Kwasica ketonowa - przyczyny, objawy i pierwsza pomoc

Chociaż już sama cukrzyca jest groźnym schorzeniem, jej powikłania mogą być jeszcze bardziej niebezpieczne. Rozwijająca się w wyniku niedostatecznej ilości insuliny we krwi kwasica ketonowa stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia diabetyka.

Czym jest kwasica ketonowa?

Kwasica ketonowa (ang. DKA, diabetic ketoacidosis, czyli kwasica cukrzycowa) to stan zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej w organizmie. Może się ona rozwinąć u pacjentów z nieleczoną lub źle leczoną cukrzycą (zwłaszcza typu 1) - niedobory insuliny, hormonu odpowiedzialnego za gospodarkę glukozą, zwiększają stężenie tej ostatniej we krwi, prowadząc między innymi do odwodnienia, a nawet utraty przytomności.

Swoją nazwę kwasica ta zawdzięcza powstawaniu w organizmie w zwiększonej ilości tzw. ciał ketonowych, czyli substancji, które pojawiają się naturalnie w organizmie i ulegają przemianie w inne związki – ale kiedy powstaje ich zbyt dużo, nie mogą one ulec metabolizmowi. Kwasica ketonowa jest stanem zagrażającym życiu¹.

Co jest przyczyną kwasicy ketonowej?

Bezpośrednią przyczyną jest niedobór insuliny i związany z nim wzrost stężenia innych hormonów (np. kortyzolu, glukagonu, hormonu wzrostu). W wyniku pewnych reakcji chemicznych powstają wtedy ciała ketonowe, które naturalnie są pośrednimi metabolitami tłuszczów - tutaj jednak ich stężenie osiąga wysoki poziom i zaburza pracę całego organizmu.

Co sprzyja wysokiemu poziomowi ciał ketonowych:

• zaniechanie przyjmowania insuliny lub jej nieprawidłowe stosowanie,
• ciężkie infekcje o różnym podłożu,
• zawał serca, udar mózgu,
• zapalenie trzustki,
• spożywanie zbyt dużych ilości alkoholu,
• ciąża,
• inne przyczyny zdrowotne¹.

Kwasica ketonowa – objawy

Symptomy kwasicy ketonowej obejmują:

• zwiększone pragnienie,
• suchość w ustach,
• częste oddawanie moczu w zwiększonej ilości,
• osłabienie, senność,
• ból i zawroty głowy,
• nudności, wymioty,
• ból brzucha,
• ból w klatce piersiowej,
• w skrajnych przypadkach: zaburzenia świadomości, śpiączkę.

Oprócz tego, charakterystycznym objawem jest zapach z ust cukrzyka z kwasicą ketonową, przypominający sfermentowane jabłka lub aceton – ten ostatni jest właśnie rodzajem wspomnianych już ciał ketonowych. Również sam sposób oddychania ulega zmianie: jest naprzemiennie szybki i głęboki albo płytki (oddech Kussmaula). Policzki osoby z kwasicą metaboliczną są zaczerwienione z powodu zwiększonego przepływu krwi w naczyniach.

Jak wygląda pierwsza pomoc w kwasicy ketonowej?

Aby pomóc choremu i zapobiec śpiączce ketonowej, postępuj według poniższych zasad:

• Wezwij pogotowie ratunkowe lub poproś, żeby ktoś zrobił to za ciebie.
• Sprawdź, czy chory jest przytomny. Sprawdź, czy ma przyspieszony oddech, czerwone policzki i czy jest z nim kontakt. Czy z jego ust wydostaje się zapach sfermentowanych owoców?
• Poszukaj przy nim (np. w torebce) glukometru lub opaski na nadgarstku z informacją, że choruje na cukrzycę. Jeżeli je znajdziesz - powiadom o tym ratowników przez telefon. Nie podawaj choremu sam insuliny (nie wiesz, jaka dawka będzie odpowiednia) ani nie mierz stężenia glukozy (zawsze unikaj kontaktu z krwią innej osoby).
• Jeśli chory jest przytomny, podaj mu do picia czystą wodę, a najlepiej - wodę z cytryną, która wspomoże powrót do równowagi elektrolitowej. Płyn podawaj na łyżeczce lub małymi łykami; wypicie naraz całej szklanki może wywołać wymioty.

Kwasica ketonowa - diagnostyka i leczenie

Aby mieć pewność, że zły stan pacjenta wiąże się z kwasicą ketonową, lekarz sprawdza u niego stężenie glukozy we krwi. Oczywiście sam wywiad i obserwacja objawów są pewną wskazówką, jednak zawroty głowy i problemy z koordynacją ruchową cechują też inne schorzenia, łącznie z udarem.
Kwasicę ketonową stwierdza się przy stężeniu glukozy powyżej 250 mg/dl (13,9 mmol/l), odczynie krwi (pH) poniżej 7,35 i przy obecności ciał ketonowych w moczu pacjenta¹.

Ze względu na to, że kwasica ketonowa może prowadzić do śmierci, należy jak najszybciej rozpocząć hospitalizację, czyli leczenie w szpitalu. Obejmuje ono zwykle:

• podanie płynów - pacjent może być odwodniony, ponadto oddając mocz, wydala on nadmiar glukozy z krwi; nawadnianie odbywa się doustnie poprzez zwiększenie podaży płynów lub dożylnie w postaci kroplówek,
• przywrócenie równowagi elektrolitowej – elektrolity odpowiadają za prawidłową pracę każdej komórki ciała, zwłaszcza tkanki nerwowej i mięśniowej, a także serca,
• insulinoterapię – hormon ten podawany dożylnie powinien obniżyć stężenie ciał ketonowych w organizmie; niekiedy podaje się go też w zastrzykach.

Jak szybko można mówić o wyleczeniu? Kwasica ketonowa trwa, dopóki poziom glukozy we krwi nie opadnie do co najwyżej 200 mg/dl (11,1 mmol/l), a pH krwi nie jest już kwaśne². Po tym czasie chory powinien wrócić pod opiekę diabetologa i omówić z nim ponownie terapię, żeby uniknąć kolejnych ataków kwasicy ketonowej.

Czy kwasicy ketonowej można zapobiec?

By zapobiegać kwasicy ketonowej, trzeba przede wszystkim skutecznie leczyć chorobę podstawową – cukrzycę. Koniecznie trzeba uważnie i zgodnie z zaleceniami lekarza monitorować poziom cukru we krwi, a także przestrzegać zasad zdrowego stylu życia.

W grudniu 2022 Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne opublikowało najnowsze wytyczne dotyczące standardów postępowania w cukrzycy. Nowe zalecenia zostały zawarte w dokumencie Standards of Care in Diabetes – 2023. Jest w nim kilka istotnych zmian w porównaniu z dotychczas obowiązującymi zaleceniami. Zdecydowanie większy nacisk położono na potrzebę utraty wagi (nawet do 15%) u chorych, z uwzględnieniem zastosowania najnowszych leków wspomagających redukcję masy ciała w uzasadnionych przypadkach.

Autorzy podkreślają także potrzebę zwiększenia aktywności fizycznej wśród pacjentów. Zalecają co najmniej 150 minut umiarkowanej do intensywnej aktywności aerobowej (cardio) każdego tygodnia, rozłożone na co najmniej trzy dni, z nie więcej niż dwoma kolejnymi dniami bez aktywności. Ważnym aspektem najnowszych zaleceń jest także stała kontrola snu u pacjentów – eksperci zalecają nawet przeprowadzanie badań przesiewowych mających na celu diagnostykę zaburzeń snu³.