Na pytanie o niefarmakologiczne sposoby walki z chorobami serca większość lekarzy odpowie, że próba alternatywnej terapii schorzeń kardiologicznych przypomina leczenie raka zabiegami kosmetycznymi. Stanowi to jednak wyraz ignorancji wobec oczywistych dowodów naukowych. Potwierdzają one, że wiele alternatywnych metod leczenia to o wiele silniejsze narzędzia w zwalczaniu chorób serca niż wszystkie środki medycyny konwencjonalnej razem wzięte.
Jednakże tego rodzaju terapia nie jest kwestią znalezienia jednej recepty na wszystkie objawy. Skuteczna opieka nad pacjentem z chorobą serca zależy od stopnia zrozumienia jego całego organizmu.
Holistyczne leczenie kardiologiczne w 4 krokach:
- uporządkowanie diety,
- wdrożenie planu regularnej aktywności fizycznej,
- skorzystanie z wielu komplementarnych możliwości i suplementów oraz
- zbudowanie mocno wspierających relacji międzyludzkich.
Naturalne metody leczenia - nadciśnienie tętnicze
Dobrym sposobem na rozpoczęcie leczenia serca jest redukcja ciśnienia tętniczego. Hipertensja (nadciśnienie tętnicze) może bowiem być sygnałem ostrzegawczym - zwiastować udar mózgu, zawał i niewydolność serca, tętniaki, chorobę tętnic obwodowych, a nawet przewlekłe problemy z nerkami. Jeśli wartość ciśnienia tętniczego utrzymuje się powyżej tzw. normy - 140/90 mmHg - i istnieje obawa, że doprowadzi to do zawału lub udaru, kilka prostych zmian w trybie życia pozwoli ją na powrót ustabilizować. Z poniższych sugestii można korzystać selektywnie lub łącznie, chociaż najlepiej będzie współpracować ze specjalistą doświadczonym w stosowaniu tego rodzaju niefarmakologicznych metod kontroli.
Poniższe niezawodne wskazówki naturopatyczne pochodzą od dr. Haralda Gaiera - naczelnego naturopaty i detektywa medycznego magazynu O czym lekarze Ci nie powiedzą.
Redukcja masy ciała
Nie ulega wątpliwości, że masa ciała wpływa na ciśnienie tętnicze1, a w przypadku znaczącej nadwagi utrata kilogramów powoduje jego obniżenie2. Należy jednak zignorować wskaźnik BMI - niepraktyczną i nieprecyzyjną miarę otyłości i główną metodę wyznaczania idealnej wagi. Jest on określany na drodze obliczeń, w ramach których dzieli się masę ciała przez wzrost. Nieznaczne przekroczenie „idealnego” stosunku wagi do wzrostu oznacza nadwagę, a większe - otyłość. Jednakże naukowcy przeanalizowali ostatnio 40 badań z udziałem ponad 250 tys. osób i doszli do ciekawych wniosków.
Osoby z otyłością stwierdzoną na podstawie BMI mieli mniej problemów sercowo-naczyniowych lub żyli dłużej niż ci szczupli. Wyłącznie uczestnicy z niedowagą bądź poważną otyłością byli bardziej narażeni na wystąpienie chorób serca. Według naukowców problem polega na tym, że sam wskaźnik BMI nie uwzględnia różnicy pomiędzy tłuszczową a beztłuszczową masą ciała, więc wysportowane, umięśnione osoby są na jego podstawie zaliczane do grupy tych z nadwagą3.
W celu określenia, czy u pacjenta występuje znaczna liczba nadprogramowych kilogramów, należy więc kierować się zdrowym rozsądkiem.
Unikanie przetworzonych węglowodanów
Dieta niskoglikemiczna może uregulować metabolizm, wspomóc redukcję masy ciała, obniżyć poziom glukozy i insuliny we krwi oraz ciśnienie tętnicze4.
