Torbiel na jajniku - diagnoza, objawy i usunięcie

Powstawanie torbieli jest nierozerwalnie związane ze zmianami hormonalnymi zachodzącymi w ciele kobiety. Aby je zrozumieć, przyjrzyjmy się cyklowi menstruacyjnemu i hormonom, które nim zawiadują. U zdrowej kobiety cykl menstruacyjny trwa 28 dni. Zaczyna się on pierwszego dnia miesiączki, która trwa zazwyczaj ok. 4–5 dni. Po tym czasie organizm kobiety wchodzi w tzw. fazę folikularną, podczas której wzrasta poziom estrogenów, których zadaniem jest pobudzenie błony śluzowej macicy do wzrostu.

Wzrasta w tym czasie również stężenie hormony folikulotropowego (FSH), który pobudza w jajnikach dojrzewanie pęcherzyków Graafa, w których rozwijają się komórki jajowe. Po kilku dniach jeden z pęcherzyków powiększa się i przygotowuje do owulacji. Ok. 14 dnia cyklu dochodzi do nagłego wyrzuty hormonu luteinizującego (LH), który powoduje pęknięcie dominującego pęcherzyka i uwolnienie komórki jajowej do jajowodu, a organizm kobiety wchodzi w fazę lutealną.

Natomiast w miejsce pękniętego pęcherzyka Graafa rozwija się ciałko żółte, którego zadaniem jest wytwarzanie progesteronu. Poziom tego hormonu wzrasta aż do dnia kolejnej miesiączki. Jeśli w międzyczasie nie dojdzie do zapłodnienia komórki jajowej, stężenie progesteronu spada a u kobiety pojawia się krwawienie¹.

Przyczyny powstawania torbieli jajnika

Do rozwoju torbieli jajnika dochodzi najczęściej na skutek zaburzeń hormonalnych. W ich przebiegu, u kobiet w wieku rozrodczym, dojrzewa jeden lub wiele pęcherzyków Graafa, ale nie dochodzi do ich pęknięcia.  Torbiele jajnika pojawiają się również jako skutek endometriozy, w przebiegu której dochodzi do wydostania się do jam ciała komórek endometrium, czyli błony śluzowej macicy.

Zagnieżdżają się one w otrzewnej i na narządach wewnętrznych, mogą również osiąść na jajnikach, na których namnażają się i przyjmują postać torbieli. Torbiele jajnika mogą powstawać u kobiet w okresie menopauzy, jako skutek zmian hormonalnych zachodzących w okresie przekwitania. Czasami torbiele są oznaka rozwijającego się stanu zapalnego lub nowotworu, dlatego wymagają dokładnej diagnostyki, kontroli a czasami usunięcia operacyjnego².

Rodzaje torbieli jajnika

Torbiele jajnika dzielimy na czynnościowe, czyli związane z cyklem menstruacyjnym kobiety i nieczynnościowe, które mają charakter zmian patologicznych.

Torbiele czynnościowe

• Torbiel pęcherzykowa – jest najczęściej spotykanym rodzajem torbieli. Powstaje z pęcherzyka Graafa, który choć powinien – nie pękł i wypełnia się płynem tworząc torbiel. Wyściełające ją komórki mogą wytwarzać estrogeny. Najczęściej jest wynikiem zaburzeń hormonalnych.
• Torbiel ciałka żółtego – po pęknięciu i uwolnieniu komórki jajowej pęcherzyk Graafa przekształca się w ciałko żółte, które, jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, powinno zaniknąć³. Czasami jednak ,na skutek zaburzeń hormonalnych przekształca się w torbiel, która zaczyna intensywnie wytwarzać progesteron.
• Torbiel surowicza – to niewielkie uwypuklenie nabłonka jajnika wypełnione płynem.
• Torbiel krwotoczna – powstaje podczas owulacji, jeśli w pobliżu pęknięcia pęcherzyka Graafa przebiega naczynie krwionośne. Dochodzi wówczas do krwawienia i pusty pęcherzyk Graafa wypełnia się krwią. 

