Ostropest plamisty: jak wygląda, co leczy?

To zioło przywędrowało do nas znad basenu Morza Śródziemnego. Ostropest plamisty jest jednoroczną rośliną o ciemnozielonych liściach pokrytych białymi plamkami. Zimą i wczesną wiosną nie rzuca się w oczy, kiedy jednak wkracza w okres kwitnienia, może osiągać nawet 2 m wysokości! Jego kwiatostany przypominają oset, a owoce są jednym z najważniejszych naturalnych leków na problemy z wątrobą. Ale ostropest plamisty ma szerszy wachlarz zastosowań, od naturalnego pogromcy bakterii po opatrunek na oparzenia.

Ostropest plamisty - co zawiera? Sylimaryna - najważniejszy składnik ostropestu

Ostropest plamisty (Sylibum marianum) jest bogatym źródłem flawonoidów, czyli substancji roślinnych o działaniu antyoksydacyjnym, biobójczym lub barwiącym. Wiele flawonoidów ma udokumentowane działanie prozdrowotne. Podobnie jest w przypadku ostropestu: zawarte w nim flawonoidy określa się ogólnym mianem sylimaryny.

W skład sylimaryny wchodzą:
- sylibinina (kompleks izomerów składający się z sylibiny A i sylibiny B)
- kompleks izosylibininy (izosylibina A i izosylibina B)
- sylikrystyna
- sylidianina.

Specjaliści wyodrębnili z ostropestu jeszcze wiele innych substancji aktywnych, jednak to właśnie sylimarynie zioło to zawdzięcza swoją popularność¹. Niewykluczone, że to właśnie dzięki niej ostropest plamisty jest jednym z 10 naturalnych produktów najczęściej przyjmowanych przez tzw. społeczeństwa Zachodu².

Co leczy ostropest plamisty?

Pierwsze, co przychodzi na myśl, kiedy zadamy sobie pytanie, kiedy przyjmować ostropest plamisty, są problemy z wątrobą. Zresztą niektóre preparaty z ostropestem łatwo rozpoznać po nawiązaniu do jego łacińskiej nazwy.
Okazuje się jednak, że oprócz tego sylimaryna:
- łagodzi stany zapalne,
- hamuje apoptozę, czyli proces naturalnej śmierci komórek ciała,
- wpływa na gospodarkę hormonalną,
- zmniejsza aktywność komórek rakowych,
- reguluje przyswajanie leków,
- jest antyoksydantem,
- reguluje wyrzut żółci,
- wpływa na metabolizm komórkowy³.

Choroby wątroby, na które pomoże ostropest plamisty

Wirusowe zapalenie wątroby typu B

Sylimaryna wykazuje działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne, dzięki czemu łagodzi stany zapalne towarzyszące wirusowemu zapaleniu wątroby. Udowodniono, że ta grupa flawonoidów działa terapeutycznie jako wspomożenie leczenia lamiduwiną i interferonem w przebiegu zakażenia WZW typu B. Pomaga w ten sposób, że przyczynia się do większego obniżenia poziomu transaminazy (ten enzym jest markerem problemów z wątrobą) niż same leki przeciwwirusowe. Niestety, nie we wszystkich testach udało się uzyskać jednoznaczne wyniki³.

Wirusowe zapalenie wątroby typu C

To zakaźna choroba często rozwijająca się bez widocznych objawów. Jeśli przejdzie w postać przewlekłą, może prowadzić do marskości wątroby. Sylimaryna to najczęściej stosowany przez pacjentów naturalny lek na WZW typu C⁴. Podawana dożylnie powstrzymuje replikację wirusa odpowiedzialnego za zapalenie wątroby typu C poprzez zaburzenie jego cyklu namnażania³.

Alkoholowe stłuszczenie wątroby

Alkoholowe stłuszczenie wątroby to choroba prowadząca do otłuszczenia tego organu w wyniku nadmiernej konsumpcji etanolu. Chorobę wywołuje zaburzenie procesów zachodzących w wątrobie. W wyniku częstej ekspozycji na alkohol dochodzi do przerwania ścieżki metabolizmu tłuszczów. Organizm, chcąc ratować sytuację, wprowadza procesy "zastępcze", te jednak w połączeniu z wysoką podażą tłuszczów i etanolu prowadzą do zniszczenia mitochondriów i w konsekwencji śmierci komórek wątroby.