Organiczny ocet jabłkowy lub winny
Przyjmowane codziennie działają jak inhibitory ACE - hamują hormony układu renina-angiotensyna, które regulują ciśnienie tętnicze. Jeśli w wyniku nadmiernej aktywności układu dokrewnego wydziela się za dużo angiotensyny, naczynia krwionośne obkurczają się5.
Sugerowana dzienna dawka: 15 ml (1 łyżka) na 0,5 szklanki wody.
Wyciąg z arbuza (Cucurbita citrullus)
Może rozszerzać kapilary - maleńkie naczynia krwionośne biegnące między tętnicami i żyłami. W jednym z badań suplementy z l-cytruliną powodowały znaczącą redukcję wystąpienia ryzyka poważnych zdarzeń sercowych u otyłych dorosłych z nadciśnieniem tętniczym6.
Sugerowana dzienna dawka: 2-3 g l-cytruliny.
Czosnek
Przegląd 11 badań wykazał, że preparaty zawierające tę bylinę znacząco redukują nadciśnienie tętnicze7.
Sugerowana dzienna dawka: 600-900 mg sproszkowanego czosnku.
Wyciąg z Achillea wilhelmsii
Ta irańska roślina należąca do rodziny astrowatych w ciągu 6 miesięcy znacząco obniża ciśnienie8.
Sugerowana dzienna dawka: 2 razy dziennie 15-20 kropel płynnego ekstraktu.
Wyciąg z pomidorów
U pacjentów, którym codziennie podawano 250 mg preparatu w postaci kapsułek żelowych zawierających 15 mg likopenu i innych karotenoidów, po 2 miesiącach nastąpiło znaczące obniżenie ciśnienia tętniczego9.
Bioaktywne peptydy
Naturalnie występujące peptydy (łańcuchy aminokwasów) pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego mają działanie hipotensyjne podobne do inhibitorów ACE10.
Homeopatyczny preparat z Cytisus laburnum
Sporządzany z kwiatów i młodych liści dzikiego złotokapu lek okazał się skuteczny u wielu pacjentów. Został również poddany nowoczesnym homeopatycznym badaniom w celu przetestowania jego właściwości11.
Sugerowana dzienna dawka: potencja 6DH 2 razy dziennie.
Wyciąg ze startego czosnku
Może obniżyć ciśnienie tętnicze u pacjentów z hipertensją, zwłaszcza jeśli nie pomogły im leki przeciwnadciśnieniowe12.
Suplementacja magnezem
Ten uniwersalny suplement nasercowy obniża ciśnienie tętnicze przez rozluźnianie ścian naczyń krwionośnych13
Naturalne metody leczenia - miażdżyca
Podobnie jak nadciśnienie tętnicze, niedrożność tętnic również można skutecznie leczyć bez uciekania się do farmakoterapii czy procedur chirurgicznych. Poniżej przedstawiono najlepsze alternatywne kuracje.
Terapia chelatacyjna
Kuracja ta uważana jest za bezpieczniejszą, niż operacja i farmakoterapia, metodę profilaktyki arteriosklerozy. Wykorzystuje cząsteczki zwane chelatorami, które kierują się do pojedynczych atomów i wiążą je chemicznie, co pozwala na wydalenie metalu z organizmu.
W terapii kardiologicznej chelatacja polega na infuzji dożylnej soli dwusodowej kwasu wersenowego (ang. disodium ethylenediaminetetraacetic acid, EDTA), witamin C i B, elektrolitów, prokainy i heparyny. Ma to na celu chemiczne wychwycenie i usunięcie złogów tłuszczowych ze ścian tętnic.
Dr Wayne Perry z londyńskiej Wimpole Street ma kilka rad dla osób, które rozważają skorzystanie z chelatacji.
Jej zdaniem najpierw należy:
• wybrać lekarza, który ma doświadczenie w prowadzeniu tej formy terapii i będzie postępował według protokołu ACAM (stosowane w jego ramach leki są powszechnie dostępne);
• upewnić się, że medyk będzie monitorował czynność nerek przed wdrożeniem terapii i po jej zakończeniu;
• z góry ustalić, jakie leki będą stosowane, i przeprowadzić własne badania, aby zyskać pewność, że proponowana terapia jest zadowalająca.