Torbiele nieczynnościowe

• Torbiel czekoladowa (endometrialna) – powstaje na skutek endometriozy, czyli wydostania się poza macicę komórek endometrium (błony śluzowej macicy). Jeśli osiądą one na jajniku, mogą przekształcić się w torbiel, która reagując na wahania hormonów płciowych w organizmie kobiety, okresowo, wraz z nastaniem miesiączki, wypełnia się krwią.
• Torbiel skórzasta (dermoidalna) – zwana również potworniakiem, tworzy się jeszcze w okresie prenatalnym, na skutek nieprawidłowego dojrzewania i migracji komórek zarodkowych. W ich wnętrzu dochodzi do różnicowania się komórek, wskutek czego mogą zawierać tkankę tłuszczową, komórki skóry, komórki gruczołowe, a nawet włosy, kości czy zęby.
• Wielotorbielowate zwyrodnienie jajników (PCO, PCOS, zespół policystycznych jajników) – jest wynikiem poważnych zaburzeń hormonalnych, uniemożliwiających prawidłowe dojrzewanie komórek jajowych i owulację, skutkiem czego niedojrzałe pęcherzyki, różnej wielkości, gromadzą się pod osłonką jajnika.

Objawy torbieli jajnika

W wielu przypadkach kobiety nie odczuwają żądnych objawów torbieli jajnika, lub bagatelizują je kładąc na karb symptomów związanych z napięciem przedmiesiączkowym. Często objawy są niespecyficzne i sugerują nieżyt przewodu pokarmowego lub infekcję. Należą do nich nudności, wymioty, wzdęcia, bóle głowy i uczucie rozbicia. Symptomy torbieli jajnika mogą występować wszystkie razem lub pojedynczo, co utrudnia rozpoznanie sugerując inne podłoże problemów.

Czasami dochodzi do skrętu lub pęknięcia torbieli jajnika. W taki przypadku konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska. Skręcenie torbieli może bowiem doprowadzić do zaciśnięcia naczyń krwionośnych i niedokrwienia jajnika oraz jego martwicy. Z kolei pęknięcie torbieli jajnika, któremu towarzyszy wypłynięcie zawartości do jam ciała może prowadzić do podrażnienia i zapalenia otrzewnej.

Skrętowi i pęknięciu torbieli jajnika towarzyszy zwykle nagły, ostry ból w podbrzuszu, który z czasem obejmuje całą jamę brzuszną. Często ból jest tak silny, że prowadzi do omdlenia. Brzuch staje się napięty i tkliwy, a u niektórych kobiet pojawiają się także wymioty. Skręt torbieli leczy się operacyjnie, nie można bowiem dopuścić, aby rozwinęła się martwica. Zabieg przeprowadza się wykonując klasyczne cięcie powłok brzusznych– w tym przypadku nie jest możliwe wykonanie operacji laparoskopowej.

Należy jednak pamiętać, że w tej sytuacji operacja jest wyższą koniecznością i ratuje życie kobiety. Jeśli doszło do pęknięcia niewielkiej torbieli czynnościowej, płyn wchłania się samoistnie a objawy stopniowo słabną i ustępują po kilkunastu godzinach. Natomiast jeśli torbiel była znacznych rozmiarów i jej pęknięciu towarzyszyło przerwanie naczynia krwionośnego, konieczne może okazać się operacyjne zamknięcie naczynia, ponieważ kobieta może wykrwawić się do jamy brzusznej.

Jeśli zatem po ataku ostrego bólu u kobiety pojawia się bladość, zaburzenia rytmu serca czy trudności z oddychaniem, należy niezwłocznie wezwać pogotowie^2,3.

Rozpoznawanie torbieli jajnika

Torbiele nie dające objawów rozpoznawane są zazwyczaj przypadkowo, podczas rutynowego badania USG lub po wykonywaniu zdjęcia rentgenowskiego jamy brzusznej. Jeśli pacjentka zauważa u siebie niepokojące objawy, mogące świadczyć o obecności torbieli jajnika, powinna jak najszybciej zgłosić się do ginekologa w celu określenia charakteru zmiany i przyczyny jej powstania. W tym celu ginekolog zaleca zazwyczaj wykonanie badania stężenia hormonów płciowych i androgenów we krwi oraz oznaczenie poziomu markerów raka jajnika CA 125.

Wykonuje się pacjentce również przezpochwowe badanie USG. U dziewic takie badanie USG można wykonać per rectum, czyli przez odbyt. Obraz USG pozwala, w wielu przypadkach, na wstępne postawienie diagnozy i zaplanowanie leczenia. Czasami jednak, konieczne jest wykonanie biopsji torbieli.

Jeśli wynik badania poziomu markera CA125 wskazuje na to, iż torbiel może mieć charakter nowotworowy, pacjentka zostaje przekazana pod opiekę lekarzy onkologów, którzy kontynuują diagnostykę, ponieważ marker ten służy do oznaczania ryzyka wystąpienia także innych nowotworów, w tym raka trzustki, piersi, wątroby czy przełyku. Nie należy jednak wpadać w panikę, ponieważ podwyższony poziom CA 125 towarzyszy m.in.  także stanom zapalnym, cukrzycy, chorobom tkanki łącznej czy chorobom wątroby, które poddają się leczeniu i nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla życia³.

