Wpływ chorób jamy ustnej na układ oddechowy

Tuż za naszymi wargami zaczyna się prawdziwy eden dla mikrobów - zróżnicowany krajobraz pełen wspaniałych zakamarków: błony śluzowe, kieszonki dziąsłowe, szkliwo, przestrzenie międzyzębowe oraz głębokie bruzdy języka. Panuje tu idealny, wilgotny klimat o stałej temperaturze 32-37°C.

W dodatku to kraina mlekiem i miodem płynąca, której mieszkańcy mają zapewniony darmowy catering - za każdym razem, gdy coś zjadamy, drobnoustroje zasiedlające jamę ustną ucztują.

Tak rajskie warunki sprzyjają przyrostowi naturalnemu - zdarza się więc, że w ciągu dnia przybywa nawet do 100 mld mikroorganizmów! Należą one nawet do 700 gatunków bakterii i grzybów. W warunkach równowagi fizjologicznej nie są groźne dla zdrowia i życia.

Niewiele jednak potrzeba, by to się zmieniło… Dlatego tak istotna jest prawidłowa higiena jamy ustnej, o której piszemy szerzej w następnym tekście.

Działanie ochronne śliny

Ślina odgrywa kluczową rolę w ochronie gospodarza przed różnymi patogenami w jamie ustnej. Wiele biomolekuł w niej zawartych (m.in. mucyny, przeciwciała i białka przeciwwirusowe) działa na określone mikroby¹. Ma to istotne znaczenie, bo codziennie przez nasze usta wraz z jedzeniem, pocałunkami czy oddechem do wnętrza dostają się setki milionów drobnoustrojów. Na szczęście nie każdy z nich może się zadomowić w jamie ustnej.

Po pierwsze, trzeba wykazać się refleksem - i szybko znaleźć sobie miejsce. Mikroorganizmy można porównać do alpinistów, którzy próbują się utrzymać na ścianie w niekorzystnych warunkach pogodowych - podobnie jak ludzie mający sprzęt, który pozwala im się zaczepić, one wyposażone są w konkretne substancje, które odnajdują pokrewne im receptory na powierzchni komórek błony śluzowej i tam dokują.

Jeżeli ich nie mają, czeka je bolesna śmierć w czeluściach żołądka, o ile wcześniej nie padły ofiarą naszej śliny.

Dlaczego ślina ma działanie przeciwwirusowe?

Zawarty w ślinie koktajl białek, enzymów i przeciwciał sprawia, że ma ona nie tylko właściwości dezynfekujące, ale również przyspieszające procesy gojenia. Odpowiedzialne za to jest białko SLPI. Ono również chroni błony śluzowe przed atakiem enzymów trawiennych oraz ma potwierdzone działanie antybakteryjne, antygrzybicze i antywirusowe.

Naukowcy przypuszczają, że białko SLPI jest nawet w stanie obronić białe krwinki przed wirusem HIV!

To jednak niejedyny antywirusowy składnik śliny. W ostatnich latach uczeni zwrócili szczególną uwagę na glikoproteinę GP340, która wykazuje znaczącą aktywność przeciw ludzkiemu wirusowi niedoboru odporności (HIV-1) oraz wirusowi grypy typu A, natomiast nie radzi sobie z wirusem opryszczki pospolitej (HSV), HIV-2 lub małpim wirusem niedoboru odporności (SIV)².

Ponadto ludzka ślina zawiera kwas sjalowy odpowiadający preferencjom substancji dokujących u wirusów grypy sezonowej³. Być może dlatego osoby w podeszłym wieku cierpiące na cukrzycę typu 2 oraz pacjenci z chorobami wątroby są bardziej narażeni na poważne powikłania związane z grypą, w tym ze zwiększoną śmiertelnością.

Potwierdza to pewne badanie, w którym uczeni dowiedli, że ślina niemowląt ma działanie przeciwgrypowe właśnie dzięki obecnym w niej cząsteczkom zawierającym kwas sjalowy⁴.

W tym miejscu warto też wspomnieć o immunoglobulinach związanych z układem odpornościowym. Są to różne rodzaje białka, które łączą się z antygenami (obcymi cząsteczkami) i pomagają usuwać je z organizmu. Należą do nich m.in. przeciwciała IgA wytwarzane w gruczołach ślinowych. Odgrywają one ważną rolę w hamowaniu proliferacji SARS-CoV-2 oraz w zapobieganiu przenikaniu koronawirusa do śliny.