Medytacja
To doceniana w religiach Wschodu technika polegająca na skupianiu uwagi. Ma ona na celu spowolnienie fal mózgowych w stanie świadomości, tak by przeważały spokojniejsze fale alfa. Stan ten sprzyja odprężeniu autonomicznego układu nerwowego i obniżeniu tętna. Medytacja może pomóc pacjentom kardiologicznym zmniejszyć ryzyko wystąpienia niedokrwienia serca w wyniku zwężenia naczyń krwionośnych, a tym samym śmiertelnego zawału serca14.
Akupunktura
Ta licząca sobie 5 tys. lat metoda terapii, również pochodząca ze Wschodu, opiera się na teorii, według której w organizmie znajdują się pola energii (qi). Krąży ona po ścieżkach zwanych meridianami, a jej blokady powodują choroby. Można je jednak skutecznie leczyć przez wkłuwanie igieł w konkretne punkty wzdłuż meridianów, co przywraca wolny przepływ energii. Akupunkturę badano w około 10 tys. badań naukowych i wiele z nich potwierdziło jej zastosowanie w przypadku dużej liczby chorób, szczególnie w uśmierzaniu bólu. Leczeni tą metodą pacjenci kardiologiczni są w stanie znacząco i bezpiecznie zwiększyć wydolność serca15.
Niebieskozielone glony
Te prymitywne mikroorganizmy znane są również jako sinice. Ich skuteczność w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych potwierdzono w niezliczonych badaniach. Obniżają one poziom lipidów we krwi oraz redukują stan zapalny i stres oksydacyjny. Można właściwie powiedzieć, że są skuteczne w profilaktyce szerokiego zakresu chorób o podłożu metabolicznym i zapalnym, takich jak cukrzyca i miażdżyca16.
Leki ziołowe
Wykwalifikowany, doświadczony specjalista w zakresie ziołolecznictwa może przepisać poniższe zioła. W dawkach terapeutycznych są one w stanie wspomóc oczyszczenie tętnic.
Bromelaina, pozyskiwana z ananasa, może złagodzić dusznicę bolesną i różne inne schorzenia sercowo-naczyniowe17, podobnie jak wyciąg z głogu (gatunki Crataegus)18.
Imbir o znanych właściwościach rozrzedzających krew może powstrzymać rozwój miażdżycy oraz choroby niedokrwiennej serca19.
Miłorząb dwuklapowy może redukować ból dotykający pacjentów kardiologicznych i pomagać im w pokonywaniu dłuższych dystansów. Może także rozrzedzać krew chorych z zaburzeniami miażdżycowymi20.
Migdałecznik arjuna (Terminalia arjuna), indyjska roślina lecznicza, może ograniczać objawy niewydolności serca21.
Chińskie zioła, spośród których wiele może mieć pozytywny wpływ na serce. Udowodniono np., że Andrographis paniculata (w indyjskiej ajurwedzie znane również jako Bhui-neem) jest pomocne w profilaktyce nawracającego zwężania tętnic po zabiegu angioplastyki22.
Gugulipid, pozyskiwany z żywicy drzewa guggul (Commiphora mukul), to ajurwedyjski lek obniżający ciśnienie, który może zapobiegać miażdżycy i podnosić poziom tzw. dobrego cholesterolu HDL (w 60% przypadków) przy jednoczesnym znaczącym obniżaniu stężenia tzw. złej frakcji LDL23.
