Déjà vu - tajemniczy klucz do naszej pamięci

Co to jest déjà vu i skąd się bierze to zjawisko?

Déjà vu to nic innego jak iluzja pamięci, która łączy w sobie poczucie znajomości i nieznajomości. Jest jak przejażdżka na karuzeli kręcącej się wokół tych samych scen, które jednak za każdym razem wydają się nowe. To uczucie pojawia się nagle i znika równie szybko. Tuż po nim zwykle przechodzi nas lekki dreszczyk i zastanawiamy się, co właściwie się stało.

Jak to się dzieje, że nasz mózg potrafi nas tak zaskoczyć? Dr Akira O'Connor, wybitny psycholog z University of St Andrews, poświęcił znaczną część swojej kariery badaniu tego zjawiska. Według niego déjà vu to konflikt między poczuciem znajomości jakiejś sytuacji a świadomością, że to poczucie jest złudne. To jakby nasz mózg próbował nam powiedzieć: "Hej, coś tu nie gra".

Naukowcy twierdzą, że déjà vu występuje, gdy obszary mózgu, takie jak płat skroniowy, wysyłają do naszych frontalnych regionów mózgu sygnały, że doświadczenie z przeszłości powtarza się. To trochę jak echo, które odbija się od ścian naszej pamięci i wraca do nas w najmniej oczekiwanym momencie. U większości ludzi doświadczanie déjà vu jest sygnałem, że regiony mózgu sprawdzające fakty działają dobrze, zapobiegając błędnemu zapamiętywaniu wydarzeń. To efekt bieżących porządków, jakie robi mózg, by zapanować nad ogromną ilością zdarzeń i wspomnień.

Déjà vu - podróż w czasie, reinkarnacja czy glitch w Matrixie?

Zanim neuronauka zaczęła odkrywać tajemnice naszego mózgu, déjà vu było przedmiotem wielu fascynujących, a czasem nawet szokujących teorii. W różnych kulturach i epokach to zjawisko było interpretowane na wiele różnych sposobów - od dowodów na reinkarnację po oznaki nadprzyrodzonych mocy.

W hinduizmie i buddyzmie déjà vu było często traktowane jako dowód na reinkarnację. Człowiek doświadczający déjà vu mógł być przekonany, że to uczucie wynika z doświadczeń z poprzedniego życia. Ta teoria była szczególnie popularna w kulturach, które wierzyły w cykl narodzin, śmierci i odrodzenia.

W niektórych tradycjach déjà vu było uważane za oznakę nadprzyrodzonych mocy. Na przykład w średniowiecznej Europie osoba doświadczająca déjà vu byłą uważana za czarownicę lub czarownika, posiadającego zdolność do przewidywania przyszłości. Ta interpretacja była często źródłem strachu i niepokoju.

Współcześnie, wraz z pojawieniem się narzędzi takich jak symulacja komputerowa, niektórzy zaczęli interpretować déjà vu jako "glitch" w Matrixie - błąd w symulacji, w której żyjemy. Ta teoria, choć jest raczej żartobliwa, pokazuje, jak bardzo interpretacje déjà vu zależą od epoki.

Co się dzieje w mózgu podczas déjà vu?

W jednym z eksperymentów przeprowadzonych przez dr. O'Connora i jego zespół użyto techniki skanowania mózgu zwanej funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fMRI), aby sprawdzić, które części mózgu są aktywne podczas wywołania déjà vu w laboratorium. Okazało się, że to nie hipokamp, kluczowy obszar mózgu odpowiedzialny za odzyskiwanie pamięci, był aktywny, ale środkowy płat czołowy, obszar zaangażowany w rozwiązywanie konfliktów między tym, co pamiętamy, a tym, czego naprawdę doświadczyliśmy. Jest to więc pewnego rodzaju test, który mózg robi sam sobie, sprawdzając, czy wszystko działa poprawnie.

Czy déjà vu powinno niepokoić?

W niektórych przypadkach częste doświadczanie déjà vu może być związane z pewnymi schorzeniami, takimi jak epilepsja płatów skroniowych. Jednak według dr. O'Connora najczęściej déjà vu to znak, że nasz mózg działa prawidłowo, a konkretnie - że nasze regiony mózgu odpowiedzialne za sprawdzanie faktów funkcjonują sprawnie. To trochę jak wbudowany system kontroli jakości, który ostrzega nas, kiedy coś nie jest tak, jak być powinno.

Déjà vu jest jak alarm, który dzwoni, kiedy nasz mózg próbuje przypomnieć sobie coś, co wydaje się znajome, ale nie jest w stanie tego zlokalizować w naszej pamięci. I choć może to być nieco niepokojące, jest to również dowód na to, że mózg naprawdę niemal nieprzerwanie ciężko pracuje, aby utrzymać naszą pamięć w najlepszej formie.  

Co sprawia, że ktoś częściej doświadcza déjà vu?

Częstotliwość występowania déjà vu może być zaskakująco zróżnicowana. Niektórzy z nas mogą doświadczać tego zjawiska raz na miesiąc, inni - kilka razy w tygodniu. Ale co sprawia, że niektórzy z nas doświadczają déjà vu częściej niż inni? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Dr O'Connor sugeruje, że różne czynniki, takie jak stres czy zmęczenie mogą wpływać na częstotliwość występowania déjà vu. Kiedy jesteśmy zmęczeni lub zestresowani, nasz mózg może mieć trudności z prawidłowym funkcjonowaniem, co z kolei może prowadzić do częstszych odczuć déjà vu.

Co więcej, badania wykazały, że dopamina, neurotransmiter związany z uczuciem radości i zadowolenia, może odgrywać rolę w doświadczeniu déjà vu. Dr O'Connor wyjaśnia, że dopamina jest aktywna w tych częściach mózgu, które są odpowiedzialne za odczuwanie znajomości. Innymi słowy, kiedy czujemy, że coś jest nam znane, dopamina jest częścią tego procesu. To może tłumaczyć, dlaczego leki dopaminergiczne, zarówno rekreacyjne, jak i inne, często powodują zwiększoną częstotliwość déjà vu.

Odpowiedź na pytanie, dlaczego nie doświadczasz déjà vu tak często jak kiedyś, może być też dużo prostsza: starzejesz się. Młodzi ludzie doświadczają więcej déjà vu, ponieważ ich mózgi są generalnie bardziej aktywne, a ich zdolność do sprawdzania faktów utrzymuje się na najwyższym poziomie. Z wiekiem - niestety - znacznie spada.

Déjà vu może pojawić się w najmniej oczekiwanym momencie - podczas spaceru po nieznanej ulicy, rozmowy z przyjacielem czy nawet podczas oglądania filmu. To uczucie, które przypomina nam, że nasz mózg jest nieustannie aktywny, przetwarzając informacje i doświadczenia, które następnie przechowuje w naszej pamięci. To przypomnienie, że nawet najprostsze czynności, takie jak spacer czy rozmowa, mogą wywołać skomplikowane procesy w naszym mózgu. Więc następnym razem, gdy doświadczysz déjà vu, zamiast zastanawiać się, co właściwie się stało, zatrzymaj się na chwilę i doceń ten krótki wgląd w działanie twojego mózgu. Bo choć déjà vu może być tajemnicze i nieco niepokojące, to żywy dowód na to, jak niesamowite i złożone są nasze umysły.