Nasze magazyny
O leczeniu pijawkami pisano już w Biblii oraz dziełach starożytnych Egipcjan, Rzymian i Greków. W średniowiecznej Europie używano ich m.in. do upuszczania krwi, w szczególności u osób chorych na nadciśnienie. Przez całe stulecia była to najpopularniejsza metoda poprawiająca funkcjonowanie układu krążenia. Na przełomie XVII i XVIII w. Francuzi wierzyli, że pijawki mogą uleczyć wszelkie schorzenia: od bólu głowy do krwotoku. Kilkadziesiąt lat później przyszedł ich złoty okres, co wynikało z teorii Francoisa Broussaisa, który twierdził, że u niektórych ludzi rozwój chorób ma związek z nadmiarem krwi w organizmie1. W Indiach leczono nimi żylaki na nogach. W XIX w. fankami pijawek stały się kobiety, które przystawiały je do skóry, by wyglądać młodziej.
Jednak współczesna medycyna dość długo broniła się z ich oficjalnym zaakceptowaniem: dopiero w 2004 r. Amerykańska Agencja Żywności i leków (FDA) uznała hirudoterapię za metodę leczniczą.
Leczenie pijawkami - na czym polega?
W nowoczesnej hirudoterapii używane są pijawki lecznicze pochodzące ze sterylnych hodowli w laboratoriach. Choć istnieje ponad 650 ich gatunków, w medycynie zastosowanie znalazło jedynie kilkanaście z nich2. Najczęściej wykorzystuje się 4: azjatycko-południowoeuropejski Hirudo verbana, afrykański Hirudo troctina, azjatycki Hirudo orientalis, a także objętą w wielu krajach (również w Polsce) ścisłą ochroną gatunkową pijawkę lekarską (Hirudo medicinalis), występującą czasem pod synonimiczną nazwą Hirudo officinalis.
Te regulacje są wbrew pozorom bardzo istotną zmianą. W poprzednich wiekach pijawki pozyskiwano bowiem ze środowiska naturalnego, w którym odżywiały się krwią przypadkowych żywicieli, często zakażonych chorobami bakteryjnymi i wirusowymi. Kiedy przenosiły patogeny do organizmu człowieka, dochodziło nawet do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub mięśnia sercowego, jak również posocznicy3.
Dzisiaj do zabiegów hirudoterapeutycznych wykorzystuje się wyłącznie pijawki posiadające świadectwo pochodzenia, co pozwala uniknąć podobnych przypadków. Przystawia się je do zdrowej, nieuszkodzonej skóry, w pobliżu miejsca leczenia. Wówczas pijawka przywiera do ciała za pomocą otworu gębowego, a jej szczęki nakłuwają ciało i pobierają krew od żywiciela. W ten sposób wysysa nawet 10 razy więcej płynu, niż sama waży!
Jednocześnie z wydzieliny gruczołów ślinowych uwalniane są do krwiobiegu substancje lecznicze, m.in. endorfiny o właściwościach znieczulających, które powodują, że ugryzienie pijawki jest praktycznie bezbolesne.
Inne składniki - a zidentyfikowano ich ponad 100 - wykazują działanie antybiotyczne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, hamujące agregację płytek krwi oraz regulujące ciśnienie.
Skład śliny pijawek jest naprawdę imponujący. Najważniejszym jej elementem pozostaje hirudyna, zaliczana do aktywnych enzymów leczniczych. Jest ona silnym inhibitorem krzepnięcia krwi, co oznacza, że działa przeciwzakrzepowo. Podobne właściwości mają wykryte w wydzielinie gruczołów ślinowych pijawek antykoagulanty.
Z kolei tzw. blokery ochronnych reakcji organizmu (bdeliny, egliny) hamują reakcje zapalne organizmu, a tym samym - rozwój obrzęku i bólu4.
W ślinie pijawek nie brakuje również neuroprzekaźników (dopaminy, serotoniny, histaminy i acetylocholiny), endorfin, substancji hamujących wzrost mikroorganizmów, steroidów (m.in. testosteronu, kortyzolu, estradiolu i progesteronu) oraz triglicerydazy, która rozkłada triglicerydy i cholesterol5. A warto wspomnieć, że jak dotąd nie udało się zidentyfikować wszystkich składników tej cennej substancji! Mimo to już dzisiaj wiadomo, jak wszechstronny wpływ wywiera ona na ludzki organizm. Oto najważniejsze, udowodnione w badaniach naukowych zastosowania hirudoterapii.
Leczenie pijawkami - na czym polega?