Naturalne metody leczenia - dusznica bolesna
Dusznica stanowi pierwszorzędny przykład ogromnej mocy organizmu do samoleczenia. Wbrew popularnemu przekonaniu tego rodzaju oznaka niedostatecznego dopływu tlenu do mięśnia sercowego nie prowadzi nieuchronnie do choroby serca. Zamiast tego często może obniżyć ryzyko wystąpienia zawału i poprawić rokowania pacjentów dzięki tzw. hartowaniu24. Po nieśmiertelnym ataku niedokrwiennym (przejściowym zatamowaniu dopływu krwi do serca) mięsień sercowy otrzymuje nagle nową dostawę krwi, która może zabezpieczyć go przed zawałem przez usunięcie wszelkich zatorów podczas niedokrwienia.
Homeopatia
Powszechnie i z powodzeniem stosowane przez homeopatów nalewki z Crataegus oxyacantha (głogu) mogą chronić serce po epizodach niedokrwiennych25.
Koenzym Q10 (ubichinol)
Pacjenci ze stabilną dusznicą bolesną, którzy przyjmowali 150 mg tego suplementu w 3 dawkach na dobę, odczuli zmniejszenie częstości napadów choroby, a także zapotrzebowania na nitroglicerynę (lek w aerozolu, stosowany standardowo przez osoby z grupy ryzyka zawału serca). Byli również w stanie znacząco wydłużyć czas trwania aktywności fi zycznej26. Analiza zbiorcza 13 badań nad zastosowaniem koenzymu Q10 w leczeniu zastoinowej niewydolności serca wykazała, że może on zwiększyć u chorych wydolność lewej komory27.
Zioła
Ekstrakty pozyskiwane z owocu Ammi visnaga (aminka egipskiego) u pacjentów z dusznicą bolesną mogą działać jak antagoniści kanału wapniowego28. Roślina ta jest w stanie poprawić dopływ krwi do serca i rozluźnić naczynia wieńcowe. Jej ciągłe stosowanie może nawet zredukować częstość występowania i ciężkość ataków dusznicy oraz związanego z nią bólu29.
Kora z berberysu zwyczajnego
Wyciągi z kory Berberis vulgaris mogą zarówno leczyć migotanie komór (ciężkie zaburzenia rytmu serca) spowodowane uszkodzeniami po wcześniejszym zawale lub niedokrwieniu, jak również mu zapobiegać30.
Enzymy proteolityczne
Zwykle wspomagają rozkład białek na aminokwasy. Pozyskiwana z ananasa bromelaina może powodować rozpad fibryny w zakrzepach, więc jest szczególnie pomocna w przypadku pacjentów z dusznicą bolesną i pokrewnymi schorzeniami sercowo-naczyniowymi. W jednym z badań chorzy z dławicą piersiową przyjmowali 1,2 g tego enzymu na dobę. Już 3 miesiące później byli całkowicie wolni od objawów (u niektórych ustąpiły one nawet 4 dni po wdrożeniu terapii). Zaraz po zakończeniu przyjmowania bromelainy nastąpił nawrót dolegliwości31.
Medycyna ajurwedyjska
Abana, ajurwedyjska kombinacja zawierająca Terminalia arjuna, Withania somnifera, Tinospora cordifolia, Boerhaavia diffusa i Nardostachys jatamansi, może znacząco poprawić wydolność lewej komory oraz obniżyć ciśnienie tętnicze. Dochodzi do tego przez zmniejszenie obciążenia serca podczas skurczów i rozkurczów wykonywanych w celu pompowania wystarczającej ilości krwi32.
Naturalne metody leczenia - zawał
Choroba wieńcowa to nie tylko problem natury fizycznej, lecz także psychicznej - mówi dr Zoi Aggelopoulou, która badała pacjentów po zawałach w Szpitalu Weteranów NIMTS w greckich Atenach. Zauważyła ona, że chorzy byli mniej narażeni na kolejny atak serca, zgon lub ponowną hospitalizację, jeśli lekarze rozmawiali z nimi o leczeniu, pozwalali im słuchać muzyki lub pomagali osobom religijnym w modlitwie. Lekarka przyjrzała się temu zagadnieniu bliżej i dokonała przeglądu 9 badań oceniających korzyści wynikające z psychologicznych interwencji w przypadku pacjentów kardiologicznych. Ich wyniki pokrywały się z jej własnymi obserwacjami - dzięki tego rodzaju metodom terapeutycznym ryzyko zgonu i ponownego zawału obniżyło się o 55% w ciągu 2 lat33.
