Dlaczego dzieciom psują się oczy?

Choroby oczu u dzieci mogą być spowodowane wewnątrzmacicznymi i nabytymi zakażeniami, czynnikami genetycznymi, wadami wrodzonymi, czynnikami środowiskowymi, nowotworami czy wcześniactwem. Na część z tych czynników nie mamy wpływu, jednak wobec innych nie jesteśmy zupełnie bezradni.

Najpowszechniejszym schorzeniem wzroku jest krótkowzroczność, w której zmienia się kształt oka, powodując nieprawidłową refrakcję światła. Zamiast na powierzchni siatkówki, obraz powstaje przed nią. WHO przewiduje, że do 2050 r. krótkowzroczność dotknie 52% populacji, co stanowi pięciokrotny wzrost w stosunku do obecnego poziomu.

Krótkowzroczność to nie tylko słaby wzrok - wiąże się ona z podwyższonym ryzykiem wystąpienia zaćmy, jaskry, odklejenia się siatkówki i neowaskularyzacji podsiatkówkowej. Miopia może również prowadzić do zaniku siatkówki i związanej z tym utraty zdolności widzenia w centralnej części pola.

Szacuje się, że straty spowodowane nieskorygowanymi wadami refrakcji (najczęstsze z nich to krótkowzroczność, dalekowzroczność i astygmatyzm) wynoszą 202 mld dolarów rocznie¹.

Wpływ spalin i temperatury na wzrok

Niestety, na pytanie postawione w tytule nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Na zdrowie oczu wpływ mają promieniowanie ultrafioletowe, zmienna wilgotność i temperatura otoczenia, a także zanieczyszczenia środowiska², dym tytoniowy, bakterie oraz wydawałoby się rutynowe czynności, jak przyjmowanie leków oraz stosowanie kosmetyków.

Chociaż struktura oka zapewnia mu pewną ochronę przed wiatrem, pyłem i bardzo jasnym światłem, wspomniane wyżej czynniki mogą powodować różnorodne problemy, od łagodnych podrażnień po wylewy siatkówkowe. Postęp cywilizacyjny wyprzedził możliwości przystosowawcze ludzkiego organizmu i nasze mechanizmy obronne nie są w stanie uchronić nas przed niekorzystnymi zjawiskami.

Brytyjscy naukowcy wykazali, że czynniki środowiskowe mają większy wpływ na rozwój krótkowzroczności, jeśli jesteśmy na nie narażeni w dzieciństwie, jednak nie udało się jeszcze ustalić przyczyny tego zjawiska³. Z kolei badanie obejmujące grupę ponad 25 tys. osób przeprowadzone w latach 2004-2013 na Tajwanie wykazało, że istnieje związek między ekspozycją na tlenek i dwutlenek węgla oraz dwutlenek azotu a częstszym występowaniem chorób oczu.

Oba te związki można znaleźć w spalinach samochodowych. Innym niekorzystnym czynnikiem wskazanym w tym badaniu są wyższe temperatury. Autorzy zwracają jednak uwagę, że ten ostatni czynnik jest trudny do kontrolowania ze względu na globalny wzrost temperatur, zalecają więc zamiast tego ściślejszą kontrolę emisji spalin⁴.

Naukowcom udało się również powiązać podwyższone ryzyko zaćmy ze stosowaniem w gospodarstwie domowym paliw stałych, takich jak drewno czy węgiel. Według WHO, 90% osób niewidomych na skutek zaćmy, jaskry, zmętnienia rogówki i jaglicy (przewlekłego zapalenia rogówki i spojówek wywołanego przez serotypy A, B, Ba i C Chlamydia trachomatis) to mieszkańcy krajów rozwijających się, gdzie powszechne jest stosowanie węgla oraz biomasy do gotowania i ogrzewania.

Stosowanie tego rodzaju tradycyjnych metod powoduje ekspozycję, m.in. na cząstki stałe, tlenek węgla, rtęć oraz metale śladowe i wiąże się z podwyższonym odsetkiem osób z chorobami oczu.

Wpływ pestycydów na oczy

Chociaż środki ochrony roślin uprawnych są dobrze znanym zagrożeniem dla zdrowia, rzadko mówi się o nich w kontekście chorób oczu, a nacisk jest położony raczej na ich działanie ogólnoustrojowe, szczególnie na układ nerwowy dzieci⁵.

Najczęściej stosowane pestycydy to związki fosforoorganiczne, chloroorganiczne i karbaminianowe środki owadobójcze. Najgroźniejszy jest bezpośredni kontakt środka chemicznego z oczami, powodujący podrażnienie, uczucie palenia, swędzenie, rozmazany obraz i łzawienie oczu.

