Przemoc psychiczna – jak ją rozpoznać i gdzie szukać pomocy?

„Po co się tak malujesz? Masz kochanka czy co? Wychodzisz z koleżankami? Byle nie z tą Jolką, nie lubię jej, jeszcze zarazisz się od niej głupotą… Pieniądze? Przecież dopiero co ci dawałem. Za dużo wydajesz, jesteś rozrzutna… Nie, nie zgadzam się, żebyś szukała pracy, to ja jestem mężczyzną w tym domu i to ja zarabiam i dzielę pieniądze. Poproś koleżanki, żeby cię odwiozły, nie stać mnie na taksówkę i nie mam czasu jechać po ciebie, skoro wolisz się błąkać po mieście niż siedzieć w domu… Aha, jutro nie czekaj z obiadem, idę z kolegami po pracy do pubu, pewnie będę późno w nocy. Zjem coś na mieście. W zasadzie to zawsze powinienem to robić, bo gotować to ty nie umiesz… Czasami nie wiem, co ja w ogóle w tobie widzę. No, ale taki już mój los, przyciągam sieroty takie jak ty. Masz szczęście, że mnie spotkałaś.”

Brzmi znajomo? Być może znasz kogoś, kto wygłasza takie słowa, kogoś, kto je codziennie słyszy. A może takie komunikaty znasz z autopsji? Nie łudźmy się, narrator nie jest wzorowym partnerem czy mężem. Stosowane przez niego zwroty sprawiają, że od razu czujemy się nic niewarte, poniżone i wyśmiane, ale jednocześnie zależne od niego. W końcu jest jedynym żywicielem rodziny, ON ma prawo być zmęczony i odreagować po pracy, ONA zaś musi ograniczyć swoje potrzeby do minimum, służyć mu i być wdzięczną za to, co ją spotyka. Żyje w klatce, której pręty są niewidzialne, a mimo to krępują jej ruchy i możliwość trzeźwej oceny sytuacji.

Przemoc w związku kojarzy nam się z podnoszeniem ręki na drugą osobę, ale przemoc psychiczna, bo o niej mowa, również potrafi trwale zmienić człowieka we wrak. Dobór ról w cytowanej wyżej wypowiedzi jest przypadkowy. Ofiarą psychicznej przemocy mogą być i kobiety, i mężczyźni. W tym artykule skupiamy się przede wszystkim na psychicznej przemocy wobec kobiet, ale znakomitą większość przemocowych zachowań można przełożyć także na sytuację odwrotną, w której to mężczyzna jest ofiarą. Nie płeć jest tutaj najistotniejsza, a rozpoznanie strategii, które stosują przemocowcy, co wbrew pozorom wcale nie jest łatwe. 

Przemoc psychiczna – co to takiego?

Przemoc psychiczna jest bardziej złożonym i często mniej oczywistym zjawiskiem niż przemoc fizyczna. Osoba stosująca przemoc psychiczną (oprawca) nierzadko stosuje techniki manipulacji w celu zniewolenia ofiary. Elementy przemocy psychicznej obejmują:

• obniżanie poczucia własnej wartości: wyśmiewanie, zawstydzanie, poniżanie i upokarzanie (również publicznie), krytykowanie poglądów na każdy temat (włącznie ze stylem ubierania) i narzucanie poglądów oprawcy,
• kłamstwa, zatajanie prawdy przed ofiarą,
• groźby użycia przemocy fizycznej, szantaż,
• wykorzystywanie przewagi wynikającej z pozycji oprawcy (np. ze względu na płeć),
• alienacja ofiary: odsuwanie jej od znajomych i rodziny poprzez np. agresję werbalną wobec tych osób lub też groźby względem ofiary¹.

Co ważne, powyższe postawy są obecne nawet w komplementach oprawcy. Te, choć pozornie chwalą ofiarę, tak naprawdę również są sposobem na jej gnębienie. Oto przykład:„Niemożliwe! Udało ci się! Kto by pomyślał, że taka niedojda jak ty jest w stanie tyle osiągnąć!”.

Przemocy psychicznej mogą towarzyszyć inne formy agresji, zwłaszcza przemoc fizyczna (bicie, szarpanie, popychanie) i przemoc seksualna (np. zmuszanie ofiary do odbycia stosunku seksualnego). Zdarza się też, że oprawca dopuszcza się zaniedbań względem ofiary, np. uniemożliwia jej wizytę u lekarza bądź karze za rzekome przewinienia np. odłączeniem ciepłej wody.

