Profilaktyka grypy: colostrum czy szczepionka?

Szczepienia rekomenduje się jako najskuteczniejszą i najtańszą strategię zapobiegania grypie. Nie oznacza to jednak, że ich efektywność jest w pełni satysfakcjonująca. Na podstawie wyników badań skuteczność szczepionek przeciw grypie szacuje się na 40-70% w zależności od sezonu i innych czynników, takich jak stan zdrowia i wiek szczepionej osoby, dopasowanie szczepów wirusa grypy wchodzących w skład szczepionki do tych krążących rzeczywiście w populacji i wywołujących zachorowania, typ i podtyp wirusa wywołującego zakażenia w danym sezonie oraz czas, który minął od szczepienia do kontaktu z mikrobem (przeciwciała powstają bowiem dopiero od 7. dnia od momentu immunizacji)¹.

Najważniejsze wydaje się jednak to, że każdego roku pojawia się nowy szczep wirusa grypy, a ze względu na łatwość i szybkość jego rozprzestrzeniania się oraz kłopot z przewidzeniem nowych mutacji trudno jest przedsięwziąć odpowiednie środki ostrożności. Dlatego, mimo że WHO co roku ustala skład szczepionek, uwzględniając m.in. zmienność wirusa grypy, dane epidemiologiczne oraz stopień odporności populacji na poszczególne szczepy, stosunkowo często dochodzi do pandemii, czyli międzynarodowej epidemii, zagrażającej życiu milionów ludzi.

W poszukiwaniu alternatyw dla szczepionki

Nawet w oficjalnych publikacjach naukowych autorzy przyznają, że szczepienia przeciwko grypie nie są całkowicie skuteczne - zwłaszcza w populacji osób starszych². Nic dziwnego zatem, że wciąż poszukuje się nowych metod, zwłaszcza takich, które będzie można zastosować u ludzi z przeciwwskazaniami do wakcynacji.

Jedną z najbardziej obiecujących jest colostrum, czyli siara lub młodziwo - pierwsze mleko wydzielane przez gruczoły wszystkich ssaków, w tym człowieka. Proces jego wytwarzania rozpoczyna się jeszcze w okresie ciąży, ale ustaje bardzo szybko - w ciągu zaledwie kilku dni po porodzie. Jednak nie tylko ludzkie pierwsze mleko okazuje się zbawienne dla naszego układu immunologicznego. Kolejne badania wskazują, że również młodziwo pozyskiwane od krów korzystnie wpływa na odporność noworodków, starszych dzieci i dorosłych. Efekt ten uzyskuje się, jeżeli stosowana jest siara bydlęca (colostrum bovinum) pochodząca od jednego osobnika lub też jako mieszanka wielu siar krowich³.

Colostrum: silny immunostymulant

Colostrum bovinum charakteryzuje się składem bardzo zbliżonym do ludzkiego pierwszego mleka. Zidentyfikowano w nim ok. 250 składników aktywnych: białka serwatkowe i kazeinowe, tłuszcze (fosfolipidy i cholesterol), witaminy (A, C, E i z grupy B), mikroelementy (wapń, fosfor, potas, sód, magnez), czynniki wzrostu i enzymy. Jednak najważniejsze spośród nich wydają się być immunoglobuliny odpowiedzialne za zwalczanie infekcji bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych oraz wzmacniające układ immunologiczny.

Colostrum bovinum zawiera 3 klasy przeciwciał, w tym te najważniejsze dla człowieka. Największą ich część stanowią IgG (65-90% wszystkich immunoglobulin). Z kolei zawartość IgA szacuje się na 8-10%, a IgM - na 6-10%. Ich ogólne stężenie jest bardzo wysokie, co sprawia, że skutecznie wspierają one budowanie odporności⁴. IgA chronią przed infekcjami, a ponieważ są odporne na trawienie przez enzymy żołądkowo-jelitowe, mogą być dostarczone do krwi, a stamtąd - na powierzchnię błon śluzowych wszystkich układów⁵.