Tego rodzaju ekspozycja występuje głównie w sektorze rolniczym, rzadziej w ogólnej populacji na skutek nieszczęśliwego wypadku. Szczególnie niebezpieczne są opryski, które narażają na bezpośrednią ekspozycję na środek biobójczy większą liczbę osób. Pestycydy mają niekorzystny wpływ na zdrowie oczu również wtedy, gdy wraz z pokarmem dostaną się do organizmu.

Badania przeprowadzone na psach, którym doustnie podawano związki fosforoorganiczne, wykazało, że środki te powodują zlokalizowane zmiany patologiczne w tkance oka, obejmujące wszystkie jego części: spojówkę, rogówkę, tęczówkę, siatkówkę, jak również nerw wzrokowy i tzw. drogę wzrokową⁶.

Jak często występują genetyczne choroby oczu?

Genetyczne choroby oczu występują u 1 na 1 000 osób. Niestety etiologia molekularna większości z nich nadal pozostaje nieznana, co oznacza, że obecnie nie ma na nie skutecznego leku. Obecnie zatwierdzono tylko jeden rodzaj terapii genowej (stosowana w przypadku wystąpienia dziedzicznej dystrofii siatkówki spowodowanej mutacją genu RPE65), ale cały czas prowadzone są badania nad innymi sposobami leczenia schorzeń tego typu⁷.

Niektóre z nich spowodowane są mutacją pojedynczego genu lub są wynikiem nieprawidłowych sekwencji w różnych genach jak np. jaskra z otwartym kątem przesączania. Jednak bywają i takie, które są wypadkową czynników genetycznych i środowiskowych.

Co więcej, mutacje powodujące choroby oczu różnią się w zależności od szerokości geograficznej i pochodzenia etnicznego⁸. Statystycznie dziewczynki i kobiety tracą wzrok częściej niż chłopcy i mężczyźni, jak również częściej cierpią na zaćmę (2 razy wyższe ryzyko zachorowania) i jaglicę (4 razy wyższe ryzyko zachorowania)⁹.

Czy grubi ludzie mają gorszy wzrok?

Współczesna zachodnia dieta nie oszczędza oczu. Obfituje w rafinowane produkty zbożowe, tłuszcze i cukry oraz dodatki stosowane w przemyśle spożywczym, które sprzyjają powstawaniu stanów zapalnych, nasileniu stresu oksydacyjnego oraz przyspieszają zachodzące w ciele procesy degeneracyjne - w tym rozwój zwyrodnienia plamki żółtej (AMD)¹⁰.

Plaga otyłości wśród dzieci również nie pozostaje bez wpływu na zdrowie oczu. Dodatkowy tłuszcz nie tylko zaostrza stany zapalne, ale też wpływa na stężenie pewnych składników w organizmie. Antyoksydanty gromadzą się, m.in. w siatkówce oka i mózgu, gdzie pełnią funkcje ochronne i zapobiegają degeneracji tkanek, jednak są one również rozpuszczalne w tłuszczach.

Jeśli w organizmie występuje nadmiar tkanki tłuszczowej, zabiera on niezbędne do prawidłowego funkcjonowania substancje innym częściom ciała, zaburzając ich pracę i prowadząc do powstawania chorób. Badanie przeprowadzone w Korei w latach 2016-2018, obejmujące 1114 dzieci w wieku 5-18 lat, wykazało zależność między wyższym BMI a ryzykiem wystąpienia znacznej krótkowzroczności¹¹.

Zależność ta była szczególnie widoczna w przypadku dziewczynek, które są bardziej podatne na wysoką miopię.

Czy smartfony niszczą wzrok?

Jednym z najnowszych (i przez to najmniej poznanych) czynników wpływających na znaczny wzrost krótkowzroczności wśród dzieci jest pandemia. We wrześniu 2020 r. ponad 180 krajów zdecydowało się zamknąć szkoły podstawowe, średnie i wyższe w nadziei na powstrzymanie rozprzestrzeniania się wirusa. Ograniczenie to wpłynęło bezpośrednio na życie ponad 1 mld uczniów i studentów.

Dzieci są szczególnie narażone na niekorzystny wpływ takiej decyzji - ich naturalna potrzeba przebywania na świeżym powietrzu i socjalizacji została znacznie ograniczona. Jednocześnie nauka zdalna wymusiła na uczniach spędzanie głównej części dnia przed ekranami komputerów i smartfonów. Większość dostępnych form rozrywki również stała się wirtualna.

Połączenie tych 2 niekorzystnych czynników (zwiększenie liczby godzin przed monitorem i ograniczenie czasu spędzanego na świeżym powietrzu) przyczyniło się do powstawania krótkowzroczności. Wczesna miopia plasuje dzieci w grupie ryzyka wystąpienia nieodwracalnych zmian w oku lub nawet utraty wzroku w późniejszym okresie życia.

