oraz niezbilansowany i ubogi w składniki mineralne jadłospis są jedną z przyczyn powstawania choroby.
Wystąpieniu osteoporozy sprzyja także stosowanie restrykcyjnych diet odchudzających oraz postów.
Co to jest osteoporoza wtórna?
Odpowiada za ok. 20% przypadków choroby, może się pojawić w każdym wieku i jest wynikiem współistnienia chorób układowych oraz przyjmowania niektórych leków. Ryzyko osteoporozy zwiększa nadczynność tarczycy i przytarczyc, cukrzyca, choroba Cushinga, przewlekłe choroby jelit i nerek, schorzenia reumatoidalne i autoimmunologiczne, nowotwory oraz przedwczesna menopauza.
Natomiast lekami, które mogą przyczyniać się do powstania choroby, są glikokortykosteroidy, hormony tarczycy, leki nasenne, obniżające krzepliwość krwi (heparyna, warfaryna), przeciwpadaczkowe i niektóre preparaty stosowane w leczeniu raka prostaty u mężczyzn1.
Tocza kości ącosteoporoza latami może nie dawać żadnych objawów albo są to niespecyficzne bóle kości, pojawiające się podczas siadania i wstawania lub ćwiczeń, które pacjenci często kładą na karb przemęczenia czy nadwyrężenia stawów i mięśni. Organizm chorego za wszelką cenę próbuje zwalczać ból, a może go ograniczyć, zmieniając ułożenie ciała.
I tak niezauważalnie, miesiąc po miesiącu, sylwetka zmienia się, a skutkuje to pojawieniem się wtórnych wad postawy, które zaostrzają objawy bólowe i problemy z poruszaniem się. Dochodzi także do obniżenia wzrostu, które może być spowodowane kompresyjnymi złamaniami kręgów lub skrzywieniem kręgosłupa i pojawieniem się tzw. garbu starczego.
Złamanie kompresyjne może być bezobjawowe lub powodować silny ból kręgosłupa i okolicznych tkanek, na skutek ucisku na korzenie nerwowe3.
Doświadczony lekarz na podstawie postawy pacjenta, sposobu jego poruszania się i wywiadu jest w stanie wstępnie zdiagnozować osteoporozę. Zawsze jednak potwierdza się ją przy pomocy densytometrii (DEXA), badania, oceniającego na podstawie prześwietlenia kości jej gęstość. Aby zaś lekarz mógł ocenić ryzyko wystąpienia złamania, posługuje się zazwyczaj kalkulatorem FRAX.
Pomocne w ocenie stanu pacjenta są także badania krwi, w tym oznaczenie poziomów wapnia, magnezu i fosforu, oraz badanie stężenia parathormonu odpowiedzialnego za metabolizm wapnia, witaminy D i poziomu tzw. markerów kostnych, w tym poziomu propeptydu P1NP, który informuje o intensywności procesów odbudowy kości i CTx, którego wysoki poziom świadczy o nasileniu procesów degeneracji kości.
Czasami osteoporozę wykrywa się przypadkiem, podczas badań rentgenowskich niezwiązanych ze złamaniami. Doświadczony radiolog opisujący zdjęcia bez trudu zauważy na nich obniżenie gęstości kości i może swoją sugestię zapisać w opisie badania nie należy w takim przypadku bagatelizować jego spostrzeżeń, tylko jak najszybciej zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu i wykonać zlecone badania.
Często jednak osteoporoza daje o sobie znać spektakularnie tak, jak w przypadku Pani mamy złamaniem kości1.
W leczeniu tego schorzenia stosuje się leki spowalniające postęp zrzeszotnienia kości i zmniejszające ryzyko ich złamań. Część z nich redukuje tempo resorpcji kości (bifosfoniany), inne pobudzają odbudowę jej struktury (renalinian strontu, teryparatyd), kolejne natomiast zwiększają poziom wapnia we krwi (teryparatyd).
Niedawno terapię wzbogacono o przeciwciała monoklonalne (denozumab), które zapobiegają kolejnym złamaniom.
Chorych, którzy przeszli osteoporotyczne złamanie uczy się, jak na przyszłość zapobiegać urazom i upadkom. Zaleca się im również usprawniającą fizycznie fizjoterapię oraz odpowiedni program ćwiczeń1. Lekarz może też w określonych przypadkach wypisać zlecenie na kulę lub balkonik rehabilitacyjny.
Czasami prowadzona jest dodatkowa diagnostyka w celu wykluczenia chorób skutkujących zaburzeniami równowagi lub problemów z widzeniem.