Silibinina w połączeniu z inną substancją zwiększała w badaniach witalność komórek oraz zmniejszała peroksydazę lipidów (proces utleniania, w wyniku którego powstają wolne rodniki) i martwicę komórek. W innym badaniu przeprowadzonym na myszach sylimaryna podawana zwierzętom w dawce 200 mg na 1 kg ciała (mysz waży ok. 20 g) zarówno zmniejszała stres oksydacyjny powstały w wyniku ekspozycji na alkohol, jak i zapobiegała wzrostowi ALT (enzymu będącego markerem chorób wątroby), spadkowi glutationu, procesowi peroksydacji lipidów oraz wzrostowi aktywności TNF-alfa (białka "nakazującego" komórce samobójstwo)³.

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby

Przyczyną problemów jest najczęściej zespół metaboliczny, czyli zaburzenie homeostazy związane z otyłością, cukrzycą typu 2, hiperlipidemią i nadciśnieniem⁵. Niektóre badania wskazują, że jeden ze składników sylimaryny może zwiększać czułość komórek na insulinę; substancja ta ma między innymi zmniejszać gromadzenie tłuszczu wewnątrz wątroby oraz łagodzić stany zapalne³.

Marskość wątroby i rak wątrobowokomórkowy

Marskość wątroby to choroba objawiająca się postępującym zwłóknieniem tego narządu, tj. zastępowaniem prawidłowej tkanki wątroby tkanką łączną. W wyniku tego wątroba nie może pełnić swoich funkcji, rozwija się wiele chorób, w tym cukrzyca typu drugiego i nadciśnienie wrotne.

Pacjenci z marskością wątroby, którzy suplementowali jeden ze składników sylimaryny, witaminę E i fosfolipidy, po 12 tygodniach terapii zostali poddani biopsji: u każdego z nich stan wątroby się poprawił. Nie było to jednak zaawansowane zwłóknienie wątroby - w takim przypadku, jak zaznaczają naukowcy, ani leki ziołowe, ani żadna farmakoterapia nie uratują tego organu³.

Marskość wątroby, niezależnie od jej przyczyny, jest czynnikiem ryzyka raka wątrobowokomórkowego, który odpowiada za ok. 750 tys. zgonów na świecie każdego roku. Farmakoterapia, która najczęściej sprzyja rozwojowi tej choroby, to leczenie sorafenibem, receptorem kinazy tyrozynowej (lek przeciwnowotworowy).

Wiele badań in vitro i in vivo (na komórkach oraz na organizmach zwierzęcych) wskazuje na przeciwnowotworowe właściwości substancji wyodrębnionych z ostropestu plamistego. Sylibina, jeden ze składników sylimaryny, zaburza procesy związane z rozrostem guza poprzez zablokowanie większości ścieżek sygnałowych pochodzących od raka wątrobowokomórkowego. Ponadto udowodniono, że sylibinina poprawia jakość życia pacjentów w zaawansowanym stadium raka leczonych sorafenibem³.

Zatrucie wątroby muchomorem sromotnikowym

Grzyb ten wytwarza dwie silne toksyny: powodującą zatrucie pokarmowe i zaburzenia układu krążenia amanitynę oraz falloidynę, która uszkadza komórki ciała. Zatrucie muchomorem sromotnikowym nieodzownie wiedzie do niewydolności wątroby, która z racji swoich funkcji neutralizujących zostaje wystawiona na działanie jego toksyn. Następuje to zwykle kilka dni po zatruciu i jeśli przyczyna choroby nie zostanie w porę rozpoznana, bardzo trudno będzie uratować pacjenta.

Pochodząca z ostropestu plamistego sylimaryna może uchronić wątrobę przed ciężkim uszkodzeniem, jeżeli zostanie podana w ciągu 24 godzin od spożycia trującego grzyba⁶.