Najpierw hirudoterapeuta na podstawie wieku, budowy ciała i płci pacjenta, a także rodzaju schorzenia i jego zaawansowania określa liczbę oraz wielkość pijawek, które mają zostać użyte. Ważny jest też obszar ciała, do którego są one przystawiane. Zazwyczaj w ciągu jednego seansu terapeutycznego używa się 2-9 pijawek, w bardzo rzadkich przypadkach nawet do 20 sztuk. Zabieg trwa 45-90 min, a powtarza się go co 3-5 dni.
W hirudoterapii używa się ok. 20 różnych metod leczenia z wykorzystaniem pijawek. Najczęściej stosowane są zabiegi miejscowe i kompleksowe (hirudokompleksoterapia).
Leczenie miejscowe wykorzystuje działanie występującej w ślinie pijawek substancji rozszerzającej naczynia krwionośne oraz hialuronidazy zwiększającej przepuszczalność błon blisko położonych komórek. Zabieg ten ma ograniczony obszar (ok. 2,5-3 cm od miejsca przystawienia pijawki). Najczęściej ta technika bywa wykorzystywana do łagodzenia miejscowych schorzeń, takich jak owrzodzenia. Druga z opisanych metod zakłada leczenie całościowe i jest, według jej zwolenników, najbardziej efektywnym sposobem leczenia pijawkami. Idealnie nadaje się także do terapii profilaktycznych i uważana jest za najbardziej skuteczną.
Rodzaje hirudoterapii
- hirudohemoterapia (wprowadzanie do krwiobiegu pacjenta hirudozwiązków),
- hirudoenergoterapia (oddziaływanie na centra energetyczne pacjenta),
- hirudorefleksjologia (działanie na meridiany, czyli główne aktywne biologicznie punkty wykorzystywane również w akupunkturze),
- hirudoneuroterapia (terapia obejmująca system nerwowy).
Najbardziej kontrowersyjne z kolei są:
- hirudoimmunoterapia (silnie stymulująca układ odpornościowy człowieka)
- hirudoautoimmunoterapia, podczas której celowo zakaża się pacjenta żyjącą w symbiozie z pijawką bakterią Aeromonas veronii biotyp sobria.
Wywołuje to czasowy wzrost temperatury u chorego nawet do 40-41 °C. Obecnie hirudoautoimmunoterapia bywa stosowana w niekonwencjonalnym leczeniu zaawansowanych i negatywnie rokujących chorób nowotworowych, jednak zawsze powinna być przeprowadzona pod kontrolą lekarską
Bibliografia
- Kosmetol Estet 2012; 1 (1): 50-53
Zastosowanie pijawek w leczeniu
1. Pijawki przy chorobie zakrzepowej
Najlepiej poznana i najważniejsza substancja zidentyfikowana w ślinie pijawek - hirudyna - ma przede wszystkim silne właściwości przeciwzakrzepowe. W profilaktyce zawałów i udarów może być nawet skuteczniejsza niż kwas acetylosalicylowy2. W wielu badaniach wykazano, że substancja ta jest bardziej efektywna niż heparyna w zapobieganiu zakrzepicy żylnej (DVT) i niedokrwieniu u pacjentów z niestabilną dławicą6. W Niemczech stosuje się nawet pochodne hirudyny: desirudynę i lepirudynę, zarejestrowane w terapii chorób zakrzepowo-zatorowych.
Również koagulanty i substancje przeciwagregacyjne (np. apyraza) zawarte w wydzielinie gruczołów ślinowych pijawek ograniczają powstawanie zakrzepów. Z kolei wydzielane przez nie białka (saratyna i kalina) hamują adhezję trombocytów do kolagenu, co zapobiega agregacji płytek krwi. I wreszcie hementeryna z grupy substancji fibrynolitycznych rozpuszcza zakrzepy i udrażnia naczynia7.
2. Pijawki w leczeniu miażdżycy
W jednym z badań pacjentów z chorobą wieńcową podzielono na 2 grupy: w jednej zastosowano konwencjonalne metody leczenia, a w drugiej dodatkowo zabiegi hirudoterapeutyczne. Okazało się, że u osób leczonych pijawkami doszło do normalizacji poziomu trójglicerydów i cholesterolu całkowitego oraz zmniejszenia "złej" frakcji LDL8.
3. Pijawki regulują ciśnienie krwi
Wydzielany przez pijawki PC-LS należy do regulatorów ciśnienia tętniczego krwi, co oznacza, że podwyższa zbyt niskie i obniża za wysokie jego wartości9. Z kolei histamina rozszerza naczynia krwionośne, co również pomaga walczyć z nadciśnieniem.
4. Pijawki poprawają gojenie się ran
Skaleczenia, oparzenia i ropienia goją się lepiej przy zastosowaniu hirudoterapii. Terapia ta jest też wykorzystywana, by przyspieszyć gojenie po operacjach plastycznych i przeszczepach skóry.