Należy podkreślić, że świat wykreowany przez oprawcę nie jest prawdziwy, jednak ofiara przemocy psychicznej albo chce żyć w tej iluzji („przecież powiedział/powiedziała, że mnie kocha”) albo też boi się życia poza nią. Na taki strach składa się wiele czynników:

• ofiara słyszy ciągle, że nie poradzi sobie w życiu bez oprawcy,
• ofiara przemocy domowej nie posiada własnych oszczędności, niekiedy nie ma żadnego doświadczenia zawodowego,
• oprawca stara się wzbudzić w ofierze poczucie osaczenia (chwali się znajomościami w policji, w sądzie, w lokalnej administracji),
• oprawca straszy ofiarę przemocy psychicznej uniemożliwieniem kontaktów z dziećmi lub ich skrzywdzeniem, zabiciem lub odebraniem ulubionego zwierzęcia, nawet jeśli tak naprawdę mu na nim nie zależy,
• oprawca poprzez manipulacje otoczeniem wmawia ofierze problemy psychiczne, zaniki pamięci itp. wprowadzając zamęt w jej wspomnieniach i podważają jej wiarygodność (gaslighting),
• osoba stosująca przemoc regularnie sprawdza telefon i skrzynkę mailową ofiary, czyta jej prywatną korespondencję i pozbawia poczucia bezpieczeństwa.

To oczywiście tylko wycinek z mrocznego wachlarza odmian przemocy psychicznej. W publicznym dyskursie częściej porusza się temat przemocy, której ofiarami są kobiety. Nie oznacza to jednak, że nie potrafią one wchodzić w rolę oprawcy. Takich przypadków również jest wiele. Większość przypadków przemocy ma miejsce w związku, ale przemoc psychiczna może też dotykać relacji:

• rodzic i dziecko,
• dziecko i rodzic (zwłaszcza w przypadku osób starszych),
• przełożony i pracownik / nauczyciel i uczeń (np. mobbing),
• pracownik i pracownik / uczeń i uczeń (mobbing, bullying, nękanie)².

Przejawy przemocy psychicznej będą inne w każdym rodzaju powyższych relacji, zawsze jednak zaowocują poczuciem winy ofiary i obawą przed szukaniem pomocy³. To błąd, za który ofiara płaci wysoką cenę. Oprawca jest przekonany, że świat kręci się wokół niego. Jego potrzeby są najważniejsze. Jednocześnie nikomu nie ufa, nie wierzy w istnienie prawdziwej miłości^4. Jeśli jest mężczyzną, często uważa, że wszystkie kobiety są sprzedajne, a dzieci mają przede wszystkim znać swoje miejsce w rodzinie – czytaj: kiedy mu się to znudzi, nie zajmuje się nimi, nie łoży pieniędzy na ich utrzymanie, a nawet podważa pokrewieństwo z nimi.

Syndrom ofiary

Oprawca może cierpieć na tzw. syndrom ofiary. Jest przekonany o tym, że:

• świat się na niego uwziął, a on tylko próbuje być dobrym człowiekiem,
• życie jest czarno-białe,
• każda neutralna wypowiedź i każde niedomówienie są tak naprawdę zawoalowanym atakiem na niego,
• zasługuje na współczucie otoczenia bardziej niż ktokolwiek inny,
• cel uświęca środki.

Taka osoba najczęściej doświadczyła w dzieciństwie traumy, prawdziwej lub w jej mniemaniu prawdziwej, którą wciąż przeżywa i do której często wraca w myślach. Takie nieustanne „przeżuwanie” karmi drzemiący w niej gniew, który znajduje ujście w wyżywaniu się na słabszych.

Przemocowiec nie musi nadużywać alkoholu, jednak używki często wyzwalają w nim najgorsze instynkty. Czasem bywa miły dla swojej kobiety, zapewnia ją i dzieci, że od tej pory wszystko będzie w porządku i nawet przez kilka miesięcy faktycznie stanowią rodzinę jak z obrazka. Specjaliści nazywają taki okres „miesiącem miodowym”⁴. Ale wszystko, co dobre, prędzej czy później się kończy, a Romeo ponownie zamienia się w diabła.