Ostropest plamisty kontra niestrawność

Od wieków stosuje się to zioło w przypadku dyspepsji (zaburzeń żołądkowo-jelitowych) oraz jako lek wspomagający trawienie. Ekstrakt z owoców ostropestu chroni błonę śluzową żołądka przed szkodliwym działaniem soków trawiennych, a także pobudza wydzielanie tych ostatnich oraz działa żółciopędnie⁷.

Ostropest plamisty chroni nerki

Co prawda zioło to nie jest szeroko stosowane ze względu na tę właściwość, jednak nie ulega wątpliwości, że ostropest plamisty wykazuje działanie protekcyjne na nerki. Potwierdzają to badania na zwierzętach z cukrzycą (nefropatia cukrzycowa) oraz po chemioterapii. Do tego wyciąg z ostropestu chroni nerki przed następstwami promieniowania⁸. 

Ostropest plamisty zmniejsza insulinooporność

Dzięki właściwościom przeciwutleniającym ostropest plamisty zdaje się być obiecującym naturalnym lekiem przeciwcukrzycowym. Wpływa zarówno na czynniki wywołujące chorobę (insulinooporność), jak i na jej powikłania (np. retinopatię cukrzycową, czyli postępujące uszkodzenie oczu)⁸.

Ostropest plamisty zwalcza bakterie

Wyciąg z ostropestu niszczy oporne szczepy bakterii, w tym MRSA (metycylinooporny gronkowiec złocisty) oraz Escherichia coli. Znajdująca się w ostropeście sylimaryna zwalcza wiele szczepów bakterii, zarówno Gram-dodatnich (np. gronkowiec złocisty), jak i Gram-ujemnych (np. pałeczka ropy błękitnej), a także grzybów pleśniowych i niektórych drożdży. Efekty stosowania sylimaryny zależą od dawki.

To nie wszystko: substancje aktywne ostropestu plamistego zdają się działać przeciwdrobnoustrojowo na bakterie próchnicowe. Ponadto udowodniono, że chloroformowy wyciąg z nadziemnych części ostropestu skutecznie zwalcza bakterie E. coli, krętki cholery oraz bakterie z rodzaju Shigella (wywołujące silne zatrucia pokarmowe)⁸.

Ostropest plamisty wzmacnia układ odpornościowy

Pozyskiwana z owoców ostropestu sylimaryna przyjmowana przez dłuższy czas zwiększa poziom limfocytów T i interleukin oraz wspomaga redukcję wszystkich immunoglobulin w organizmie⁸.

Ostropest plamisty łagodzi oparzenia

Wyodrębniona z ostropestu plamistego sylimaryna może znaleźć zastosowanie w leczeniu oparzeń wywołanych promieniowaniem słonecznym UVA. Ponadto metanolowy wyciąg z liści ostropestu plamistego oraz z kalusa liści ("blizny" po zerwaniu liścia) działa przeciwzapalnie i może wspomagać leczenie ran wywołanych przez oparzenia chemiczne, w tym formalinę. Co więcej, sylimaryna w połączeniu z innymi składnikami roślinnymi łagodzi objawy artretyzmu⁸.

Ostropest plamisty - lek na alzheimera?

Sylimaryna z ostropestu plamistego zdaje się działać neuroprotekcyjnie, a ponieważ jest antyoksydantem, może przyczynić się do poprawy funkcji organizmu w chorobach takich jak stwardnienie rozsiane czy alzheimer. Badania na zwierzętach potwierdzają korzystne działanie sylimaryny na pamięć⁸.

Udowodniono, że ekstrakt z ostropestu hamuje proliferację komórek nowotworowych w przypadku raka prostaty, raka pęcherza, raka jajnika, raka piersi oraz raka płuc. Sylimaryna hamuje namnażanie komórek raka jamy ustnej i "promuje apoptozę", czyli przyczynia się do ich śmierci. Co więcej, ten aktywny składnik ostropestu chroni skórę przed rozwojem złośliwego nowotworu, czerniaka⁸.