Naturalne metody leczenia - profilaktyka udaru
Poniższe środki można stosować, aby ograniczyć ryzyko wystąpienia udaru mózgu.
Witaminy z grupy B
Związki te obniżają poziom homocysteiny - aminokwasu powiązanego z udarem i chorobami serca - we krwi.
Sugerowana dzienna dawka: 1 mg kwasu foliowego (witaminy B9), 10 mg witaminy B6 i 400 μg witaminy B12.
Czosnek
Ten naturalny środek przeciwzakrzepowy w ciągu zaledwie 4 tygodni może radykalnie obniżyć ryzyko wystąpienia zakrzepu34.
Sugerowana dzienna dawka: 800 mg sproszkowanego czosnku.
Miłorząb dwuklapowy
Kolejny silny środek przeciwzakrzepowy, który niezależnie od dawki może ograniczać gromadzenie się płytek krwi.
Sugerowana dzienna dawka: 120-600 mg.
Imbir
Zaledwie po tygodniu codziennego spożywania tej silnej przyprawy można obniżyć poziom czynników krzepnięcia w krwiobiegu.
Sugerowana dzienna dawka: 5 g świeżego imbiru.
Qigong
Ta starożytna chińska forma aktywności fizycznej jest szczególnie skuteczna w redukcji ryzyka wystąpienia udaru mózgu. Jedno z badań wykazało, że wśród pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, którzy regularnie ją praktykowali, z powodu tego rodzaju zdarzenia zmarło zaledwie 18%osób, podczas gdy w grupie kontrolnej było to 41%35.
Koniec z nikotyną!
Ostatni punkt trzeba podkreślić: nie wolno palić tytoniu. Również osoby niepalące powinny starać się unikać przeznaczonych dla palaczy pomieszczeń, ponieważ nawet bierne palenie może zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia udaru mózgu36.
Naturalne metody leczenia - terapia po udarze
Wiele alternatywnych metod terapeutycznych może przyspieszyć powrót do zdrowia po udarze mózgu.
Muzykoterapia
Według pewnego finlandzkiego badania muzyka silnie oddziałuje na mózg, a słuchanie jej przez kilka godzin dziennie może poprawić jego funkcjonowanie, szczególnie w początkowym okresie po wystąpieniu udaru.
Wykazało ono, że w porównaniu z grupą kontrolną odzyskiwanie pamięci werbalnej i zdolności do skupienia uwagi (kontroli i wykonywania działań umysłowych oraz rozwiązywania konfliktów) było znacznie lepsze u pacjentów, którzy słuchali muzyki. Korzystający z muzykoterapii chorzy po udarach czuli się również mniej przygnębieni i zdezorientowani. Co więcej, 6 miesięcy później różnice były wciąż widoczne. Sugeruje to, że muzyka może mieć długotrwały wpływ na funkcjonowanie mózgu i nastrój37. W kolejnym badaniu analizowano wpływ muzyki na pacjentów po udarze, którzy stracili połowę pola widzenia (schorzenie znane jako zespół nieuwagi stronnej). Uczestnicy wykonywali zadania, słuchając muzyki (takiej, którą lubili oraz której nie lubili) oraz w ciszy. Przy ulubionych dźwiękach pacjenci wykazywali lepsze reakcje w obszarach mózgu związanych z emocjami i uwagą, co ostatecznie prowadziło do złagodzenia ich dolegliwości38.