Oczywiście zawsze lepiej zapobiegać niż leczyć. Dlatego tak duże znaczenie ma profilaktyka osteoporozy. Najważniejszą rolę odgrywa tu zmiana trybu życia i uświadomienie sobie zagrożeń związanych z chorobą. Na szczęście mam trochę możliwości, by nie dopuścić do zrzeszotnienia i do późnej starości zachować silne i mocne kości. Od czego zacząć?
Bądź aktywny by zapobiec osteoporozie
Naukowcy z University of Sydney w Australii dokonali przeglądu systematycznego badań nad osteoporozą i wpływem aktywności fizycznej na zapobieganie oraz przebieg choroby. Z ich opracowania wynika, że największym wrogiem chorych na osteoporozę jest siedzący tryb życia, a systematyczny ruch prowadzi do zwiększenia gęstości kości.
Przy czym okazuje się, że każda dawka ruchu jest zdrowa. Australijczycy porównali ze sobą aż 11 różnych modeli ćwiczeń i każdy działał korzystnie! Należy zatem jak najwięcej czasu spędzać aktywnie na świeżym powietrzu, a jeśli jest to niemożliwe to ćwiczyć w zaciszu domowym4.
Ten sam ośrodek naukowy, na zlecenie WHO, opracowywał również wytyczne odnośnie do aktywności ruchowej osób w wieku powyżej 65 lat w zapobieganiu osteoporozie. Zaleca się im, aby program ćwiczeń zawierał 3 elementy: ćwiczenia wytrzymałościowe (marsz, jazda na rowerze, marszobiegi, nordic walking), siłowe (przysiady, podciąganie na drążku, pompki, nożyce, tzw. brzuszki przy ugiętych kolanach) oraz rozciągające (skręty szyi i tułowia, skłony) razem z równoważnymi (jaskółka, stanie na jednej nodze, siad równoważny).
Taki trening powinien trwać 20 min 23 razy w tygodniu. Dobrym sposobem na zachowanie gęstości kości jest też pływanie. Ważne jest także, aby Twoja mama i inni chorzy pamiętali o tym, żeby nie przeciążać się ćwiczeniami, bo efekt może być odwrotny od zamierzonego, tylko stopniowo zwiększali czas trwania oraz intensywność ćwiczeń.
Należy też pamiętać o tym, że w nierozgrzanych i przeciążonych mięśniach może dojść do skurczu, który w skrajnych przypadkach może złamać kość długą jak zapałkę5.
Wyjdź na słońce by wzmocnić kości
Latem codzienna 20-minutowa kąpiel słoneczna z odsłoniętymi przedramionami, podudziami i twarzą, co stanowi 15% powierzchni naszego ciała, pozwala organizmowi wytworzyć odpowiednią ilość witaminy D3, która jest niezbędna do utrzymania prawidłowego stężenia budującego kości wapnia.
Warunkiem, by się to udało, jest brak kremu z filtrem. Można go nałożyć dopiero później. Niestety, w naszej strefie klimatycznej, od października do marca słońca jest za mało. Dlatego aż u 70% Polaków stwierdza się poważne niedobory tej witaminy. Na szczęście możemy dostarczać ją także z pokarmem, dlatego w naszym menu nie powinno zabraknąć ryb, jaj, mleka i jego przetworów oraz grzybów shitake.
Trzeba przy tym pamiętać, że lepiej się wchłania w obecności tłuszczu. Zazwyczaj jednak za pomocą diety nie jesteśmy w stanie dostarczyć sobie zalecanej dziennej dawki witaminy D3. Dla dorosłego człowieka wynosi ona 2 000 j.m.
Dlatego zwłaszcza w okresie jesiennozimowym warto rozważyć przyjmowanie suplementów diety ze słoneczną witaminą. Jednak może się zdarzyć, że lekarz zaleci zażywanie jej także latem6.
Pamiętaj o pierwiastkach by wzmacniać układ kostny
A wśród nich szczególnie o wapniu, bowiem to jego związki w głównej mierze tworzą strukturę kości i odpowiadają za jej twardość oraz wytrzymałość. Najważniejszymi źródłami tego makroskładnika w diecie są przetwory mleczne, z tego też powodu, osoby będące na diecie bezmlecznej lub ograniczające spożycie mleka powinny pamiętać o przyjmowaniu suplementów diety z wapniem i wybierać pokarmy wzbogacane tym pierwiastkiem.
