Nasze magazyny
W medycynie ludowej bez czarny znany był od wieków. Z jego kwiatów sporządzano tzw. wodę bzową lub poduszeczki rozgrzewające na bóle uszu, podbrzusza czy dolegliwości reumatyczne; z owoców - soki, marmolady, powidła i wina; z nasion otrzymywano specjalny olejek; ze świeżych liści robiono maści i plastry do okładów, a para z herbaty bzowej zaprawionej octem polecana była do wdychania przy zaflegmieniu i kaszlu1.
Później część z tych zastosowań potwierdziły badania naukowe. Wykazały one, że ekstrakty z owoców bzu czarnego działają łagodnie przeczyszczająco, moczopędnie, napotnie i ściągająco2. W przeglądzie badań nad ich skutecznością zwraca się uwagę, że wodny ekstrakt z bzu czarnego może być użyteczny w leczeniu infekcji wirusowych i grypy (eksperymenty przeprowadzono na ludziach i szympansach)3. Nic zatem dziwnego, że jest on składnikiem wielu preparatów wzmacniających odporność i łagodzących przebieg różnych infekcji (w tym zmniejszających gorączkę i napotnych).
Wszystko dzięki temu, że zarówno owoce, jak i kwiaty bzu bogate są we flawonoidy stymulujące układ odpornościowy (głównie rutynę i kwercetynę), a także kwasy organiczne, garbniki, pektyny, saponiny, śluzy, związki mineralne (wapń, sód, potas, żelazo, glin) i witaminy A, C i z grupy B4. Ten skład sprawia, że roślina jest jedną z najsilniej wzmacniających cały organizm, a przez starożytnych Germanów nazywana była "drzewem życia".
Metryczka
Występowanie: pospolicie w lasach, zaroślach, w górach, zwłaszcza na terasach zalewowych.
Surowiec leczniczy: według Farmakopei Polskiej są nim kwiaty (Sambuci Flos) i dojrzałe owoce (Sambuci Fructus), ale właściwości lecznicze mają także kora (Sambuci Cortex), korzenie (Sambuci Radix) i liście (Sambuci Folium).
Pora zbioru: kwiaty zbiera się całymi baldachami na początku kwitnienia (maj i czerwiec), a owoce dopiero wtedy, gdy będą w pełni dojrzałe, w kolorze czarno-fioletowym (sierpień i wrzesień). Przez cały okres wegetacji można też zbierać liście bzu.
Ważne: spożycie niedojrzałych i nieprzetworzonych owoców bzu może skutkować zatruciem pokarmowym ze względu na dużą zawartość sambunigryny. Dopiero procesy termiczne powodują jej rozkład. Nie należy też zbierać surowca przegniłego lub wyschniętego (zbrązowiałego).
Działanie przeciwzapalne
Jak stwierdzono w licznych badaniach, ekstrakty przygotowane zarówno z owoców, jak i kwiatów bzu stymulują wytwarzanie cytokin o charakterze przeciwzapalnym (IL-10)5. U szczurów ekstrakt z owoców m.in. zmniejszył stan zapalny jelit wywołany kwasem octowym. Z kolei płyn do płukania ust zawierający w składzie wyciągi z czarnego bzu, wąkroty azjatyckiej i jeżówki purpurowej już po 3 dniach zmniejszył stan zapalny dziąseł u kobiet w wieku 18-65 lat6.
Zresztą już w medycynie ludowej roślinę tę stosowano do płukania ust i gardła, zwłaszcza przy infekcjach i kaszlu.
Okazuje się, że bez wywiera szeroki wpływ na regulowanie mechanizmów obronnych organizmu, a doniesienia naukowe wskazują na potencjalne możliwości leczenia syropem z owoców bzu czarnego grypy wywołanej wirusami typu A i B.
Zwalczanie bakterii
Wiele przeprowadzonych doświadczeń potwierdza przeciwdrobnoustrojowe działanie Sambucus nigra. Wyniki opublikowane w 2013 r. jednoznacznie wykazały, że metanolowy ekstrakt z owoców bzu czarnego hamuje wzrost bakterii Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus (ATCC15156), Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi, Escherichia coli i grzybów Candida albicans7.
Pogromca stresu
Duża zawartość polifenoli sprawia, że przetwory z bzu czarnego chronią organizm przed efektami stresu oksydacyjnego wywoływanego przez wolne rodniki. W badaniach in vitro wodne ekstrakty wykazywały aktywność zarówno wobec kationorodnika ABTS, jak i rodnika DPPH8.
