Rak okrężnicy - co robić, żeby nie zachorować - przegląd badań

Okrężnica jest najdłuższą częścią jelita grubego, dlatego to właśnie w niej najczęściej diagnozuje się zmiany nowotworowe. Rak może rozwinąć się w każdym z jej 4 odcinków, jednak w niektórych pojawia się częściej. I tak w okrężnicy esowatej występuje 15-20% diagnozowanych nowotworów jelita grubego, w okrężnicy wstępującej - 14%, w poprzecznej - 9%, a w zstępującej - 6%.

Profil złoczyńcy

Rak okrężnicy jest jednym z najlepiej poznanych nowotworów jelita grubego. Częściej rozwija się u mieszkańców krajów rozwiniętych. Od 1980 r. nastąpił prawie 4-krotny wzrost liczby zachorowań u mężczyzn i ok. 3-krotny u kobiet¹.

Jest niezwykle groźny, gdyż latami postępuje, nie dając żadnych objawów, wskutek czego często diagnozuje się go w zaawansowanej fazie. Głównym sygnałem, że w okrężnicy rozwija się guz, jest krwawienie z przewodu pokarmowego. Objaw ten trudno zauważyć, bo nie jest to świeża krew widoczna na papierze toaletowym. U ok. 76% chorych to krew utajona, którą można wykryć, jedynie wykonując specjalne testy.

Skuteczności leczenia w dużej mierze zależy od stadium rozwoju choroby. Wśród pacjentów, u których zdiagnozowano ją w latach 2002-2005 roczne wskaźniki przeżyć wynosiły 72,4% u panów i 70,8% u pań. Trzeba jednak powiedzieć, że statystyki 5-letniego przeżycia wśród pacjentów są znacznie słabsze - w przypadku płci brzydkiej wynoszą ok. 45%, natomiast płci pięknej - ok. 46,5%². Gdy zaś pojawią się przerzuty do organów odległych od jelita, tylko co 10. pacjent ma szansę przeżyć więcej niż 5 lat.

Uznaje się, że nowotwory złośliwe jelita grubego (do których zalicza się raka okrężnicy) są na drugim miejscu pod względem umieralności w Polsce.

 

Potencjalne ofiary

Ryzyko zachorowania rośnie wraz z wiekiem. Aż 94% przypadków występuje po 50. r.ż., z czego 75% zachorowań u obu płci przypada na 6. dekadę życia³.

Jednak największy wpływ na rozwój raka okrężnicy mają czynniki zależne od nas samych i naszego trybu życia, ponieważ jedynie 5-10% powstających zmian ma podłoże genetyczne.

W Stanach Zjednoczonych 1/5 pacjentów z rakiem okrężnicy to palacze. W grupie ryzyka są też osoby, które preferują dietę ubogą w błonnik i wapń, za to obfitującą w niezdrowe tłuszcze i duże ilości alkoholu. Ponadto powstaniu guza sprzyjają mała aktywność fizyczna, otyłość, hipertriglicerydemia oraz niskie stężeniem cholesterolu HDL. Niebezpieczne są także stany zapalne oraz schorzenia takie jak np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, uchyłkowatość jelita, zespół jelita drażliwego czy cukrzyca lub nadciśnienie.

Znaki szczególne

Rak okrężnicy rozwija się powoli, zwykle kilkanaście lat, głównie z polipów. Początkowo niewielkie wypustki powstają z komórek nabłonka jelita grubego. Niektóre z nich rozrastają się nadmiernie, powstają w nich dysplazje, aż w końcu rozwija się nowotwór. Tworzące się zmiany przednowotworowe przyjmują formę łagodnych gruczolaków. Usunięcie ich skutecznie zapobiega przekształceniu w inwazyjnego raka, a rokowania w tym stadium choroby są bardzo dobre - szansa na wyleczenie pacjenta jest duża i przekracza 80%.

Jeżeli zmiana jest umiejscowiona w prawej połowie okrężnicy, może manifestować się nieokreślonym, tępym bólem w okolicy podbrzusza (podobnie jak przy zapaleniu wyrostka robaczkowego) oraz ciemnymi stolcami. Natomiast wskazówkami, że rak rozwija się w lewej połowie okrężnicy, czasami mogą być: zmiany rytmu wypróżnień, biegunki i zaparcia, zwężone stolce oraz dolegliwości bólowe podczas parcia przy niewielkiej ilości stolca.

Gdy nowotwór jest już zaawansowany, u chorego może dojść do niedokrwistości, szybkiej utraty wagi i znacznego osłabienia. Dolegliwości bólowe mogą obejmować także narządy, na które guz nacieka, czyli pochwę, pęcherz moczowy, prostatę lub macicę.