Warto przy tym pamiętać, że szpinak, zboża i herbata, z uwagi na zawartość fitynianów zmniejszają jego wchłanianie. Europejskie i amerykańskie zespoły badawcze zalecają przyjmowanie preparatów 7001500 mg wapniowych w przypadku zagrożenia osteopenią, osteoporozą lub niedoborem wapnia7.
Drugim ważnym dla metabolizmu kości pierwiastkiem jest fosfor, który z kolei znajdziemy przede wszystkim w mięsie, rybach i jajach. Dziennie powinniśmy przyjmować 700900 mg fosforu. Należy przy tym pilnować, by stosunek wapnia do fosforu wynosił 1:1.
Nie można zapomnieć o magnezie, który odpowiada za prawidłową mineralizację kości i wykorzystanie wapnia. Znajdziemy go m.in. w czekoladzie, pieczywie pełnoziarnistym i orzechach. Z kolei do prawidłowego wytwarzania macierzy kostnej potrzebujemy pierwiastków wpływających na działanie biorących w jej budowie enzymów, czyli manganu (ananas, herbata, produkty zbożowe, brązowy ryż), miedzi (warzywa zielone, kakao, płatki owsiane) i cynku (owoce morza, mięso, podroby).
Natomiast do syntezy kolagenu i wzmacniania jego włókien poza witaminą C niezbędny jest krzem. Znajdziemy go w otrębach pszennych, cebuli, kapuście, pasternaku i rzodkiewkach. Z uwagi na to, jak trudno zbilansować dietę w taki sposób, by zaspokoić wszystkie potrzeby organizmu, warto przemyśleć przyjmowanie suplementów zawierających wymienione pierwiastki.
Sięgnij po rośliny na osteoporozę
Niektóre powszechnie dostępne zioła mogą pomóc zatrzymać postęp osteoporozy.
Pokrzywa (Urtica)
Dostarczy wapnia i krzemu.
Skrzyp polny (Equisetum)
Jest bogatym źródłem krzemu.
Owies (Avena)
Zawiera wapń, magnez i krzem.
Korzeń rehmanii i pluskwica groniasta (Rehmannia i Cimicifuga racemosa)
Regulując poziom hormonów, zapobiegają utracie gęstości kości i niszczeniu budującego ich macierz kolagenu.
Żywokost (Symphytum)
To bezsprzeczny lider w zapobieganiu osteoporozie. Dość powiedzieć, że jego nazwa pochodzi od określenia "żywiciel kości". Zawarte w nim fitoskładniki łagodzą ból i obrzęk towarzyszący chorobom mięśniowoszkieletowym oraz wspierają regenerację tkanki łącznej, a do tej grupy należy tkanka kostna.
Korzeń pieprzycy peruwiańskiej (Lepidium meyenii)
Poprawia gęstość kości, pobudza odbudowę ich struktury oraz reguluje metabolizm budujących je pierwiastków.
Hakorośl rozesłana i kadzidłowiec indyjski (Harpagophytum procumbens i Boswellia serrata)
Korzystnie wpływają na ogólną sprawność i ruchomość stawów, dzięki zawartości glikozydów o działaniu przeciwzapalnym przeciwobrzękowym i przeciwbólowym. Razem stanowią dobrą alternatywę dla zapisywanych często chorym na osteoporozę leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych8.
Lantana pospolita (Lantana camara)
W tradycyjnej medycynie chińskiej stosowana jest w leczeniu osteoporozy, gdyż hamując działanie enzymów, zapobiega utracie kolagenu i tym samym wzmacnia kości9.
Flaszowiec peruwiański (Annona cherimola)
Ta egzotyczna roślina jest niezwykle cennym i bogatym źródłem witaminy C oraz potrzebnych kościom pierwiastków, czyli fosforu, magnezu i wapnia.
Jak widać, rośliny nie tylko zawierają bogactwo składników odżywczych, ale też związki, które hamują procesy utraty tkanki kostnej. Jednak jeżeli stale zażywasz leki, skonsultuj ze swoim lekarzem przyjmowanie ziół, bowiem niektóre z nich mogą wejść w reakcje z farmaceutykami.
Witamina ważna dla kości - K2
Komórki kości potrzebują witaminy K2 (menachinonu) do wytwarzania osteokalcyny, białka odpowiedzialnego za tworzenie macierzy kostnej. W jej wytwarzanie zaangażowana jest mikrobiota zamieszkująca jelita, dlatego musimy o nią zadbać, pilnując, aby w diecie nie zabrakło błonnika (warzywa, owoce, nasiona babki jajowatej i płesznik) oraz naturalnych probiotyków (jogurty, kefiry, kombucha).
