Zespół jelita drażliwego - objawy, leczenie i dieta

Chociaż sam z siebie zespół jelita drażliwego nie jest ciężkim schorzeniem, jego objawy potrafią skutecznie obniżyć samopoczucie i jakość życia pacjentów. Dzięki właściwej diagnozie, odpowiedniej diecie i opiece specjalistów, chorzy z IBS mogą nauczyć się żyć z tym zespołem. 

Co to jest zespół jelita drażliwego?

Zgodnie z tzw. Kryteriami Rzymskimi IV, które pomagają zdiagnozować problemy z układem pokarmowym, zespół jelita drażliwego (nadwrażliwego) należy do chorób czynnościowych jelit. Oznacza to, że jest schorzeniem przewlekłym, w którego przebiegu występują bóle brzucha, wzdęcia i/lub zaburzenia perystaltyki jelit.

Zespół jelita drażliwego (ang. irritable bowel syndrome, IBS) występuje na całym świecie, chociaż częściej w krajach wysokorozwiniętych, u około 1-20% populacji. Zwykle daje o sobie znać u pacjentów w wieku 30-40 lat, jednak może rozwinąć się na każdym etapie życia. Trudno go rozpoznać ze względu na niespecyficzne objawy, co sprawia, że wiele osób przez lata nie ma dostępu do właściwej terapii¹.

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Specjaliści nie są pewni co do źródła problemu, wiadomo jednak, że wiąże się ono z zaburzeniem ścieżki jelita-mózg. Brak równowagi w biomie jelitowym odgrywa ważną rolę w rozwoju IBS.

To właśnie biota wpływa na pracę mózgu wytwarzając neuroprzekaźniki i do pewnego stopnia zarządzając gospodarką hormonalną. Nieprawidłowości w jej działaniu mają zatem wpływ na wiele aspektów pracy organizmu.

U pacjentów z zespołem jelita drażliwego odnotowano mniejsze ilości bakterii z rodzaju Lactobacillus i z rodzaju Bifidobacterium, większe zaś chorobotwórczych Escherichia coli, Streptococcus i Clostridium spp. U chorych zaburzone są też proporcje między rodzajami Bacteroidetes i Firmicutes.

Być może przyczyną problemów jelitowych pacjentów z IBS jest współczesna dieta, w której brakuje niektórych szczepów bakterii zamieszkujących nasze jelita od tysięcy lat.

Innym zjawiskiem powiązanym z IBS jest przebycie zakażenia przewodu pokarmowego - jest to tzw. poinfekcyjny zespół jelita drażliwego. Kolejnym czynnikiem, który może mieć znaczenie w rozwoju IBS jest SIBO, czyli zespół rozrostu bakteryjnego w jelitach. (Przeczytaj jakie są najlepsze zioła na SIBO.)

Inne, poza dysbiozą, najważniejsze czynniki sprzyjające rozwojowi zespołu jelita drażliwego:

• nadwrażliwość trzewna,
• zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego,
• zaburzenia odporności w jelitach i w ośrodkowym układzie nerwowym. Nie bez znaczenia pozostają też stres i czynniki genetyczne.

Nie udowodniono za to, żeby nadwrażliwość na gluten i alergie pokarmowe odgrywały jakąkolwiek rolę w rozwoju IBS¹ .

Zespół jelita drażliwego - objawy

Objawy jelita drażliwego nie są specyficzne dla tego schorzenia, dlatego niełatwo je rozpoznać.

Najważniejsze objawy jelita drażliwego:

• nawracające wzdęcia,
• uczucie parcia w odbycie, pilna potrzeba wypróżnienia lub uczucie niepełnego wypróżnienia,
• nieprawidłowe uformowanie kału i/lub obecność śluzu.

Najważniejszym kryterium pozostaje jednak ból. Jego umiejscowienie odróżnia IBS od innych schorzeń umiejscowionych w jamie brzusznej: zespół jelita drażliwego boli w podbrzuszu, nigdy z lewej lub z prawej strony.

Wielu pacjentów podejrzewa, że spożywanie posiłków nasila u nich objawy. Znaczna liczba chorych cierpi też na dyspepsję czynnościową, chorobę refluksową przełyku oraz SIBO¹.

Inne możliwe objawy jelita spastycznego:

• skąpe wypróżnienia,
• nudności, wymioty,
• zaburzenia nastroju, stany lękowe i depresyjne,
• zaburzenia menstruacji,
• częstomocz².

Czy mam IBS? Kiedy należy zgłosić się do lekarza?

Zgodnie ze wspomnianymi już Kryteriami Rzymskimi IV, lekarz może stwierdzić zespół jelita drażliwego, jeśli u pacjenta pojawia się ból brzucha nawracający co najmniej 1 dzień w tygodniu przez ostatnie 3 miesiące i towarzyszą mu co najmniej 2 z poniższych cech:

• jest on związany z oddawaniem stolca,
• jest on związany ze zmianą częstotliwości wypróżnień,
• jest on związany ze zmianą konsystencji oddawanego kału.