Badanie przeprowadzone w Hongkongu od początku pandemii, obejmujące 1793 dzieci w wieku 6-8 lat, wykazało, że w krótkim okresie - od stycznia do sierpnia 2020 r. - u ok. 20% z nich rozwinęła się lub pogłębiła krótkowzroczność.

Po przeanalizowaniu różnych czynników, takich jak wiek, płeć, występowanie krótkowzroczności w rodzinie oraz czas ekranowy i spędzony na świeżym powietrzu, naukowcy doszli do wniosku, że odsetek przypadków krótkowzroczności jest wyższy w grupie pandemicznej niż u dzieci badanych przed nadejściem koronawirusa.

Dla 6-latków dane te wynoszą 28% w pandemii, 17% przed nią, podobnie jest u 7- i 8-latków. Zdaniem autorów badania te wyniki są niezwykle niepokojące i powinny być wzięte pod uwagę przez ustawodawców¹².

Ruch i świeże powietrze

Część wymienionych powyżej przyczyn jest od nas zupełnie niezależna (takie jak czynniki genetyczne, regulacje prawne dotyczące nauki zdalnej czy skażenie okolicy, w której mieszkamy). Na szczęście inne kwestie podlegają naszej kontroli. Niekiedy wystarczą drobne zmiany, aby zapobiec degradacji oczu dziecka.

Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na ogólny stan zdrowia i samopoczucie jest powszechnie znany, jednak coraz więcej badań wskazuje na to, że przekłada się również na lepszą kondycję oczu i mniejszą zapadalność na choroby tego narządu zmysłu.

Naukowcy powiązali niską aktywność fizyczną z wyższym ryzykiem wystąpienia jaskry, zwyrodnienia plamki żółtej i retinopatii (patologicznych zmian w obrębie siatkówki)¹³. Nie są to typowe schorzenia oczu wieku dziecięcego, jednak w myśl zasady "lepiej zapobiegać niż leczyć" prawidłowe nawyki należy kształtować od najmłodszych lat.

Szczególnie godne polecenia są ćwiczenia aerobowe (sercowo-naczyniowe) obniżające ciśnienie wewnątrzgałkowe, co ma działanie ochronne na komórki zwojowe siatkówki. Trening wytrzymałościowy (cardio) zapewnia lepszy dopływ krwi do nerwu wzrokowego i siatkówki.

Przebywanie na świeżym powietrzu oznacza również krótszy czas ekranowy, co zmniejsza ryzyko wystąpienia miopii¹⁴ i zespołu suchego oka¹⁵. Zgodnie z najnowszą wiedzą, naukowcy zalecają dzieciom spędzanie na świeżym powietrzu minimum 40 min dziennie. W przypadku lekcji zdalnych warto nauczyć pociechy stosowania reguły "patrz w dal przez co najmniej 20 s co 20 minut"¹⁶.

Właściwa dieta dla zdrowych oczu

Wiemy już, że najbardziej szkodliwa jest żywność wysokoprzetworzona i produkty rafinowane, których spożycie prowadzi do otyłości i chorób cywilizacyjnych. Wykluczenie tego rodzaju pokarmów będzie miało wszechstronnie dobroczynny wpływ na rozwijający się organizm dziecka. Co jednak należy włączyć do jego menu, aby maksymalnie zadbać o zmysł wzroku?

Niacynamid (zwany również nikotynamidem)

Niacynamid (zwany również nikotynamidem) to amid kwasu nikotynowego będący, obok kwasu nikotynowego, jedną z postaci witaminy B3. Badanie przeprowadzone w Australii w 2020 r. wykazało, że 3 g tej substancji podawane przez 12 tygodni poprawiły działanie siatkówki u pacjentów cierpiących na jaskrę. W tym schorzeniu komórki zwojowe siatkówki narażone są na stres metaboliczny, jednak zachowują zdolność odzyskiwania funkcjonalności, którą niacynamid może pomóc przywrócić¹⁷.

Należy jednak zachować ostrożność w ewentualnej suplementacji tego związku, ponieważ przekroczenie dawki 3 g może spowodować zaburzenia wzroku: metamorfopsię (deformację widzialnego obrazu), rozmazany obraz oraz obniżenie ostrości wzroku¹⁸.

Najlepiej więc włączyć do diety dziecka produkty, które dostarczają odpowiednie ilości niacyny, jednocześnie nie suplementując jej sztucznie. Zadanie to spełnią mięso drobiowe i wieprzowe, ryby, orzechy, otręby pszenne, drożdże, migdały, ziemniaki oraz rośliny strączkowe.