Ich wydzielniczą formą są sIgA, czyli cząsteczki znajdujące się w śluzówce oraz w ślinie i łzach, które pełnią istotną funkcję w utrzymaniu odporności błony śluzowej, m.in. blokuje zakażenie wirusem grypy, hamując przyczepianie się patogenów i ich osadzanie się w nabłonku⁵.

Niestety produkcja sIgA zmniejsza się z wiekiem⁶. To zaś umożliwia wnikanie patogenów podśluzówkowych, powodując w konsekwencji choroby górnych dróg oddechowych. Zdaniem badaczy różnica w podatności na zakażenie Sars-CoV-2 między osobami młodszymi a starszymi może zależeć właśnie od aktywności przeciwwirusowej w gruczole ślinowym oraz ślinie poszczególnych osób.

Badania śliny wykazały w niej obecność także innych cząsteczek przeciwwirusowych, takich jak katelcydyna, laktoferyna, lizozym, peroksydaza, aglutynina oraz α i β defensyny⁷. Wszystkie one hamują wzrost różnych mikrobów - m.in. wirusa pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej (VSV), Epsteina- -Barr (EBV), brodawczaka ludzkiego (HPV), wścieklizny, zapalenia wątroby typu A i C, grypy, morbilliwirusa odry, adenowirusa i hantawirusa⁸.

Jak rozwijają się drobnoustroje w ustach?

Drobnoustroje są jak glony w rzekach - do życia potrzebują kamieni, na których będą się rozwijać i przepływających składników odżywczych, które będą pobierać. Część z nich osiada na dziąsłach, inne wybierają ściany policzków, ale znakomita większość osiada w bruzdach języka. Zagłębienia w jego tylnej części gwarantują ochronę i pożywienie.

Te, które nie mieszczą się w bezpiecznych szczelinach, przenoszą się na pokrywające jego powierzchnię brodawki nitkowate (bez kubków smakowych) oraz liściaste, grzybkowate i okolone uzbrojone w komórki smakowe. Tam, wymieszane z obumarłymi komórkami, śliną leukocytami, tworzą biały nalot.

Oczywiście są i ryzykanci. Oni lokują się w przyzębiu i przestrzeniach międzyzębowych. Podczas przeżuwania rozdrabniamy pokarm, a zawarte w ślinie enzymy już w ustach rozpoczynają procesy trawienne. W efekcie wytrącone z jedzenia białka i węglowodany zaczynają tworzyć warstwę powlekającą ścianki zębów.

Szkliwo jest najtrwalszym materiałem budulcowym w naszym ciele - składa się z hydroksyapatytu (zawierającego wapń i resztę kwasu ortofosforowego), minerału twardszego niż stal! Jak to więc możliwe, że mikroskopijni najeźdźcy potrafią wywiercić w nim dziurę?

Zgodnie z przysłowiem, że kropla drąży skałę. Bakterie bytujące w bruzdach szkliwa, odżywiają się zgromadzoną tam materią organiczną, a następnie wydalają kwasy: mlekowy, mrówkowy czy propionowy. Kwasy trawią szkliwo warstwa po warstwie, powodując zmiany próchnicze.

To jednak nie wszystko, gdy już się najedzą, zaczynają się błyskawicznie rozmnażać - w zależności od gatunku zajmuje im to ok. 30 min. W ciągu paru godzin z kilku kolonii rozwija się zwarta mata bakteryjna - to tzw. osad nazębny.

Wzmacnia go cukier. Gdy jemy słodycze lub pijemy słodkie napoje, jego koncentracja w jamie ustnej może wzrosnąć nawet 50 tys. razy. Taka obfitość cukru nawet dla pożądających go mikrobów stanowi zagrożenie.

Dlatego drobnoustroje tworzące osad wykształciły pożyteczną umiejętność: łączą pojedyncze cząsteczki cukru w długie łańcuchy, które nie mogą przeniknąć ich ścian komórkowych. Te cukry złożone wzmacniają osad i stanowią rezerwę pożywienia.

Gdy mikroorganizmy bytujące na zębach obumierają, pozostają na szkliwie, mineralizując się warstwa po warstwie. W ten sposób powstaje kamień nazębny⁹.

Jak organizm walczy z drobnoustrojami w ustach?

Kiedy okolice szyjki zęba zostają zanieczyszczone produktami bakteryjnej przemiany materii i szczątkami drobnoustrojów, przez błonę śluzową przenikają substancje podrażniające dziąsło. To dla układu odpornościowego sygnał do rozpoczęcia działań obronnych. Na pierwszy ogień idą białe krwinki.