Wyodrębnione z ostropestu plamistego sybylina A i sylibina B (sylibinina) to supresory sekrecji antygenu specyficznego dla prostaty (PSA). Oznacza to, że związki te zmniejszają wydzielanie PSA, który jest markerem nowotworu prostaty (jego ilość we krwi wzrasta w odpowiedzi na rozwój raka). Zdaniem specjalistów sylibinina może zatem wykazywać właściwości przeciwnowotworowe⁹.

Ostropest plamisty na laktację

Sylimaryna prawdopodobnie pozytywnie wpływa na poziom prolaktyny, hormonu indukującego wytwarzanie mleka, co potwierdzono badaniami zarówno na zwierzęcych modelach, jak i ludzkich ochotnikach. Specjaliści nie są jednak całkowicie przekonani do tej właśnie zdolności ostropestu, dlatego zgodnie z ich zaleceniami należy podchodzić ostrożnie do podawania ostropestu kobietom karmiącym piersią¹⁰.

W pewnym 12-tygodniowym eksperymencie na szczurach po owariektomii (wycięciu jajników) zauważono, że podawanie ostropestu plamistego działa podobnie do terapii estrogenowej: macice zwierząt zwiększyły swoją masę, a kości wykazywały mniejszy uszczerbek gęstości. W innym badaniu również udowodniono pozytywny wpływ suplementacji ostropestem na kości. Naukowcy pozostają jednak ostrożni w kwestii nazywania ostropestu naturalnym lekiem na menopauzę¹¹.

Ostropest plamisty i inne zioła

Ostropest i kurkuma

Wyodrębniona z ostropestu sylimaryna w połączeniu z kurkuminą (składnikiem aktywnym kurkumy) w leczeniu skojarzonym hamują proliferację komórek raka okrężnicy i zwiększają ich apoptozę. Efekt ten jest silniejszy niż w przypadku zastosowania oddzielnie sylimaryny i kurkuminy⁸.

Ostropest czy karczoch?

W pewnym eksperymencie zbadano, jak spożywanie karczocha oraz ostropestu plamistego wpływa na funkcje wątroby i nerek oraz na profil lipidowy. Oba zioła podawano w postaci proszku 72 szczurom, z których 36 miało niewydolność wątroby, a kolejne 36 - niewydolność nerek. Autorzy badania uznali, że oba zioła mogą wspomagać funkcje wątroby i nerek, a także pozytywnie wpływać na poziom lipidów we krwi. Jednocześnie zaznaczyli, że to ostropest plamisty okazał się skuteczniejszy¹².

Inne badanie przeprowadzone in vitro miało porównać oddziaływanie ostropestu plamistego i karczocha w postaci tabletek oraz syropu na różne szczepy chorobotwórczych bakterii, w tym E. coli i pałeczki ropy błękitnej. Kompleksy fenolowe we wszystkich preparatach wykazały działanie biobójcze, najsilniejszy okazał się jednak syrop z ostropestu plamistego, który niszczył wszystkie wybrane szczepy patogenów oprócz Proteus mirabilis (bakteria odpowiedzialna między innymi za zakażenia układu moczowego)¹³.

Ostropest czy czystek?

W pewnym badaniu na szczurach porównano wpływ ostropestu plamistego, czystka i furosemidu na funkcje nerek. Zwierzęta dostawały do picia wodę (grupa placebo), wyciąg z czystka, wyciąg z ostropestu lub furosemid. Eksperyment trwał 8 dni. Już pojedyncze dawki ekstraktów roślinnych zwiększały wydalanie moczu, a wraz z nim sodu i potasu - jednocześnie poziom tych elektrolitów we krwi nie zmienił się. Pod koniec badania okazało się, że ostropest plamisty i czystek poprawiły diurezę i wydalanie sodu bez naruszania gospodarki elektrolitowej, podczas gdy furosemid spowodował hipokalemię (niedobór potasu). Ostropest był przy tym wydajniejszy niż czystek¹⁴.

Ostropest plamisty w kosmetyce

Olej z ostropestu plamistego to bogate źródło niezbędnych nasyconych kwasów tłuszczowych. Jako że sylimaryna wykazuje działanie przeciwutleniające, olej ostropestowy stał się składnikiem kremów¹.