W tym przypadku spośród licznych składników śliny pijawek najważniejsze są bdeliny, które przyspieszają procesy regeneracji nawet przy trudnych, przewlekłych ranach (jak odleżyny, owrzodzenia, rany powstałe w zespole stopy cukrzycowej lub miażdżycowej), m.in. poprzez hamowanie czynników zapalnych i zmniejszanie obrzęku10.
5. Pijawki łagodzą ból
Hirudoterapia znajduje zastosowanie we wszelkich stanach zapalnych przebiegających z dokuczliwym bólem, m.in. w chorobach kręgosłupa, zapaleniu korzeni nerwowych, reumatoidalnym zapaleniu stawów, chorobie zwyrodnieniowej stawów, bólach głowy i rwie kulszowej.
Działanie przeciwbólowe związane z zastosowaniem pijawek stwierdzono w wielu badaniach dotyczących pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów, którzy twierdzili, że hirudoterapia łagodziła ich dolegliwości skuteczniej niż diklofenak stosowany miejscowo, w dodatku bez żadnych działań niepożądanych11. W innym badaniu grupa kobiet z zapaleniem kości i stawów otrzymywała leczenie 2-3 pijawkami, a u wszystkich wykazano poprawę w zakresie odczuwania dolegliwości bólowych i niepełnosprawności. Skuteczność terapii obserwowano już po tygodniu od jej zastosowania, a trwała ona przez co najmniej 2 miesiące12.
Z kolei w chorobie zwyrodnieniowej stawów hirudoterapia zmniejszała intensywność odczuwanego przez pacjentów bólu z 8 do 3 (w skali 0-10) oraz poprawiała aktywność ruchową13.
6. Pijawki zmniejszają stan zapalny
Przykładanie pijawek okazuje się skuteczne w różnych chorobach o podłożu zapalnym. W zapaleniu tęczówki, naczyniówki, rogówki, w guzie rzekomym oka i wytrzeszczu obrzękowym zaleca się stawiać je w okolicach skroni, zaś w stanach zapalnych krtani - na szyi.
Praktycy wykorzystujący hirudoterapię polecają tę metodę również w zapaleniu przyzębia (paradontozie) i zapaleniu zatok oraz ostrym zapaleniu ucha środkowego14. Dobre efekty uzyskuje się w chorobach kobiecych (przy stanach zapalnych pochwy, błony śluzowej macicy i przydatków, a także w ropniakach jajników lub jajowodów, torbielowatości jajników i przy nadżerkach szyjki macicy). Działanie pijawek w tym przypadku można wytłumaczyć obecnością bdellastazyn - inhibitorów akrozyny, które mają prawdopodobnie znaczenie w powstawaniu procesu zapalnego prostaty, sromu, pochwy i innych części układu moczowo-płciowego.
7. Pijawki pomocne w leczeniu chorób płuc
Wykryta w ślinie pijawek eglina o działaniu przeciwzapalnym jest silnym inhibitorem enzymów, które biorą udział w patogenezie chorób płuc, m.in. rozedmy, obturacyjnej niewydolności oddechowej, a także innych procesów zapalnych15. Dlatego też pijawki są wykorzystywane do wspomagania leczenia chorób płuc i oskrzeli, w tym astmy oskrzelowej i zapalenia płuc. Trzeba jednak pamiętać, że ostre stany septyczne (jak zapalenie płuc z objawami niewydolności oddechowej) wymagają natychmiastowej hospitalizacji, a nie hirudoterapii.
8. Pijawki wspierają układ nerwowy
Tradycyjne zastosowanie pijawek w celu poprawy nastroju można wyjaśnić wydzielaniem przez nie endorfin, czyli tzw. hormonów szczęścia. To dlatego hirudoterapia jest wskazana w nerwicach, depresji i przy tikach nerwowych.
Jednak jej wpływ na układ nerwowy jest dużo szerszy. W 1996 r. w badaniach naukowych potwierdzono korzystne działanie hirudozwiązków na stymulację wzrostu komórek nerwowych16. Pokłada się duże nadzieje w opracowaniu skutecznych metod leczenia poporodowych porażeń mózgowych u dzieci oraz chorób Parkinsona i Alzheimera, w których wykorzystywano by te właściwości.
Oprócz tego pijawki wydzielają neuroprzekaźniki - dopaminę, serotoninę, histaminę i acetylocholinę - niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.
9. Pijawki wykorzystywane w kosmetologii
Pijawki wytwarzają również substancje spowalniające procesy starzenia i pozytywnie wpływające na kondycję skóry. Egliny, czyli niskocząsteczkowe białka, mają bardzo silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzakrzepowe. Lipidy są kolejną grupą związków, które mają korzystny wpływ na urodę: to właśnie one wraz z wydzielanymi enzymami (lipazami i fosfolipazami) biorą udział w przebudowie fosfolipidów błony komórkowej komórek skóry. Z kolei antyelastaza, enzym hamujący elastazę, u osób poddawanych terapii pijawkami powoduje spowolnienie degradacji elastyny, a co za tym idzie - widoczne opóźnienie starzenia się skóry17.