Colostrum: synergia składników

Obecność immunoglobulin w siarze bydlęcej wzmacnia również działanie lizozymu - głównego biologicznie aktywnego składnika płynu łzowego, który wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne i przeciwbólowe.

Drugim spośród najważniejszych składników colostrum bovinum (obok immunoglobulin) jest laktoferyna, czyli glikoproteina wiążąca żelazo, stanowiąca ważny element pierwszej linii obrony organizmu przed infekcjami układu pokarmowego i biegunkami. Można znaleźć ją w składzie płynów ustrojowych, np. łez czy śliny. Wykazano, że laktoferyna reguluje skład mikroflory jelitowej noworodków, hamując wzrost patogennych szczepów (jak E. coli i Enterobacteriaceae), a wspierając kolonizację tymi pożądanymi (np. Lactobacillus i Bifodobacterium).

Badania pokazują również, że to białko wykazuje szerokie działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Ponadto uczestniczy w procesie wzrostu kości (hamuje apoptozę osteoblastów oraz zwiększa możliwość mineralizacji), a także wspomaga gojenie ran (m.in. zwiększa produkcję kwasu hialuronowego oraz syntezę kolagenu).

Wysoka skuteczność colostrum

Najważniejsze są jednak efekty synergistycznego działania składników colostrum bovinum, zwłaszcza te związane z jego wpływem na układ odpornościowy. Właśnie ze względu na tak istotny potencjał immunomodulujący naukowcy porównali skuteczność siary bydlęcej i szczepionek w profilaktyce grypy.

W jednym z badań tego typu uczestniczyło 141 ochotników, których podzielono na 4 grupy. W pierwszej nie stosowano żadnej profilaktyki grypy, drugiej zaaplikowano szczepionki, trzeciej podano zarówno wakcynę, jak i suplementy siary bydlęcej i probiotyków, a w czwartej zastosowano wyłącznie wspomniane preparaty.

Okazało się, że liczba epizodów grypy u osób szczepionych i niestosujących żadnej profilaktyki była podobna, a co istotne - znacznie wyższa niż wśród ochotników przyjmujących colostrum i probiotyki. W ostatniej grupie odnotowano ich zaledwie 11 (na 36 osób), podczas gdy wśród 38 osób szczepionych wystąpiło 21 epizodów, a u 33 pacjentów poddanych jednocześnie immunizacji i suplementacji - 13⁶.

Więcej dowodów na skuteczność colostrum

W drugim badaniu 137 pacjentów podzielono w ten sam sposób, z tym że jedynym przyjmowanym suplementem było właśnie colostrum w dawce 400 mg na dobę przez 8 tygodni. Ponownie wykazano, że stosowanie siary skuteczniej chroni przed epizodami grypy, a przy tym skraca czas infekcji.

Po 3 miesiącach obserwacji okazało się, że całkowita liczba dni złego samopoczucia w grupie siary bydlęcej wyniosła 13, a u osób szczepionych - 41 (u ochotników niestosujących żadnej profilaktyki było to 57 dni). Średni czas trwania grypy wyniósł kolejno 4,6 dnia w grupie colostrum; 4,3 wśród osób, które otrzymały zarówno siarę, jak i wakcynę; 11,3 dnia u pacjentów wyłącznie szczepionych oraz 13,2 w grupie kontrolnej.

Jeszcze większe korzyści zyskali chorzy z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym: częstość powikłań i hospitalizacji w grupie przyjmującej colostrum była znacząco niższa niż u osób szczepionych. Badacze podsumowali, że siara bydlęca jest co najmniej trzykrotnie skuteczniejsza w profilaktyce grypy - zarówno u osób zdrowych, jak i z wysokim ryzykiem chorób układu krążenia⁷.