Wizualizacje prowadzone
Technika ta, obejmująca wizualizowanie pożądanego fizycznego rezultatu, wspomagała powrót do zdrowia po udarze, szczególnie w przypadku ograniczenia mobilności. W jednym z badań po 6 tygodniach półgodzinnych sesji wizualizacji prowadzonych 2 razy w tygodniu pacjenci byli w stanie wykonywać „więcej czynności życia codziennego” w porównaniu z osobami korzystającymi z innych form zajęć terapeutycznych39.
Gry wideo
Wirtualna rzeczywistość i inne interaktywne gry to nowe formy terapii pacjentów po udarach. Obejmują one programy komputerowe symulujące obiekty i zdarzenia ze świata realnego. Przegląd 19 badań z udziałem 565 osób wykazał, że funkcjonowanie rąk oraz zdolność do wykonywania codziennych czynności znacząco poprawiły się u tych uczestników, którzy grali w gry40.
Tai chi
Ćwiczenia korzystnie wpływają na pacjentów po udarach, a tai chi - chińska forma powolnej aktywności - jest szczególnie pożyteczna. Może poprawić równowagę, obniżyć ciśnienie tętnicze, a także polepszać nastrój41.
Terapia witaminą B3
Poprawia funkcjonowanie mózgu po udarze przez zmianę przewodzenia impulsów dzięki stymulacji rozwoju nowych naczyń krwionośnych i komórek nerwowych, chociaż jak na razie wykazano to tylko na szczurach laboratoryjnych42. U ludzi niacyna podwyższa poziom cholesterolu HDL i obniża prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń sercowo-naczyniowych w grupie wysokiego ryzyka. Sugeruje to, że witamina ta może być skutecznym lekiem dla pacjentów po udarach z niskim stężeniem HDL we krwi43.
Naturalne metody leczenia - migotanie przedsionków
Mimo że samo w sobie nie musi zagrażać życiu, migotanie przedsionków może wymagać leczenia ratunkowego (m.in. z wykorzystaniem defibrylatora). Zdarza się również, że prowadzi do powikłań, np. udaru mózgu czy niewydolności serca. Medycyna konwencjonalna zwykle usiłuje leczyć to zaburzenie lekami lub rozrusznikami. Dr Harald Gaier ma jednak dowody na to, że wiele rodzajów alternatywnych kuracji pozwala osiągnąć wszystko, co mają na celu klasyczne formy terapii.
Zioła
Sarothamnus scoparius (żarnowiec miotlasty, znany też jako Cytisus scoparius) to skuteczny nietoksyczny lek ziołowy. Od dawna wiadomo, że zwalcza różne problemy z sercem i układem krążenia. Szczególnie przydatny jest w terapii migotania komór i przedsionków. Działa również jak lek moczopędny, który wspomaga usuwanie nadmiaru płynów i obniżanie ciśnienia tętniczego44. Nasiona i kwiaty można wykorzystać do sporządzenia słabego naparu.
Sugerowana dawka S. scoparius: 1 łyżka (10 ml) 3-4 razy dziennie.
Homeopatia
Skuteczność homeopatycznej wersji wyciągu z żarnowca miotlastego przetestowano w dwuletnim badaniu45. Według profesora homeopatii George’a Vithoulkasa preparat „wzmacnia serce, spowalnia jego pracę i obniża ciśnienie tętnicze”46. Inne homeopatyczne leki na migotanie przedsionków o udowodnionej skuteczności to Hoitzia Coccinea i Hydrophis Cyanocinctus47.
Akupunktura
Ta tradycyjna technika może czynić cuda również w przypadku problemów z rytmem serca. Według doświadczeń dr. Haralda Gaiera migotania można z miejsca zatrzymać dzięki nakłuwaniu 3 punktów akupunkturowych: H5 (Tong Li), H7 (Shen Men) oraz H8 (Shao Fu)48.
Terapia magnezem
Obszerny przegląd 12 randomizowanych badań z udziałem 779 pacjentów z migotaniem przedsionków wykazał, że dożylne podawanie magnezu pozwalało na skuteczną kontrolę tętna i rytmu serca u 86% z nich w porównaniu do 56% w grupie kontrolnej49.