W jednym z najnowszych badań porównano potencjał antyutleniający herbat z owoców i kwiatów bzu czarnego. Te ostatnie zawierały więcej polifenoli i prawdopodobnie dlatego okazały się skuteczniejsze w redukowaniu wolnych rodników9. Zdaniem autorów analizy herbaty z tym składnikiem mogą być elementem diety, który będzie chronił przed rozwojem chorób wynikających ze stresu oksydacyjnego, takich jak miażdżyca, demencja i parkinson czy po prostu przedwczesne starzenie.
Nadzieja dla diabetyków
Wstępne badania sugerują również, że S. nigra może pomóc w kontrolowaniu glikemii. W jednym z nich szczurom z indukowaną cukrzycą przez 4 tygodnie podawano ekstrakty z bzu czarnego (190 lub 350 mg/kg masy ciała). Okazało się, że obniżają one oporność na insulinę i korygują hiperglikemię10.
Z kolei autorzy innej analizy zauważyli, że ekstrakty z bzu czarnego obniżają u szczurów z cukrzycą wskaźnik GSSG/ GSH (stosunek glutationu utlenionego i zredukowanego), będący miarą stresu oksydacyjnego, a także zmniejszają stan zapalny w wątrobie, dzięki czemu mogą być wykorzystywane pomocniczo w leczeniu tej choroby11.
Płynne zdrowie
Kwiaty i owoce bzu najlepiej sprawdzą się w postaci syropu, herbatki, mlecznego napoju, wina i soku, które łagodzą nerwobóle, obniżają gorączkę, poprawiają trawienie oraz działają napotnie i moczopędnie.
Syrop z czarnego bzu
30-40 kwiatów bzu czarnego sparz wrzątkiem i pozostaw na 24 godz. w litrze wody, co jakiś czas mieszając. Następnie przecedź i dokładnie odciśnij kwiaty. Do wyciągu dodaj ok. 1,2 kg cukru i mieszaj tak długo, aż się rozpuści. Dodaj sok z 3 cytryn i gotuj całość na małym ogniu aż do zgęstnienia. Przelej syrop do słoiczków lub szklanych butelek i stosuj jako dodatek do herbaty.
Herbata z sokiem z czarnego bzu
1-2 łyżki stołowe świeżych lub suszonych kwiatów zalej 200 ml wrzątku i trzymaj pod przykryciem 10-15 min. Przecedź i pij herbatkę 2-3 razy dziennie.
Mleczny napój
Zagotuj 1 l mleka i sparz nim 4 kwiatostany. Odstaw na pół godziny, a następnie przecedź. Utrzyj 2 żółtka z łyżką cukru pudru i 1 opakowaniem cukru waniliowego. Dodaj wystudzone mleko i ubij całość trzepaczką.
Wino z czarnego bzu
Usuń szypułki z ok. 10 kwiatostanów bzu czarnego i zalej je 5 l ciepłej wody przegotowanej z 1 kg cukru. Dodaj 2 cytryny w plasterkach (bez nasion, ale ze skórką) i drożdże winne (zgodnie z instrukcją na ich opakowaniu). Przelej do szklanego naczynia, owiń gazą i pozostaw na tydzień w ciepłym miejscu. Następnie ściągnij wino wężem, przecedź i wlej do naczynia zamkniętego korkiem z rurką fermentacyjną. Po 1-2 miesiącach fermentacji rozlej do butelek i przechowuj w chłodnym miejscu, by wino mogło dojrzeć (trwa to ok. 6 miesięcy).
Sok z owoców czarnego bzu
Dowolną ilość owoców czarnego bzu ogrzewaj w garnku, aż puszczą sok. Rozetrzyj je na miazgę i przeciśnij przez gazę. Uzyskany w ten sposób sok zagotuj z miodem w proporcji 10:1 i rozlej do ciemnych butelek. Pij 2-3 razy dziennie, rozcieńczając 50 g soku w szklance wody.
Bibliografia
- Panacea 2007; 1 (18): 16-17
- Altern Med Rev 2005; 10 (1): 51-55
- Phytother Res 2010; 24: 1-8
- Food Chem 2009; 114: 511-515; J Sci Food Agr 2007; 87: 2665-2675
- J Diet Suppl 2014; 11: 1: 80-120
- J Am Dent Assoc 2011; 142 (10): 1168-1175
- Res J Applied Sci 2013; 8 (4): 240-243
- Food Chem 2014; 155: 112-119
- Plant Foods Hum Nutr 2017; 72 (1): 82-87
- Int J Mol Sci 2016; 18 (1): E13
- Colloids Surf B Biointerfaces 20017; 150: 192-200
- Eur Rev Med Pharmacol Sci 2014; 18 (22): 3350-3353