To nie wszystko: objawy te muszą być obecne u pacjenta od co najmniej 6 miesięcy przed diagnozą¹. Niepokojące symptomy, które są wskazaniem do wizyty u lekarza:

• gorączka,
• utrata masy ciała,
• krew w kale,
• niedokrwistość (anemia),

Jeżeli w twojej rodzinie były przypadki co najmniej jednej z poniższych chorób, niezwłocznie zgłoś się do lekarza:

• rak jelita grubego,
• nieswoista choroba zapalna jelit (w tym choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
• ^celiakia2.

Diagnostyka zespołu jelita drażliwego

Nie istnieją żadne testy dedykowane IBS. Lekarz powinien skierować pacjenta na badanie krwi i na USG jamy brzusznej. Dodatkowo specjaliści zalecają zbadanie:

• odczynu Biernackiego (OB) lub białka C-reaktywnego (CRP),
• TSH,
• a także wykonanie testu w kierunku celiakii (u pacjentów z biegunką) oraz kolonoskopii (tylko u niektórych pacjentów).

Diagnozowanie IBS - pozostałe ważne badania:

• badanie kału pod kątem obecności drobnoustrojów i pasożytów,
• oznaczenie kalprotektyny w wydalonym materiale (to białko ostrej fazy występujące w białych krwinkach; jego stężenie jest podniesione w IBS, co pozwala odróżnić to schorzenie od wielu innych problemów z układem pokarmowym),
• test oddechowy w kierunku zespołu przerostu bakteryjnego.

Dodatkowo lekarz może skierować pacjenta na inne badania, jeżeli zachodzi taka potrzeba.

Ważnym kryterium diagnostycznym jest częstotliwość występowania nieprawidłowych wypróżnień, określonych na podstawie Bristolskiej Skali Uformowania Stolca (Bristol Stool Chart), czyli skali opisującej konsystencję oddawanego kału.

Bristolska Skala Uformowania Stolca (Bristol Stool Chart)

• 1. Stolec składa się z oddzielnych grudek - zaparcie.
• 2. Stolec składa się z połączonych ze sobą grudek - zaparcie.
• 3. Stolec przypomina wyglądem popękaną kiełbasę - prawidłowe wypróżnienie.
• 4. Stolec przypomina wyglądem miękką jednolitą kiełbasę - prawidłowe wypróżnienie.
• 5. Stolec składa się z luźnych obłych kawałków - zbyt mało błonnika.
• 6. Stolec składa się z mazistych kłaczkowatych kawałków o nieregularnym kształcie - biegunka.
• 7. Solec jest całkowicie płynny, brakuje w nim grudek czy stałych elementów - biegunka.

I tak wypróżnienia typu 1 i 2, stanowiące co najmniej 25% wszystkich wypróżnień, świadczą o zespole jelita drażliwego z dominującym zaparciem, a o typach 6-7 - o zespole jelita drażliwego z dominującą biegunką. Istnieją jeszcze postacie mieszane (zarówno biegunki, jak i zaparcia stanowią co najmniej 25% wszystkich wypróżnień) i niesklasyfikowane IBS.

Jak widać, dość łatwo pomylić zespół jelita drażliwego z innymi problemami zdrowotnymi, stąd właśnie konieczność wykonania wielu dodatkowych badań. To wszystko dla dobra chorego: okazuje się bowiem, że tak nieoczywiste objawy często są przyczyną błędnej diagnozy i niepotrzebnych zabiegów chirurgicznych, w tym wycięcia wyrostka robaczkowego czy pęcherzyka żółciowego, histerektomii (usunięcia macicy) lub też operacji na kręgosłupie¹.

Leczenie zespołu jelita drażliwego

To proces długotrwały i złożony. Powinien obejmować nie tylko konsultację z gastroenterologiem i dietetykiem klinicznym, ale też nierzadko z psychologiem, ponieważ wielu pacjentów z nadwrażliwością jelit doświadcza obniżenia komfortu życia i pogorszenia stanu psychicznego.

Aktywność fizyczna jest ważnym elementem terapii. Ruch wspomaga prawidłową perystaltykę jelit, łagodzi refluks i poprawia samopoczucie. Nie musi to być forsowny trening - regularne spacery również pomagają.

Istotne jest również dbanie o odpowiednią ilość i jakość snu oraz zmiany w diecie¹.

Zespół jelita drażliwego - dieta

Zalecenia dietetyczne mogą różnić się zależnie od wariantu schorzenia. Zawsze jednak wykluczone są produkty zawierające konserwanty lub też używki (kawa, mocna herbata, alkohol, papierosy), ponieważ mogą nasilać objawy zespołu jelita drażliwego.

Podobnie rzecz ma się z błonnikiem nierozpuszczalnym, obecnym np. w otrębach pszennych - do tej pory zalecano go pacjentom z zespołem jelita drażliwego.

Obecnie zaleca się błonnik rozpuszczalny. Jego źródła to między innymi świeże warzywa i owoce, nasiona babki płesznik, babki lancetowatej i babki jajowatej, otręby owsiane, jęczmień i fasola².