Przemoc psychiczna i zniewolenie ekonomiczne

Nie każde „nie mam na to pieniędzy” jest przejawem przemocy wobec partnerki. Jak zatem rozpoznać zniewolenie ekonomiczne? Są pewne charakterystyczne symptomy:

• Oprawca zakazuje ofierze podejmowania pracy zarobkowej. Może to argumentować tym, że jego zarobki wystarczą do utrzymania rodziny lub też poniżać kobietę, wskazując, że jej miejsce jest w kuchni czy przy dzieciach.
• Za każdym razem ofiara przemocy psychicznej musi prosić lub nawet błagać partnera o pieniądze. W odpowiedzi słyszy, że jest rozrzutna, głupia, że pewnie przepuściła pieniądze z kochankiem (podejrzewanie zdrady jest niemal stałym elementem zachowania przemocowca), że dopiero co dostała pieniądze.
• Oprawca jest stosunkowo majętnym lub bardzo zamożnym człowiekiem, który nie ma oporów przed wydawaniem pieniędzy na siebie, na swoje hobby (np. drogie samochody), zawsze jednak będzie żałował ich partnerce.
• Przemocowiec nie pozwala partnerce na posiadanie własnego konta bankowego, nie udostępnia jej hasła do rzekomo ich wspólnego konta, nie udziela informacji na temat faktycznej sytuacji ekonomicznej rodziny.
• Przemocowiec żąda dokładnych rozliczeń z wydanych ofierze pieniędzy oraz z jej własnych wydatków, zwłaszcza na dzieci, które jego zdaniem zawsze zbyt wiele kosztują.
• Oprawca zmusza ofiarę do niekorzystnego rozporządzania mieniem, tzn. do zaciągnięcia pożyczki lub zakupu rzeczy niepotrzebnych w świetle ważniejszych wydatków (np. zakup telewizora do mieszkania z nieopłaconym czynszem).

Przemoc psychiczna – konsekwencje zdrowotne

To, że skutków przemocy psychicznej nie widać na pierwszy rzut oka, tak jak bywa to w przypadku przemocy fizycznej, nie oznacza, że ich nie ma. Są - czasami bardzo dotkliwe. Wśród konsekwencji długotrwałego doświadczania przemocy, które oznacza życie w chronicznym stresie, znajdziemy:

• brak poczucia bezpieczeństwa,
• zespół stresu pourazowego (PTSD),
• przyjmowanie używek,
• depresja,
• stany lękowe,
• problemy ze snem,
• skłonności samobójcze⁵,
• w przypadku ciężarnych ofiar przemocy psychicznej: przedwczesne odejście wód płodowych, niższa masa urodzeniowa noworodków⁶,
• funkcjonowanie poniżej zdolności intelektualnych ofiary przy jednoczesnym braku obniżenia zdolności intelektualnych (tzn. w innych warunkach osoba taka byłaby np. specjalistą o uznanej renomie, jednak w wyniku przemocy psychicznej nie może w pełni korzystać ze swoich umiejętności),
• izolacja społeczna.

Ponadto u ofiary przemocy psychicznej coraz bardziej rozwija się poczucie winy, które sprawia, że wierzy ona, iż reakcje oprawcy są słuszne, przyjmuje „kary” i wybuchy złości za normalną konsekwencję swojego „nieposłuszeństwa”⁷. To utrudnia dodatkowo zerwanie toksycznych relacji, ponieważ ofiara zaczyna wierzyć, że jej miejsce jest właśnie przy oprawcy, wytwarzając w swojej głowie błędne wyobrażenie związku z przemocowcem.

Przemoc psychiczna a syndrom sztokholmski

Swoją nazwę przyjął on od wydarzeń w Sztokholmie z 1973 r., kiedy to uwięzieni przez kilka dni na terenie banku zakładnicy zaczęli wyrażać zrozumienie dla zachowania agresorów, a nawet bronić ich przed policją. Początkowo specjaliści uznawali, że jedynie ofiary porwania czy przemocy seksualnej mogą go doświadczać, dziś jednak wiemy, że ten mechanizm pozwala przetrwać ofierze w sytuacji wszechogarniającego stresu i traumy, niezależnie od ich przyczyny.