W związku z tym, że niepokojące objawy pojawiają się dość późno, lekarze zalecają regularne wykonywanie badań przesiewowych - raz do roku testu na obecność krwi utajonej w stolcu oraz raz na 10 lat kolonoskopii. Ta ostatnia polega na wziernikowaniu całego jelita grubego poprzez wprowadzenie przez odbyt długiej elastycznej rurki, zwanej kolonoskopem⁵.

Daje to możliwość równoczesnego usuwania polipów gruczolakowatych, co zapobiega przekształceniu się ich w nowotwór złośliwy, lub już istniejących guzów we wczesnym stadium zaawansowania. To zaś gwarantuje krótsze i mniej agresywne leczenie, wysoki odsetek całkowitych wyleczeń oraz obniżenie umieralności⁶.

Zwiększ szanse przeżycia

Uczeni od dziesięcioleci starają się określić wpływ czynników środowiskowych oraz genetycznych na zachorowalność na nowotwory złośliwe. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy w powstawaniu ok. 80-90% z nich uczestniczą zewnętrzne czynniki środowiskowe. Badania epidemiologiczne wykazały, że elementy stylu życia, takie jak palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, nieprawidłowy sposób odżywiania, mają podstawowe znaczenie w rozwoju karcynogenezy⁷.

Uczeni są zgodni, że nowotwory jelita grubego są zaliczane do dietozależnych, a ich rozwój do postaci inwazyjnej trwa zwykle 10-20 lat⁸. Jest to okres dostatecznie długi, by z sukcesem zastosować dostępne w naszej własnej kuchni środki chemioprewencyjne, a gdyby było to konieczne, przeprowadzić zabiegi profilaktyczne. Tym bardziej, że w przypadku raka okrężnicy nasz los zależy od nas samych aż w 60-80%.

Poniżej przedstawiamy sposoby obniżenia ryzyka zachorowania.

48-89%
Antocyjany zawarte w czerwonych ziemniakach, czerwonej kapuście i czarnej kukurydzy (stanowiące 5% składników diety) istotnie redukowały proces karcynogenezy (odpowiednio o 48, 63 i 89%) wywoływany u szczurów 1,2-dimetylohydrazyną⁹.

60%
Kolonoskopia chroni przed utajonym rozwojem raka okrężnicy. Aby jednak spełniała swoją rolę, należy ją powtarzać przynajmniej raz na 10 lat (profilaktycznie u osób zdrowych).

50-70%
Kancerogenne działanie dymu tytoniowego ma związek z 50-70% zachorowań na raka jelita grubego¹⁰. Dlatego jak najszybciej rzuć palenie.

61%
Okazuje się, że siedzący tryb życia może sprzyjać rozwojowi raka okrężnicy. Dane z 43 badań,w których brało udział prawie 70 tys. osób, wykazały, że w przypadku mężczyzn siedzenie przez więcej niż 9 godz. dziennie podnosi ryzyko zachorowania nawet o 61%.

15-32%
Ryzyko rozwoju raka jest proporcjonalne do stopnia otyłości. Podwyższenie wskaźnika BMI o 2 zwiększa je o 7%, a wzrost obwodu talii o 2 cm - o 4%11. Co ciekawe otyłość jest czynnikiem wpływającym na prawdopodobieństwo rozwoju raka okrężnicy u mężczyzn i kobiet, przy czym u panów zależność ta jest znacznie wyraźniejsza.

Nieprawidłowa masa ciała zwiększa ryzyko rozwoju raków jelita grubego - o 15% u osób z nadwagą i o 32% u otyłych. Istnieje kilka możliwych przyczyn tego związku. Jedną z nich mogą być hormony (np. estrogen) uwalniane z komórek tkanki tłuszczowej, które stymulują rozwój guza. Ponadto nadmiar tłuszczu powoduje większą oporność na insulinę, a także zwiększa procesy zapalne w organizmie i podnosi poziom wielu czynników wzrostu, co może inicjować nowotworzenie.

 

30%
Im więcej alkoholu spożywasz, tym bardziej narażasz się na chorobę. Pijący średnio mniej niż jednego drinka każdego dnia o 1/3 zmniejszają to niebezpieczeństwo. Zdaniem ekspertów zwiększone ryzyko występuje prawdopodobnie już przy spożyciu alkoholu sięgającym 20-30 g dziennie¹². Rezygnacja lub ograniczenie picia alkoholu redukuje je po upływie kilku lat.

33%
Jadłospis obfitujący w czerwone mięso, szczególnie smażone lub grillowane, znacząco (nawet o 33%) przyczynia się do rozwoju raka okrężnicy¹³. Zwiększenie dziennej konsumpcji czerwonego mięsa o 100 g podnosi ryzyko rozwoju choroby o 12-17%14.

26%
Badacze potwierdzili redukcję względnego ryzyka zachorowalności na nowotwór okrężnicy o 26% przy zwiększeniu stężenia witaminy D3 w surowicy krwi o 10 ng/ml¹⁵. Ponadto najnowsze dane wskazują na jej działanie antyproliferacyjne, proapoptyczne i indukujące różnicowanie w komórkach atypowych.