Leczenie torbieli jajnika

Zachowawcze leczenie torbieli jajnika

Zachowawcze farmakologiczne leczenie torbieli jajnika polega na przyjmowaniu hormonów w celu przywrócenia prawidłowego ich poziomu w organizmie kobiety. Efekt leczenia nie jest jednak natychmiastowy i torbiele zanikają stopniowo. Aby zablokować hormony odpowiedzialne za dojrzewanie pęcherzyków Graafa, do czasu wchłonięcia się torbieli, lekarz może zalecić pacjentce przyjmowanie pigułek antykoncepcyjnych.

Czasami, jeśli torbiele nie są groźne i nie dają objawów, lekarze nie podejmują leczenia, a jedyne obserwują pacjentkę. Musi ona pilnować terminarza wizyt i regularnie poddawać się kontrolnym badaniom USG⁴.

Operacyjne leczenie torbieli jajnika

O tym, czy torbiel należy usunąć operacyjnie, decyduje lekarz po rozpatrzeniu wszystkich za i przeciw oraz dokładnym zbadaniu pacjentki. Często jest to wybór trudny i zawsze musi być dokładnie omówiony z pacjentką, która musi być świadoma ryzyka jakie podejmuje. Dotyczy to szczególnie kobiet młodych, w wieku rozrodczym, bowiem operacyjne usunięcie torbieli może skutkować niepłodnością lub znacząco utrudniać zajście w ciążę.

Dlatego, dopóki tylko można, lekarze w takim przypadku wstrzymują się z operacją i stosują leczenie zachowawcze. Jeśli jednak torbiel ma charakter nowotworowy, doszło do jej skrętu, uciska na okoliczne narządy wywołując silny ból lub grozi pęknięciem, operacja jest konieczna. O ile jest to możliwe, lekarze wykonują zabieg laparoskopowo. Taką metodę stosuje się w przypadku torbieli małych rozmiarów i nienowotworowych.

Wskazaniem do laparoskopowego usunięcia torbieli jajnika jest też młody wiek kobiety (do 45 roku życia) i perspektywa zajścia w ciążę. Czasami jednak konieczne jest otwarcie jamy brzusznej. Tą metodą operuje się także kobiety po 45 roku życia i w okresie menopauzy, istnieje bowiem u nich zwiększone ryzyko, że zmiana na jajniku ma charakter nowotworowy.

Otwarcie jamy brzusznej pozwala lekarzowi na śródoperacyjne podjęcie decyzji o częściowym lub całkowitym usunięciu jajnika, jeśli zachodzi podejrzenie, że torbiel jest tak na prawdę nowotworem. Po zabiegu laparoskopowego usunięcia jajnika kobieta wychodzi do domu tego samego lub następnego dnia. Lekarze zalecają odpoczynek i dietę lekkostrawną. Po 7–14 dniach można już wrócić do normalnych zajęć, kobieta powinna jedyne unikać jeszcze przez jakiś czas dźwigania i ćwiczeń fizycznych. Wysiłek należy zwiększać stopniowo. Z reguły po ok. 6 miesiącach pacjentka może wrócić całkowicie do aktywności sprzed zabiegu.

Natomiast po operacji otwarcia jamy brzusznej kobieta musi przebywać w szpitalu przynajmniej 3 do 5 dni, a rekonwalescencja może trwać nawet kilka tygodni. Powrót do całkowitej sprawności następuje także po ok. 6 miesiącach. Zazwyczaj pacjentki otrzymują zwolnienie na okres 2–3 tygodni, a badanie kontrolne wykonuje się u nich po pierwszej miesiączce, jaka pojawi się po operacji.

Jak każdy zabieg operacyjny, usunięcie torbieli jajnika niesie ze sobą ryzyko. Powikłaniem po operacji mogą być m.in. zrosty, przepuklina i tworzenie bliznowców, czyli nieprawidłowych struktur łącznotkankowych w miejscu cięcia, uszkodzenie układu moczowego lub pooperacyjna niedrożność jelit. Niezależnie od wstępnej diagnozy, wycięte torbiele przekazywane są zawsze do badania histopatologicznego, w celu dokładnego określenia charakteru zmiany. Pacjentka otrzymuje wynik badania po ok. 2 tygodniach⁵.