Ostropest plamisty w kuchni

Mimo że ostropest znany jest przede wszystkim ze swoich owoców, cała roślina jest jadalna:
- korzenie (po kilkugodzinnym moczeniu w wodzie w celu usunięcia goryczki),
- kwiat (podawaj go jak karczocha),
- liście (to zamiennik szpinaku),
- łodyga (przygotuj ją jak szparagi).

Owoce ostropestu możesz uprażyć i parzyć jak kawę lub też zmielone zmieszać z solą i dodawać do różnych potraw¹⁵.

Kiedy sadzić i zbierać ostropest plamisty?

Surowcem zielarskim są owoce ostropestu plamistego. Są to tzw. niełupki. Można je kupić całe lub zmielone w niemal każdym sklepie spożywczym, jednak te ze sklepu zielarskiego będą prawdopodobnie odznaczać się wyższą jakością wyrobu. Możesz też sam zająć się uprawą ostropestu. Pamiętaj jednak, że chociaż na początku ostropest rośnie tuż przy ziemi, łodyga z kiatostanem może mierzyć nawet 2,5 m! Roślina ta nie ma specjalnych wymagań co do gleby, potrafi wzrastać zarówno w zadbanym ogródku, jak i w przydrożnym rowie. Jeśli jednak chcesz zapewnić mu jak najlepsze warunki, posadź ostropest w glebie azotowej¹⁶. Wysiewaj nasiona ostropestu nie częściej niż co 25 cm.⁶

Ostropest kiełkuje jesienią i wiosną - zarodki lepiej znoszą temperaturę ok. 15 st. C niż 25 st. C. Przez całą zimę ostropest ma jedynie kilka liści u podstawy. Kwiaty pojawiają się w kwietniu-maju, owoce zaś dojrzewają w lipcu. Wtedy można zebrać je jako surowiec zielarski lub też zachować na następne sadzenie. Nie musisz siać zebranych nasion koniecznie tego samego roku - w sprzyjających warunkach przetrwają one nawet 6 lat¹⁶.

W jakich dawkach przyjmować ostropest plamisty?

Dostępne na rynku formy ostropestu plamistego:

- całe owoce ostropestu,
- owoce ostropestu w postaci proszku,
- herbatki z ostropestu plamistego,
- tabletki z wyciągiem z ostropestu plamistego,
- kapsułki z wyciągiem z ostropestu plamistego.

W badaniach klinicznych pojawiają się dawki w przedziale 28-800 mg sylimaryny dziennie. W przypadku przewlekłego zapalenia wątroby są to 2-3 dawki dziennie o łącznej wartości 420 mg.

Wlewy dożylne z sylimaryny podawane podczas zatrucia grzybami to zwykle 20-50 mg/kg masy ciała dziennie w jednej dawce lub 4 oddzielnych podawanych co 2 godziny¹⁷. Zanim jednak sięgniesz po preparaty z ostropestem, porozmawiaj ze swoim lekarzem. Pamiętaj, że jak w przypadku każdego (nawet naturalnego) leku, stosowanie ostropestu może wywoływać tzw. skutki uboczne.

Ostropest plamisty - działania niepożądane, przeciwwskazania

Preparaty na bazie ostropestu plamistego mogą wywoływać działania niepożądane:
- nudności, wymioty, wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu, ból brzucha, zaburzenia odżywiania,
- przy podawaniu dożylnym: uderzenia gorąca,
- objawy alergiczne: wysypka, pokrzywka, świąd, a nawet wstrząs anafilaktyczny,

Ze względu na możliwe zaburzenia odżywiania związane z przyjmowaniem tego zioła może się wydawać, że ostropest pomaga schudnąć - tymczasem u stosującej go osoby prawdopodobnie rozwija się anoreksja. Brakuje informacji na temat bezpieczeństwa stosowania preparatów z ostropestem plamistym przez kobiety w ciąży. Dlatego jeśli spodziewasz się dziecka lub planujesz je, porozmawiaj ze swoim lekarzem¹⁷.