Dobrym źródłem pokarmowym samego menachinonu są przetwory mleczne, sery dojrzewające, jaja i wszelkie kiszonki. Duże ilości witaminy K2 znajdziemy także w natto, czyli fermentowanej soi, potrawie pochodzącej z Dalekiego Wschodu, którego cenne składniki możemy przyjmować także w postaci suplementów10.
Nie bój się suplementów
Utrzymanie dobrze zbilansowanej diety jest nie lada wyzwaniem i tak naprawdę wielu z nas, pomimo tego, że je zdrowo, nie jest w stanie dostarczyć sobie odpowiedniej ilości niektórych składników odżywczych.
Problem ten dotyczy zwłaszcza magnezu i witamin D3 i K2. Dlatego warto zaopatrzyć się w preparaty zawierające te składniki. Dzięki temu zyskasz pewność, że organizm otrzymuje odpowiednią ilość zapobiegających osteoporozie związków.
Suplementacja jest szczególnie istotna u osób starszych, ponieważ wraz z wiekiem zmniejsza się apetyt a wtedy łatwo o niedobory żywieniowe.
Poza wymienionymi, cennym suplementem jest także Nacetylocysteina (NAC), której nie jesteśmy w stanie dostarczyć z pożywieniem. Wspomaga ona mineralizację kości, wzmacnia je i pobudza procesy regeneracji oraz odbudowy struktury wewnętrznej11.
Z kolei kwas alfaliponowy hamuje działanie osteoklastów, tzw. komórek kościogubnych, które, choć są potrzebne w procesach naturalnej przebudowy i regeneracji kości, jeśli działają zbyt gorliwie, przyczyniają się do osteoporozy12.
Męska osteoporoza - jakie są przyczyny?
Jak już wspomniałem na wstępie, choroba nie omija także panów. Do niedawna sądzono, że choroba ta przebiega podobnie u kobiet i u mężczyzn, jednak najnowsze odkrycia pokazują, że niekoniecznie. W patologii męskiej osteoporozy kluczową rolę odgrywa obniżający się wraz z wiekiem poziom testosteronu, hormonu wytwarzanego przez jądra.
Mniejsze znaczenie mają wymienione wcześniej czynniki sprzyjające osteoporozie pierwotnej u płci piękniej, choć ich wpływ na stan kości jest niewątpliwy.
Co się zaś tyczy osteoporozy wtórnej, jej główną przyczyną jest hipogonadyzm, któremu u mężczyzn towarzyszą zaburzenia funkcjonowania jąder, a jego przyczyną, u zdrowych do tej pory osobników (poza towarzyszącym andropauzie spadkiem ilości testosteronu w organizmie) mogą być choroby układowe (nowotwory i choroby autoimmunologiczne), przewlekły stres oraz stosowanie dopingu farmakologicznego, duży wysiłek fizyczny bądź szybkie odchudzanie.
Nie bez znaczenia jest także to, że to właśnie panowie częściej nadużywają alkoholu i palą papierosy, a te czynniki również sprzyjają rozwojowi zrzeszotnienia.
W profilaktyce męskiej osteoporozy ważną rolę odgrywa także zapobieganie i leczenie chorób prostaty oraz przyjmowanie leków zawierających testosteron lub suplementów korzystnie wpływających na wytwarzanie tego męskiego hormonu, takich jak olej z pestek dyni, olej lniany, ziele pokrzywy, żeńszeń, pyłek sosnowy, palma sabałowa, niepokalanek pospolity czy buzdyganek naziemny13.
- DOI: 10.4061/2011/293808
- Clin J Am Soc Nephrol. 2008 Nov; 3(Suppl 3): S1319
- Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1):10614
- Int J Behav Nutr Phys Act. 2020 Nov 26;17(1):150
- Clin Med Insights Arthritis Musculoskelet Disord. 2014; 7: 3340
- Drugs Aging 24, 10171029 (2007)
- Nutr Clin Pract. 2007 Jun; 22(3):28696; Clin Drug Investig. 2011; 31(5):28598
- Int J Med Sci. 2010; 7(6): 366377
- J Shahrekord Univ Med Sci. 2019;21(5): 22936
- Gynecol Endocrinol. 2020 Apr;36(4):2858
- Am J Transl Res. 2020; 12(3): 73142
- Nutr Rev. 2015 Feb;73(2):11625
- Przegląd Urologicznym 2004/1 (23)