Syndrom sztokholmski pojawia się w związku, kiedy ofiara jest osaczona zarówno przemocą, jak i miłością partnera. Mówiąc kolokwialnie, wyznaje ona zasadę, że łobuz kocha najmocniej. Brak możliwości podjęcia inicjatywy w związku prowadzi do przyjęcia punktu widzenia oprawcy, a w konsekwencji do uzasadniania jego działania.

Jednak nie w każdej toksycznej relacji pojawia się syndrom sztokholmski. O jego przypadku mówimy, kiedy ofiara:

• jest przekonana, że jej życie jest zależne od dobrej woli oprawcy,
• nie ma nadziei na uwolnienie,
• ma kontakt jedynie z punktem widzenia oprawcy,
• doświadcza ze strony oprawcy miłych rzeczy, np. dostaje czasem kwiaty lub usłyszy komplement.

Zachowania oprawcy, które mogą wywołać syndrom sztokholmski, to:

• grożenie partnerce śmiercią w razie odejścia,
• niekontrolowane wybuchy agresji przeplatające się z "dniami dobroci" (np. wspólne wyjście do restauracji),
• opowiadanie o swoim trudnym dzieciństwie w celu wzbudzenia współczucia ofiary,
• zapewnianie o swojej głębokiej miłości, grożenie odebraniem sobie życia w razie rozstania,
• szantaż: albo ja, albo przyjaciele i rodzina⁸.

Stalking jest przemocą!

Konwencja stambulska definiuje przemoc domową jako wszelkie akty fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej przemocy występujące w rodzinie / gospodarstwie domowym albo pomiędzy byłymi lub obecnymi małżonkami / partnerami, nawet jeśli sprawca i ofiara nie dzielą już miejsca zamieszkania⁹. Uporczywe prześladowanie również jest zatem formą przemocy psychicznej, która może pojawić się w rodzinie. Na stalking bardziej narażone są kobiety – stanowią one ponad połowę ofiar. Prześladowca wywołuje u nich poczucie zagrożenia poprzez:

• ciągłe podejrzewanie zdrady,
• czytanie prywatnej korespondencji, sms-ów, maili,
• śledzenie kobiety, nachodzenie jej,
• ciągłe zasypywanie (obecnej lub byłej) partnerki telefonami i wiadomościami (nawet kilkadziesiąt razy w ciągu godziny),
• groźby przemocy fizycznej i/lub seksualnej (wielu partnerów-stalkerów dopuszcza się w związku takich zachowań), napaść,
• zakładanie spraw sądowych, np. o opiekę nad dziećmi⁹.

Uwolnienie się od prześladowcy jest trudne, ale nie niemożliwe. Należy do tego dążyć, jeśli nie dla siebie, to dla dobra dzieci. Jeśli bowiem stalker-partner osiągnie to, czego chce, wcale się nie uspokoi, ale jeszcze bardziej nakręci spiralę przemocy w związku i w rodzinie.

Przykłady przemocy psychicznej w rodzinie

Między przemocą w rodzinie a przemocą domową pozornie można postawić znak równości, trudno bowiem rozdzielić od siebie pojęcia domu i rodziny. Jednak rodzina jest pojęciem szerszym, przemoc w rodzinie może więc dotyczyć również pokoleń, które już nie mieszkają ze sobą, tj. w jednym domu. Przemoc psychiczna w rodzinie obejmuje przemoc w związku (patrz: Nadużycia w związku – przykłady przemocy), przemoc wobec dzieci i przemoc wobec osób starszych.

Przemoc psychiczna wobec dzieci to:

• szantaż emocjonalny: „jeśli to zrobisz, możesz mi się na oczy nie pokazywać”, „ty mnie wcale nie kochasz”, „ja się przez ciebie zabiję”, 
• odrzucenie: „nie odzywam się do ciebie”, „żałuję, że cię urodziłam”, „po co się do mnie odzywasz?”, „znajdź sobie inną mamę/innego tatę”,
• brak wdzięczności za komplementy dziecka lub uznawanie ich za coś oczywistego, co się rodzicowi po prostu należy,
• ośmieszanie, onieśmielanie, zawstydzanie: „ale z ciebie beksa”, „przestań ryczeć”, „co z ciebie za mężczyzna?”, „ty chyba jesteś nienormalny”, „co za tępak”, „zobacz, do czego doprowadziłeś”,
• łamanie podstawowych praw: „dzisiaj idziesz spać bez kolacji”, „za karę cały dzień będziesz chodzić w brudnych ubraniach”, „zaraz wyrzucę wszystkie twoje zabawki za okno”,
• wywoływanie traumy: „w takim razie uderz mnie”, „jak ci się nie podoba, to tam są drzwi”.