Antyoksydanty

Antyoksydanty to związki chemiczne, które chronią organizm przed stresem oksydacyjnym, czyli nadmierną ilością szkodliwych wolnych rodników. Gdy przestają nadążać z neutralizacją niekorzystnych substancji, wolne rodniki zaczynają niszczyć tkankę podskórną, utrudniać samoregenerację komórek i znacząco przyczyniać się do powstania wielu schorzeń, w tym chorób oczu - a zwłaszcza zwyrodnienia plamki żółtej, jaskry oraz zespołu suchego oka.

Do czynników ryzyka wystąpienia tych schorzeń zaliczamy narażenie na działanie dymu tytoniowego, promieniowania UV, wysokie BMI oraz nagromadzenie żelaza, ołowiu i kadmu w organizmie, co wskazuje na stres oksydacyjny jako podłoże tych chorób¹⁹. Przeciwutleniacze są więc bardzo istotnym elementem zapobiegania chorobom oczu.

Astaksantyna

Jednym z najistotniejszych z tego punktu widzenia jest astaksantyna. Ten czerwony pigment obecny zwłaszcza w mikroalgach, rybach z rodziny łososiowatych oraz krewetkach i krabach. Ze względu na swoją strukturę molekularną podobną do luteiny i zeaksantyny ma bardzo silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne.

Badania wykazały, że wpływa ona pozytywnie na narząd wzroku w chorobach siatkówki oraz powierzchni oka, zapaleniu błony naczyniowej, zaćmie i astenopii, czyli zmęczeniu oczu²¹.

Z kolei eksperymenty na szczurach dowiodły, że oczy zwierząt przyjmujących astaksantynę były mniej zniszczone po ekspozycji na promieniowanie UV niż w grupie kontrolnej. Naukowcy przypuszczają, że dzieje się tak, bo odłożona w oczach astaksantyna stanowi silną ochronę siatkówki przed szkodliwym promieniowaniem i stresem oksydacyjnym.

Inne doniesienia wskazują na ochronne działanie kwasu alfa-liponowego wobec komórek zwojowych siatkówki, co minimalizuje zniszczenia związane z jaskrą²⁰. W zwierzęcym modelu tej choroby komórki poddawane działaniu tego kwasu miały dłuższy czas przeżycia niż komórki pozbawione jego ochrony.

Jak się okazuje, przeciwutleniacze mogą pomóc również tym, których wzrok już się popsuł. W pewnym badaniu uczeni podawali 106 osobom cierpiącym na zwyrodnienie plamki żółtej placebo lub kombinację acetylo-l-karnityny, kwasów tłuszczowych omega-3 i koenzymu Q10.

Po roku ocenili postępy choroby. W grupie kontrolnej pogorszeniu uległ stan 17% badanych, natomiast wśród osób otrzymujących antyoksydanty zaledwie 2%. Ponadto pacjenci przyjmujący leczenie mieli znacznie mniejszą ilość patologicznych złogów w oczach, które przyczyniają się do rozwoju choroby²².

To jednak dotyczy odległej przyszłości. Wróćmy do tu i teraz. Czym karmić dzieci, by jak najdłużej cieszyły się dobrym wzrokiem?

Jedzenie dobre dla oczu

W świetle dostępnych badań dieta dziecka powinna uwzględniać ryby zawierające kwasy omega-3, bogate w witaminę A jarmuż, rzeżuchę, szpinak, dynię, masło, mleko i inne produkty mleczarskie oraz podroby zwierzęce; obfitujące w witaminę C cytrusy, brokuły, brukselki oraz papryki, jak również dostarczające luteiny żółtka jaj, szpinak, marchew oraz oleje roślinne. Te ostatnie przy okazji będą dobrym źródłem witaminy E, podobnie jak orzechy laskowe i migdały, kiełki, pomidory, brzoskwinie oraz czarne porzeczki.

Co jednak zrobić, gdy latorośl nie przepada za owocami i warzywami? Tu pomocne mogą okazać się soki, koktajle oraz smoothie. Powinny się w nich znaleźć przede wszystkim owoce bogate w antocyjany, zeaksantynę czy beta-karoten, a zatem borówka czernica, maliny, jabłka, marchewki, dynia, rzodkiewki, buraki, nać pietruszki, seler, szpinak. W mieszankach tych powinny przeważać warzywa.

Jednak jak pokazuje literatura przedmiotu i od tej reguły, bywają smakowite wyjątki. Jak wykazało trwające 15-lat badanie 2 000 dorosłych Australijczyków w wieku 50 lat i starszych, kilka filiżanek soku pomarańczowego dziennie pomaga zmniejszyć ryzyko rozwoju AMD o ponad 60%!

Natomiast w tradycyjnej medycynie perskiej na poprawę wzroku zaleca się picie soków z fenkułu lub granatów²³.