Rozpoznać mechanizm działania colostrum

Kolejne niezależne badania, tym razem przeprowadzone na myszach przez naukowców z Uniwersytetu w Melbourne w Australii, dały podobne wyniki. Jego autorzy wykorzystali w nim bogate w immunoglobuliny colostrum bovinum jako potencjalne źródło przeciwciał do zapobiegania grypie. Nazwali to "hiperimmunizowaną siarą bydlęcą". Pozyskane z niej immunoglobuliny IgG już po pierwszym podaniu badanym zwierzętom (na 7 dni przed narażeniem na kontakt z wirusem) miały zapobiegać zakażeniu. Co jednak nie mniej istotne, odnotowano również zmniejszenie zakażenia przy pojedynczym leczeniu zwierząt siarą w ciągu 24 godz. po ekspozycji. Zdaniem badaczy sugeruje to, że immunoglobuliny pochodzące z krowiego młodziwa mogą w przyszłości umożliwić wytworzenie cennego substytutu leków antywirusowych do zwalczania grypy, w dodatku eliminując potrzebę ich codziennego podawania⁸.

Dodatkowe korzyści ze stosowania colostrum

Suplementacja colostrum może nie tylko skutecznie zapobiec grypie, ale i złagodzić jej przebieg, jeśli ta się pojawi. W tym zakresie przeprowadzono ciekawe badania na myszach. Czteromiesięcznym samicom podawano siarę bydlęcą w ilości 1 g na kg masy ciała, zarówno przed, jak i po zakażeniu ich wirusem grypy A (konkretnie H1N1). Następnie stan zwierząt oceniano pod względem utraty wagi, aktywności specyficznych komórek układu odpornościowego NK (tzw. naturalnych zabójców) w śledzionie oraz obecności wirusa w płucach. Okazało się, że myszy, których dieta została wzbogacona w siarę, wykazywały mniejszy spadek masy ciała po zakażeniu (co wskazuje na lżejszą infekcję), większą aktywność komórek NK i mniejsze obciążenie wirusami w płucach w porównaniu z grupą kontrolną. Suplementacja poprawiła u nich odpowiedź immunologiczną na pierwotne zakażenie wirusem grypy⁹.

Zaintrygowani uczeni postanowili sprawdzić jeszcze, jakie mechanizmy odpowiadają za ten efekt. Odkryli, że bezpośrednia aktywacja komórek nabłonkowych powodowała zwiększenie produkcji interleukiny 6 (jednej z najważniejszych cytokin, oddziałującej wielokierunkowo na komórki układu odporności wrodzonej i nabytej i regulującej mechanizmy obronne organizmu), a oddziaływanie siary na układ immunologiczny może być związane z aktywnością jej składników w nabłonku jelitowym.

Colostrum kontra inne wirusy

Suplementacja colostrum może być skuteczna w profilaktyce i leczeniu o wiele większej liczby chorób wirusowych niż grypa. Wszystko dzięki laktoferynie, która wykazuje szerokie spektrum przeciwwirusowych właściwości, co oznacza, że zwalcza różne mikroby.

Na działanie tego białka wrażliwe okazały się m.in. wirusy opryszczki (Herpes), cytomegalowirus, HIV, wirusy zapalenia wątroby typu C oraz B, syncytialny wirus oddechowy (RSV), hantawirus, rotawirus, poliowirus, adenowirus i enterowirus¹⁰.

Niestety póki co mechanizm tej aktywności laktoferyny nie został ostatecznie wyjaśniony. Wydaje się jednak, że hamuje ona głównie początkowe etapy zakażenia, tj. adsorpcję i wnikanie cząsteczek mikrobów do komórek. Działanie to polega głównie na interakcji białka zarówno z cząstkami wirusów, jak również z ich receptorami na powierzchni komórek docelowych.