Torbiele jajnika, a rak jajnika

O tym, że torbiel jajnika może mieć charakter nowotworowy świadczyć mogą takie zmiany w obrazie USG jajników, jak obecność torbieli o litym charakterze i nieregularnym kształcie lub z licznymi zmianami ogniskowymi, silne unaczynienie w obrębie torbieli, wielokomorowy charakter torbieli i obustronne występowanie podobnych zmian. 

Jeśli do tego podwyższony jest poziom markera CA125, kobieta powinna zostać jak najszybciej skierowana do lekarza onkologa na dalszą diagnostykę – w ramach szybkiej terapii onkologicznej, pacjentka czeka na wizytę nie dłużej niż 2 tygodnie. O sposobie dalszego postępowania decyduje zespól lekarzy specjalistów.

Warto jednak pamiętać, że wczesne wykrycie raka jajnika zwiększa szansę na wyleczenie. Niestety, aż 70% kobiet zgłasza się po pomoc w zaawansowanym stadium choroby, gdy na skuteczne leczenie jest często za późno. Dlatego tak ważne są regularne wizyty u ginekologa i wykonywanie kontrolnego USG narządów rodnych⁴.

Czego unikać przy torbieli jajnika

W przypadku niewielkich i niegroźnych torbieli czynnościowych lekarze nie nakładają na kobiety żadnych ograniczeń, o ile czują się one dobrze i nie występują u nich niepokojące objawy. Leczenie zachowawcze takich torbieli nie wymaga zachowania szczególnych środków ostrożności.

Inaczej sprawa wygląda w przypadku dużych, grożących skrętem lub pęknięciem torbieli. Często kobiety zmuszone są funkcjonować razem z nimi przez dłuższy czas, np. w oczekiwaniu na termin zabiegu operacyjnego. W takim przypadku zaleca się oszczędzający tryb życia, unikanie wysiłku fizycznego, dźwigania ciężarów i ćwiczeń. Należy również unikać sytuacji, w których mogłoby dojść do urazu lub uderzenia w brzuch – może to doprowadzić do pęknięcia torbieli³.

Torbiel jajnika i seks

Z reguły torbiele jajnika nie stanowią przeciwwskazania do uprawiania seksu. Jeśli kobieta nie odczuwa dyskomfortu i bólu podczas stosunku lub po nim, może cieszyć się seksem do woli. Sprawa wygląda jednak inaczej w przypadku dużych torbieli, co do których istnieje ryzyko pęknięcia. Warto wtedy, do czasu wyleczenia lub wykonania zabiegu operacyjnego, powstrzymać się od współżycia lub wybierać takie pozycje, w których partner nie uciska brzucha kobiety.

Torbiele jajnika w ciąży

U kobiet, które z powodu trudności z zajściem w ciążę poddawane były stymulacji owulacji mogą pojawić się torbiele jajników. Zazwyczaj są one niegroźne, mają cienkie ścianki i samoistnie pękają. Zanikają w 2 lub 3 trymestrze ciąży. W ciąży mogą pojawić się także torbiele ciałka żółtego, które rosną w 1 trymestrze ciąży, a zanikają w 2.

Czasami, na skutek zmian hormonalnych towarzyszących ciąży i obecności we krwi przyszłej mamy hormonów wytwarzanych przez łożysko, mogą rozwinąć się u nich torbiele tekaluteinowe. Pojawiają się one w 1 trymestrze ciąży i zanikają samoistnie po porodzie. Czasami świadczą o obecności zaśniadu groniastego całkowitego, powstającego na skutek zapłodnienia nieprawidłowej, pozbawionej materiału genetycznego komórki jajowej – taki przypadek wymaga często interwencji ginekologicznej i usunięcia operacyjnego zaśniadu.

W rzadkich przypadkach na jajnikach ciężarnej tworzą się żółtczaki ciążowe (luteoma), o wyglądzie litych guzów, które wytwarzają męskie hormony i mogą spowodować wzrost ich poziomu u matki i dziecka. Z reguły zanikają wkrótce po porodzie. Każdy rodzaj torbieli, jaki pojawia się w okresie ciąży wymaga częstych kontroli, dlatego kobieta musi pozostawać pod opieką ginekologa i przestrzegać jego zaleceń⁶.

Zapobieganie powstawaniu torbieli jajnika

Aby zapobiegać torbielom jajnika kobiety powinny regularnie odwiedzać lekarza ginekologa i przynajmniej 2 razy do roku wykonywać kontrolne USG narządów rodnych. Jest to szczególnie ważne w przypadku pań borykających się z zaburzeniami hormonalnym i w okresie menopauzy. Powinny one być także pod stałą kontrolą endokrynologa i regularnie, zgodnie z zaleceniami lekarza, badać poziom hormonów⁴.