Przemoc psychiczna wobec osób starszych objawia się:

• poniżaniem, ośmieszaniem: „chyba jesteś pomylony”, „stary a głupi”, „idź żebrać na ulicę”, „niedobrze mi, kiedy na ciebie patrzę”, „głuchy jesteś, czy co?”,
• odrzuceniem: „żałuję, że mam taką matkę / ojca”, „po co mnie urodziłaś?”, „oddam cię do domu starców”, „zejdź mi z oczu”, „odczep się ode mnie”,
• łamaniem podstawowych praw: „jak nie umiesz jeść, to nie będziesz jeść w ogóle”, „gnij w domu, nie wyjdę z tobą na spacer”, „nie będę ci tyłka podcierać, siedź w tym brudzie”.

Warto nadmienić, że wiek ofiary nie gra tutaj żadnej roli, chodzi przede wszystkim o układ sił, tj. zwierzchność rodzica-oprawcy nad dzieckiem (może ono mieć zarówno 2 jak i 20 lat) i/lub pewien immunitet, jaki dorosłym dzieciom dają osoby starsze. Z bycia oprawcą się nie wyrasta, a do tego osoby doświadczające przemocy psychicznej jako dziecko często wyrastają na przemocowców lub też angażują się w związki z nimi, ponieważ tylko taki model rodziny znają.

Przemoc psychiczna – jak sobie radzić?

Przede wszystkim, działaj! Nie łudź się, że partner zmieni swoje zachowanie. To nie twoja wina, że traktuje cię w sposób krzywdzący i żadne twoje zachowanie nie zmieni nigdy sytuacji na lepsze. Oprawca ma wypaczone poczucie wartości i nie szanuje ciebie. To, że potrafi być miły, to jedynie pozory. Wkrótce przecież znowu obwini cię za coś lub wystawi na pośmiewisko. Musisz sobie uświadomić, że jesteś ofiarą. Przemoc psychiczna jest przestępstwem, twój partner krzywdzi ciebie i wasze dzieci. Stanowi bezpośrednie zagrożenie dla was. Im szybciej się od niego uwolnisz, tym szybciej odzyskasz swoje życie.

To jednak nie takie proste. Jak i gdzie zgłosić przemoc psychiczną? Jak udowodnić, że jesteś ofiarą przemocy domowej? Jaka kara czeka twojego oprawcę? Jak bronić się przed kolejnymi napadami przemocowca? Nie oszukujmy się: przemoc psychiczna nie jest widoczna na pierwszy rzut oka, trudniej ją rozpoznać niż przemoc fizyczną. Dlatego kluczową rolę odgrywają dowody: nagrania obrazu i dźwięku (tak, nie wolno nikogo rejestrować na żadnych nośnikach bez jego zgody, tutaj jednak kwestia twojego bezpieczeństwa jest nadrzędna), zeznania świadków, opinia lekarza psychiatry. Zgłaszaj na policję każdy przypadek nękania (stalkingu). Przedstaw skriny z wiadomości, kopie wyciągów bankowych – wszystko, co może zburzyć fasadę zdrowego związku, w którym rzekomo żyjesz. Licz się jednak z tym, że nie będzie łatwo. Dlatego poszukaj kontaktu z osobami doświadczonymi w pomocy ofiarom przemocy domowej.

Batalia będzie długa, ale nie wolno ci się poddać! On będzie groził i błagał, obiecywał i straszył – wszystko po to, żeby znów móc się nad tobą znęcać. Nie cofnie się przed niczym: podważy twoją zdolność oceny sytuacji, przedstawi dowody na leczenie psychiatryczne, jeżeli takowe posiada. Nawet będzie próbował wmówić dzieciom, że to ty jesteś tą złą. Z pomocą doświadczonego zespołu uda ci się przejść przez to piekło i odzyskać to, na co zasługujesz: szacunek, miłość, przyjaźń, a przede wszystkim – bezpieczeństwo. Jaka kara czeka osobę stosującą przemoc psychiczną? Taka sama, jak za każdą formę znęcania się. Może to być pozbawienie wolności na okres od 3 miesięcy do 5 lat, a w niektórych przypadkach nawet 12 lat więzienia¹⁰.