Podobnie miejscowe działanie wapnia na przewód pokarmowy polega na ograniczeniu wzrostu zmienionych komórek jelitowych i indukcji ich różnicowania.Wykazano także jego działanie przeciwmutagenne przez wiązanie i deaktywację wtórnych kwasów żółciowych¹⁶.

25%
Badania naukowe dowodzą, że systematyczny trening może znacznie obniżyć zachorowalność na raka okrężnicy². Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) szacuje, że osoby, które regularnie i intensywnie ćwiczą, zmniejszają w ten sposób ryzyko zachorowania na ten nowotwór o ok. 25% w stosunku do osób mało aktywnych. Aby tak się stało, optymalny będzie wysiłek trwający 45-60 min co najmniej przez 5 dni w tygodniu.

20%
Nadmierne spożycie tłuszczów nasyconych, które są obecne głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego, jest czynnikiem zwiększonego ryzyka zachorowania na raka jelita grubego¹⁷. Badanie przeprowadzone na grupie 130 tys. osób wskazało na obniżenie ryzyka zachorowania o 20% u osób, które zmniejszyły spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego¹⁸.

16%
Test na krew utajoną w stolcu pozwala wykryć niewidoczne gołym okiem ilości krwi. Można go zrobić samodzielnie w domu. Wykonywany co roku zmniejsza umieralność na raka okrężnicy o ok. 16%. Lekarze zalecają profilaktyczne wykonywanie takiego testu raz w roku u osób po 50. r.ż. (do badania powinno się pobrać po 2 próbki z 3 kolejnych stolców).

12%
Wydaje się, że kwasy omega-3 mogą zapobiegać zachorowaniu. Chińscy naukowcy w oparciu o metaanalizę dotyczącą badań nad spożyciem tłustych ryb, które są źródłem tych tłuszczów, doszli do wniosku, że rzeczywiście zmniejszają one zagrożenie o 12%¹⁹.

11%
Uczeni oszacowali, że spożywanie produktów pochodzenia roślinnego, a szczególnie warzyw i owoców, obniża ryzyko rozwoju raka okrężnicy o ok. 11% w porównaniu z ludźmi, którzy jedzą ich mało lub wcale. Dzienna dawka zjadanych owoców i warzyw powinna być nie mniejsza niż 5 porcji.

10%
Metaanaliza z 2011 r. wskazała, że zwiększenie podaży błonnika o 10 g dziennie zmniejsza ryzyko raka okrężnicy o 10%²⁰.

Mocarni sprzymierzeńcy

Kwas foliowy Zawarty w świeżych owocach i zielonych warzywach odgrywa główną rolę w utrzymaniu stabilności DNA przez dostarczanie atomów węgla lub grup metylowych do syntezy DNA i zachowania wzoru jego metylacji. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że jego suplementacja powoduje znaczącą redukcję ryzyka zachorowania na raka okrężnicy²¹.

Ponadto wykazano korzystny wpływ podawania kwasu foliowego chorym na wrzodziejące zapalenie jelita grubego leczonych sulfasalazyną, uzyskując zmniejszenie ryzyka zachorowania na ten nowotwór²².

Jabłka
Są bogate w procyjanidyny, które hamują promocję i progresję procesu karcynogenezy oraz ze względu na wysoki potencjał przeciwoksydacyjny stanowią czynnik ochronny na etapie inicjacji nowotworu²³.

Izotiocyjaniany
W badaniach in vitro udowodniono, że niektóre z nich, a zwłaszcza sulforafan, obniżają aktywność enzymów biorących udział w przemianach prokancerogenów do bardziej cytotoksycznych pochodnych²⁴.

Inni naukowcy wykazali, że zastosowanie diety zawierającej liofilizat brokułowy w dawce 200 g na kilogram masy ciała zwierzęcia ogranicza przeżywalność i inwazyjność komórek nowotworowych, hamuje ich proliferację i zdolności tworzenia przerzutów, a ponadto blokuje proces angiogenezy.

Kurkuma
W testach in vivo stwierdzono, że zawarta w niej kurkumina chroni nabłonek okrężnicy zwierząt przed różnymi karcynogenami indukującymi powstawanie guzów²⁵. Jej przeciwnowotworowy potencjał związany jest również z uwrażliwianiem komórek guza na działanie czynników chemioterapeutycznych.

Galusan-3-epigallokatechiny
Jak pokazują przeprowadzone w Chinach i Japonii eksperymenty, ten występujący w zielonej herbacie związek biologicznie czynny zmniejsza ryzyko występowania nowotworu jelita grubego²⁶. Zdaniem badaczy by uzyskać ten efekt, należy pić więcej niż 10 filiżanek dziennie²⁷.