U wielu pacjentów pomocna okazuje się dieta uboga w FODMAP, czyli fermentujące oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole. Dieta ta składa się z trzech etapów: całkowitej eliminacji produktów FODMAP (6-8 tygodni), stopniowego rozszerzania diety i personalizacji planu żywieniowego.

Podstawowe założenia diety FODMAP:

W diecie FODMAP należy wykluczyć:

• zielone warzywa liściaste, takie jak kapusta, brokuły, kalafior, brukselka,
• rośliny strączkowe: soczewicę i groszek zielony, a także kiełki soczewicy, ciecierzycy, fasoli i soi,
• cebulę, czosnek i por,
• szparagi, karczochy, koper włoski, buraka ćwikłowego,
• grzyby,
• owoce: jabłka, gruszki (również gruszka chińska), brzoskwinie, morele, nektarynki, arbuz, mango, śliwki,
• owoce suszone i z puszki,
• nabiał: mleko krowie, owcze i kozie, twaróg, sery typu mascarpone i ricotta, mleko skondensowane, jogurt, maślanka, kwaśna śmietana, bita śmietana,
• mleko sojowe,
• zboże i jego produkty: żyto, produkty i pieczywo pszenne, pszenne płatki śniadaniowe z suszonymi owocami, makaron pszenny,
• orzechy: nerkowca i pistacjowe,
• syropy z agawy i glukozowo-fruktozowy (HFCS), miód, słodziki na bazie alkoholi cukrowych: sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol.

W diecie FOODMAP warto uwzględnić:

• warzywa psiankowate: pomidory, słodka długa papryka, bakłażan,
• ogórki, kabaczek, dynia,
• zielone warzywa liściaste: sałata, kapusta chińska, marchew, szczypior, bataty, seler, kukurydza, kiełki bambusa,
• owoce: rodzime: jagody i truskawki, winogrona,
• owoce egzotyczne: banan, kiwi, ananas, mandarynka, pomarańcza, grejpfrut, cytryna,
• nabiał: sery (cheddar, mozzarella, parmezan, szwajcarski, brie, camembert),
• masło i margaryna, - mleko roślinne: migdałowe i ryżowe,
• mięso czerwone, drób, ryby i jaja,
• produkty zbożowe: pieczywo bezglutenowe, chleb orkiszowy na zakwasie, mąka orkiszowa i owsiana, płatki ryżowe i owsiane, makaron bezglutenowy, proso, ryż, gryka, komosa ryżowa, orzechy i nasiona (1 mała garść): orzechy włoskie, pekan, piniowe, makadamia i orzeszki ziemne, sezam, pestki dyni i nasiona słonecznika,
• masło orzechowe, tofu, cukier kryształ, syrop klonowy, stewia i aspartam³.

W przypadku nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten (po wykluczeniu przez lekarza celiakii), pacjentowi zaleca się dietę bezglutenową.

Podstawowe założenia diety bezglutenowej:

Produkty zabronione:

• przetwory z pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa, z wyjątkiem certyfikowanego owsa,
• pieczywo, ciasta i desery na ich bazie, a także makarony,
• kasze z ziarna pszenicy (np. manna, kuskus, bulgur), kasze z jęczmienne: pęczak, perłowa (mazurska), łamana (wiejska), kasza owsiana i płatki owsiane,
• ciastka, herbatniki i słodycze, w których składzie są źródła glutenu.

Produkty dozwolone:

• mleko i jego przetwory (np. jogurt, maślanka, śmietana), mleko w proszku,
• mięsa i wędliny bez dodatku bułki tartej czy kaszy manny (niedozwolone są więc przetwory takie jak pasztet),
• kasze: jaglana i kukurydziana,
• gryka, amarantus, teff, komosa ryżowa i produkty na ich bazie (np. kasza gryczana, mąka z amarantusa),
• nasiona roślin strączkowych: soja, soczewica, groch, fasola, cieciorka,
• wszelkie owoce i warzywa, - pieczywo, ciasta i desery przygotowane z produktów bezglutenowych,
• orzechy,
• wszystkie tłuszcze,
• cukier i miód,
• sól, pieprz i inne przyprawy,
• kawa, herbata i kakao,
• produkty oznaczone symbolem przekreślonego kłosa (bezglutenowe)⁴.

Czy można się całkowicie wyleczyć z nadwrażliwości jelit?

Syndrom jelita drażliwego jest nieuleczalny. Choroba nawraca, nierzadko przez całe życie. Tym niemniej warto przestrzegać zaleceń lekarza i dietetyka, ponieważ przyniosą one ulgę w objawach IBS.

Na szczęście, pomimo uciążliwości objawów i obniżenia jakości życia, zespół jelita drażliwego nie jest groźną chorobą i nigdy nie prowadzi do poważnych zmian w organizmie.

Dzięki wsparciu specjalistów pacjent jest w stanie cieszyć się życiem na nowo i lepiej tolerować nawroty choroby.