Przemoc psychiczna – gdzie szukać pomocy?

Przemoc psychiczną i fizyczną wobec każdego członka rodziny możesz zgłosić w ośrodku pomocy społecznej. Lista placówek, w których możesz uzyskać pomoc, znajduje się pod tym linkiem.

Pod tym adresem znajdują się informacje przydatne do zgłoszenia przemocy psychicznej:
https://www.gov.pl/web/gov/skorzystaj-z-pomocy-dla-osob-dotknietych-przemoca-w-rodzinie

Niebieska linia - Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie: 800 120 002 (czynny przez całą dobę i bezpłatny)
Dyżur prawny: środy od 18.00 do 22.00.

Prawnicy dyżurują też w poniedziałki i wtorki w godzinach 17-21.00 pod numerem telefonu: 22 666 28 50
Jeżeli masz taką możliwość, wyślij maila na adres: niebieskalinia@niebieskalinia.info lub skontaktuj się poprzez stronę:
niebieskalinia.info.

Możesz też szukać pomocy poprzez fundacje:

• przeciwprzemocy.pl
• fundacjaprzystan.com
• cpk.org.pl
• przemockid.pl
• nonlicet.pl

Jak pomóc ofierze przemocy psychicznej?

Jeżeli wiesz lub domyślasz się, że ktoś w twoim otoczeniu może być ofiarą przemocy domowej, przede wszystkim, w bezpiecznej sytuacji, zwróć na siebie uwagę tej osoby i upewnij się, czy wszystko u niej w porządku. Ofiara może zareagować strachem lub agresją, ponieważ boi się tego, co ją spotka, jeżeli partner dowie się o tej rozmowie. Kiedy (i jeśli) będzie gotowa, być może zgłosi się do ciebie. Ale nie oczekuj, że wyciągniesz ją z tego jak z kałuży błota. Nawet wiedząc, co je spotyka, ofiary przemocy domowej często dalej tkwią w związkach, ponieważ nie znają już innego życia. Nie raz przeżyjesz szok, widząc ich razem, albo raczej ją podążającą za nim jak samobieżną walizkę, do której oprawca wrzuca wszystkie swoje lęki i gniew, a wyciąga tak potrzebną mu atencję i poczucie wyższości. Nie strofuj jej jednak za to. Nie tylko nie pomożesz, ale wręcz przetniesz nić, która was łączy. Nie wiesz, jak sam/a zachował/abyś się w takiej sytuacji.

Wysłuchuj, pocieszaj i sugeruj szukanie pomocy. Nie naciskaj. Jeżeli postawisz na swoim, to tak naprawdę przeciągniesz bezwolną istotę pod swoje skrzydła, spod których ucieknie z powrotem do swojego oprawcy. To musi być jej świadoma i dojrzała decyzja. Nie podważaj jej słów. Wielu przemocowców to świetnie usytuowani mężczyźni, poważani i lubiani w towarzystwie. Mają dobrą pracę, wysokie stanowisko – niektórzy z nich, jak na ironię, są lekarzami, prawnikami czy np. strażakami. Robią oszałamiające wrażenie na płci przeciwnej, są wzorem dla kolegów, ale kiedy zamykają się za nimi drzwi…

Inaczej wygląda sytuacja, jeżeli byłeś/aś świadkiem aktu przemocy psychicznej. Możesz wtedy upewnić się, że ofiara rozumie, co się właśnie wydarzyło i zaproponować jej wsparcie w dochodzeniu swoich praw. Weź jednak pod uwagę, że sprawca prawdopodobnie skieruje na ciebie swój gniew i może nie ograniczyć się jedynie do napaści słownej. Jeżeli jesteś w stanie podjąć takie ryzyko, zaoferuj swoją pomoc ofierze. Zgłoś się na policję celem spisania protokołu i przesłuchania w charakterze świadka bądź też złóż na policji lub w prokuraturze zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa¹¹. Pamiętaj, że to nie od ciebie zależy, czy ofiara się uwolni od oprawcy, jednak bez ciebie być może nie będzie miała na to szansy.