Nie można też zapomnieć, że pijawki przyczyniają się do poprawy ukrwienia naszej skóry, gdyż w ich ślinie znajdziemy liczne substancje histaminopodobne, które bezpośrednio wpływają na rozszerzenie naczyń krwionośnych.
W kosmetologii wykonywane są kąpiele energostymulujące, do których dodaje się 10-15 wysuszonych i sproszkowanych pijawek lekarskich. Hirudourynoterapia wykorzystuje do moczenia, kąpieli lub okładów wodę, w której pijawki trzymane były przez 5-10 dni. Obecnie stosuje się także terapie hybrydowe, gdzie wykorzystywane są różnego rodzaju kremy, maści i maseczki zawierające wyciągi z pijawek lekarskich.
Hirudoterapia - przeciwwskazania
Choć hirudoterapia należy do bezpiecznych metod leczenia, nie zawsze można po nią sięgnąć.
Do najważniejszych przeciwwskazań do hirudoterapii należą:
- nieprawidłowe wyniki badań morfologii krwi, anemia, hemofilia, niskie ciśnienie,
- nowotwory złośliwe,
- alergia na białko oraz uczulenie na ukąszenia np. pszczół,
- ciąża, karmienie piersią,
- krwawienia wewnętrzne (np. wrzody żołądka),
- bóle brzucha,
- stosowanie leków rozrzedzających krew,
- tętniaki,
- wiek poniżej 12. r.ż.
Działania niepożądane po hirudoterapii są rzadkie, ale mogą być niebezpieczne. Widocznym efektem są trudne do zatrzymania krwawienia (zwłaszcza u starszych osób). Dotyczy to zwłaszcza przystawiania pijawek w takich miejscach jak nos, krtań, gardło, przełyk, odbyt, pochwa i pęcherz moczowy. Krwawienia w tych okolicach są bardziej nasilone, co czasem skutkuje pogorszeniem ogólnego stanu zdrowia. Mogą wystąpić takie objawy, jak nadmierne pocenie się, duszność, częstoskurcz i hipotensja16.
Doniesienia na ten temat są jednak epizodyczne, zwykle bowiem krwawienia z rany ustępują, a parametry wracają do normy w ciągu 3 dni. Niepokojące jest, jeśli po hirudoterapii wystąpią krwawienia wewnątrz ciała. Zaobserwowano, że u pacjentów z zakrzepicą tętniczą leczonych kwasem acetylosalicylowym przystawianie pijawek wywołało krwawienia z przewodu pokarmowego17.
Trudno jednak stwierdzić, czy tak naprawdę hirudoterapia odpowiadała za ten efekt. Aspiryna, jak każdy NLPZ, zwiększa w końcu ryzyko owrzodzenia układu pokarmowego, co w połączeniu z jej działaniem rozrzedzającym krew może powodować krwawienia. To dlatego stosowanie kwasu acetylosalicylowego jest przeciwwskazaniem do przystawiania pijawek.
Bibliografia
- J Hist Dent Mar 2005; 53 (1): 25-27
- Zdrowy styl 2007; 51: 28-29
- Pak J Biol Sci 2008; 11 (13): 1650-1653
- Biochem 2001; 66 (7): 703-714
- Bioorg Khim 2008; 34 (3): 337-343; Fizioter Leech Fiz Kult 2008; 3: 12-15; Appl Environ Microbiol 2008; 74 (10: 6151-6154
- J Med Chem. 2010; 53: 3847-61
- Am J Emerg Med 2008; 26 (9), 1067, e 3-6; Handchir Mikrochir Plast Chir 2007; 39 (2): 103-107; J Mol Biol 2008; 381 (4): 913-917; Thromb Haemost 1998; 80 (1): 155-160
- Fizjoter Leech Fiz Kult 2008; 3: 12-15
- Prostaglandins Other Lipid Mediat 1999; 58 (1): 1-7
- FEBS Lett 1976; 64 (1): 152-155
- Ann Intern Med. 2003; 139 : 724-30
- Ból. 2008; 137: 452-9
- Acta Orthop 2008; 79 (2): 235-243
- Farm Pol 2009; 65 (5): 331-337Ross. Fiziol. Im. I. M. Sechenova 2001; 87 (6): 815-820; Neuroscience and Behavioral Physiology 2003; 33 (1): 85-88
- Brit J Oral and Maxillofac Surg 2004; 42 (2): 133–137
- Am J Emerg Med 2008; 26 (9), 1067, e 3-6
- Indian J Gastroenterol 2005; 24 (4): 170