Makrofagi tworzą wał obronny i prezentują antygeny limfocytom. Do walki włączają się przeciwciała. Jednak bez naszego wsparcia w postaci regularnego używania szczoteczki i nici dentystycznej układ immunologiczny ma niewielkie szanse. Naukowcy z Virginia Commonwealth University wykazali, że odpowiednia higiena jamy ustnej zmniejsza ilość mikrobów odpowiedzialnych za infekcje¹⁰.

Na obrzeżach dziąseł nieustannie tworzą się nowe kolonie mikrobów. Gdy nie myjemy zębów, bakterie mogą zająć nie tylko korony zębów, ale również zacząć się namnażać w kieszonkach dziąsłowych. Tam czekają na sprzyjający moment: przeziębienie, grypę, gorączkę albo silny stres. Wtedy rozpoczyna się atak.

Zapalenie przyzębia (paradontoza) to de facto efekt kilkudziesięcioletniej wojny między drobnoustrojami a układem odpornościowym, która przebiega skokowo. Gdy w jej trakcie nastąpi osłabienie odporności, bakterie bezlitośnie je wykorzystają. Ich rozprzestrzeniające się ogniska zmuszają układ immunologiczny do dramatycznych decyzji: aby odzyskać przewagę, musi zastosować taktykę spalonej ziemi.

W jej konsekwencji komórki zaczynają produkować substancje niszczące więzadła zęba - mocne włókna białkowe, które utrzymują jego korzeń w zębodole. Organizm pozbywa się zęba, by uzyskać przewagę nad mikrobami⁹.

Mycie zębów może roznosić zarazki

Choć trudno w to uwierzyć, mycie zębów może stać się przyczyną infekcji. Na szczoteczce do zębów gromadzą się bowiem wszelkie drobnoustroje. Dlatego po każdej grypie czy przeziębieniu wymieniaj ją na nową. W przeciwnym razie narażasz się na powtórne zakażenie.

Jak pokazują badania zaprezentowane na konferencji IDWeek 2016 w Nowym Orleanie, bakterie Gram-dodatnie mogą zaszkodzić zarówno zębom, jak i płucom.

Gdy wprowadzamy je do ust skażoną szczoteczką, zwiększamy zagrożenie chorobą. Zdaniem autorów badania zapalenie płuc - na które rocznie zapada kilkaset tysięcy Polaków - często rozwija się jako powikłanie pierwotnie przebytej infekcji wirusowej, szczególnie grypy lub jako konsekwencja zapalenia zatok nosowych, któremu sprzyjają m.in. zepsute zęby.

Można mu jednak stosunkowo łatwo zapobiec. Wystarczy regularnie odwiedzać dentystę, a także poddawać się zabiegom usunięcia kamienia nazębnego¹¹.

Dentyści podkreślają też, że starsze osoby noszące protezy zębowe, nie są zwolnione z obowiązku czyszczenia trzecich zębów. Powinny dokładne je oczyszczać specjalnymi preparatami o działaniu bakteriobójczym i antyseptycznym, a także przechowywać w specjalnym pojemniczku, a nie w szklance z wodą.

W pewnym badaniu wykazano w biofilmie pokrywającym protezy zębowe obecność bakterii MRSA, czyli gronkowca złocistego opornego na metycylinę. Niektóre jego szczepy są odpowiedzialne właśnie za rozwój zapalenia płuc.

Infekcje dróg oddechowych mogą powodować ból zębów

Mało kto zdaje sobie sprawę, że następstwem infekcji dróg oddechowych może być także ból zębów.

- Przyczyną tego dyskomfortu jest przekrwienie zatok nosowych i śluzówek związane z przeziębieniem, grypą lub infekcją zatok. Obrzmiałe struktury mogą powodować ucisk, który promieniuje na górne zęby, a nawet szczęki. Z kolei infekcje ucha mogą powodować pozorny ból dolnych zębów trzonowych - mówi dr Victor K. Muradian z Simi Valley.

W czasie infekcji górnych dróg oddechowych należy zwracać szczególną uwagę na higienę jamy ustnej, bowiem leczenie często obejmuje przyjmowanie kilka razy dziennie słodkich syropów - o gęstej i wyjątkowo lepkiej konsystencji. Choć łagodzą kaszel i ból gardła, to niestety stają się świetną pożywką dla bakterii próchnicowych. Dlatego chwilę po przyjęciu lekarstwa należy umyć zęby lub przepłukać je płynem do płukania.