Najnowsze badania wskazują ponadto, że np. w przypadku HIV laktoferyna poza hamowaniem wczesnych etapów inwazji wirusa może również ograniczać procesy jego namnażania w komórkach. Białko silnie hamuje bowiem aktywność odwrotnej transkryptazy, a słabo proteazy i integrazy, czyli enzymów istotnych na późnych etapach cyklu replikacyjnego tego groźnego mikroba¹¹.

Innym przykładem przeciwwirusowego działania laktoferyny jest współzawodnictwo o wspólny komórkowy receptor z adenowirusem oraz HPV (mikrobem odpowiedzialnym za powstawanie brodawek skóry i narządów rodnych, a jednocześnie będącego czynnikiem ryzyka raka szyjki macicy)¹².

Ważnego wkładu do badań nad aktywnością przeciwwirusową laktoferyny dostarczają testy in vivo. Wskazują one, że oprócz bezpośredniego działania (czyli np. blokowania wiązania wirusa do komórki docelowej) duże znaczenie ma aktywacja układu odpornościowego ustroju, tak by on sam mógł skuteczniej walczył z zakażeniem. Wnioski takie nasunęły badania, w których podanie laktoferyny pochodzącej z siary bydlęcej przed infekcją mysim cytomegalowirusem (CMV) całkowicie chroniło zwierzęta przed śmiercią¹³.

Colostrum i infekcje bakteryjne

Ze względu na swoje właściwości siara bydlęca sprawdzi się nie tylko w profilaktyce infekcji wirusowych.

Pozytywne efekty jej działania wykazano m.in. w przypadku zakażenia Hylobacter pylori, pasożytami Cryptosporidia, Shigella i Salmonella.

W randomizowanej próbie klinicznej konwencjonalna terapia zakażeń Helicobacter pylori z wykorzystaniem leków została uzupełniona o bydlęcą laktoferynę. Wstępne wyniki wykazały lepszy efekt takiej strategii leczniczej w porównaniu z samą antybiotykoterapią¹⁴.

Składniki aktywne siary zabiją patogeny, uniemożliwiają ich przylgnięcie do ludzkich komórek i rozbijają chroniący je biofilm. Z kolei sama laktoferyna może zwiększać wrażliwość bakterii na antybiotyki, poprawiając ich aktywność nawet 4-krotnie i umożliwiając zmniejszenie stosowanych dawek.

Bezpieczeństwo stosowania colostrum

Powyższe badania sugerują, że suplementy zawierające colostrum mogą być z powodzeniem stosowane w profilaktyce i wspomaganiu leczenia chorób infekcyjnych, w tym grypy, głównie ze względu na dużą zawartość immunoglobulin i laktoferyny. Dodatkowo pośrednie działanie wykazuje obecny w colostrum polipeptyd bogaty w prolinę (PRP), który stymuluje funkcjonowanie układu immunologicznego.

Przedstawione dane wskazują, że zarówno sama siara bydlęca, jak i izolowane z niej białka i peptydy są efektywnymi, łatwo przyswajalnymi i bezpiecznymi w użyciu produktami, mogącymi znaleźć liczne zastosowania w profilaktyce i leczeniu różnych schorzeń oraz zaburzeń immunologicznych u noworodków, dzieci i osób dorosłych. Próby przeprowadzone z udziałem ludzi nie wykazywały bowiem działań niepożądanych. Sugerują natomiast, że colostrum może zmniejszyć ilość i częstotliwość zażywanych farmaceutyków stosowanych w standardowej terapii. Tym samym, pośrednio, wręcz zmniejszają ryzyko efektów ubocznych i negatywnego wpływu polifarmacji na organizm.

Przede wszystkim jednak siara bydlęca to naturalna, bezpieczna i dobrze tolerowana alternatywa szczepionek przeciwko grypie - zwłaszcza u osób z przeciwwskazaniami do immunizacji. Wydaje się, że dalsze próby kliniczne, które są oczywiście niezbędne, będą tylko potwierdzać prozdrowotny wpływ colostrum bovinum.