Sugerowana dzienna dawka: 1,2-10 g (wymagana jest jednak konsultacja z doświadczonym specjalistą).
Artykuł ukazał się pod nazwą "Sprawdzone alternatywne metody leczenia" w wydaniu papierowym SERCE.
Bibliografia
- metody leczenia
- J Hum Hypertens, 1988; 2: 207-17
- N Engl J Med, 1978; 298: 1-6
- Lancet, 2006; 368: 666-78
- Nutr J, 2009; 8: 5
- Biol Pharm Bull, 2005; 28: 1208-10
- Am J Hypertens, 2014; 27: 899-906
- BMC Cardiovasc Disord, 2008; 8: 13
- Drugs Exp Clin Res, 2000; 26: 89-93
- Am Heart J, 2006; 151: 100
- Mezger J. Gesichtete Homöopathische Arzneimittellehre, 4th edn. Heidelberg: Karl F. Haug Verlag, 1977
- Maturitas, 2010; 67: 144-50
- J Clin Epidemiol, 1995; 48: 927-40
- Br Med J [Clin Res Ed], 1985; 290: 1103-6
- Auton Neurosci, 2011; 161: 116-20; J Card Fail, 2002; 8: 399-406
- J Med Food, 2013; 16: 103-11
- Biotechnol Res Int, 2012; 2012: 976203
- Natural Med J, 2011; https://goo.gl/LcLwjF
- Bode AM, Dong Z, ‘Chapter 7 The Amazing and Mighty Ginger’, in Benzie IFF, Wachtel-Galor S, eds. Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects, 2nd edn. Boca Raton, FL: CRC Press, 2011
- Wien Med Wochenschr, 1989; 139: 92-4
- Int J Cardiol, 1995; 49: 191-9
- J Tongji Med Univ, 1993; 13: 193-8
- J Assoc Physicians India, 1989; 37: 323-8
- J Am Coll Cardiol, 1995; 25: 1076-83
- Circulation, 1986; 74: 1124-36
- Cardiovasc Res, 1998; 40: 9-22
- Am J Clin Nutr, 2013; 97: 268-75
- Planta Med, 1994; 60: 101-5
- Al-Nimer MSM. Evaluation of antiischemic therapy in coronary arterydisease: a review, in Chaikovsky I, ed. Coronary Artery Diseases. InTech: 2012: 177-8; https://goo.gl/0wfQef
- Zhonghua Xin Xue Guan Bing Za Zhi, 1990; 18: 155-6, 190
- Angiology, 1969; 20: 22-6
- Jpn Heart J, 1990; 31: 829-35
- Eur Heart J Suppl, 2013; 1 (S2): 124
- Eur J Clin Pharmacol, 1993; 45: 333-6
- J Tradit Chin Med, 1986; 6: 235-8
- J Public Health [Oxf], 2011; 33: 496-502
- Brain, 2008; 131: 866-76
- Proc Natl Acad Sci U S A, 2009; 106: 6011-6
- Stroke, 2007; 38: 1293-7
- Cochrane Database Syst Rev, 2011; 9: CD008349
- Top Stroke Rehabil, 2007; 14: 9-22
- Stroke, 2010; 41: 2044-9
- CNS Neurosci Ther, 2008; 14: 287-94
- Weiss RF. Herbal Medicine. Gothenburg, Sweden: Ab Arcanum, 1988: 149-51
- AHZ, 1960; 205: 311-8, 337-58
- https://goo.gl/JnGm84
- Leeser O. Lehrbuch der Homöopathie, vol 2 (Textbook of Homeopathy). Heidelberg: Karl F. Haug Verlag, 1971: 562; AHZ, 1961; 206: 114-5
- O’Connor J, Bensky D (transl). Shanghai College of Traditional Medicine: Acupuncture-A Comprehensive Text. Seattle, WA: Eastland Press, 1981: 252-4
- Am J Cardiol, 2007; 99: 1726-32