Nieszczelność jelit a choroby autoimmunologiczne. Odbuduj prawidłowy mikrobiom

Nieszczelne jelita coraz częściej łączy się z rozwojem schorzeń autoimmunologicznych, takich jak celiakia, choroba Crohna, stwardnienie rozsiane czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Artykuł na: 17-22 minuty
Zdrowe zakupy

Jaka jest rola jelita cienkiego w trawieniu i wchłanianiu?

Do głównych czynności jelita cienkiego należy kontynu­acja trawienia rozpoczętego w jamie ustnej i żołądku. Mięśnie w nim mieszają wstępnie nadtrawione jedzenie z sokiem trzust­kowym i żółcią, dalej trawiąc miazgę pokarmową. Skurcze w ścianach jelita cienkiego przesuwają jedzenie dalej.

Ta długa podróż daje naszemu ciału wy­starczająco dużo czasu na wchłonięcie białek, tłuszczy i węglowodanów przez śluzówkę jelita cienkiego do krwio­biegu. Po dostaniu się do krwiobiegu są one przenoszone do wątroby w celu przetworzenia, a następnie rozprowa­dzane do wszystkich komórek ciała.

Wszystko, co nie zostanie wchłonięte przez jelito cienkie, kończy w jelicie grubym – m.in. woda i składniki mine­ralne, takie jak np. sód, są absorbowane dopiero na tym etapie, a resztki pokar­mowe zostają wydalone w postaci kału. Gdy jedzenie porusza się zbyt wolno przez przewód pokarmowy, okrężnica absorbuje zbyt dużo wody. To skutkuje twardymi, suchymi stol­cami, które są trudne do wydalenia.

Jaka jest rola błony śluzowej w ochronie organizmu?

Śmiało można powiedzieć, że nasze trzewia pełnią funkcję bariery, regu­lując transport substancji do krwi i chłonki. Pomagają im w tym umiej­scowione w nabłonku jelit struktu­ry układu immunologicznego oraz mikrobiom, które chronią organizm przed obcymi antygenami, makro­cząsteczkami oraz toksynami.

Jest to możliwe dzięki ściśle określo­nej budowie ściany jelit, która składa się z 4 błon:

  • śluzowej,
  • podśluzowej,
  • mięśniowej
  • surowiczej.

Najważniejszą funkcję w procesach trawiennych oraz ochronnych pełni błona śluzowa, która wytwarza 2 charakterystyczne struktury, tj. kosmki i krypty jelitowe (gruczoły Lieberkühna)1.

Wśród komórek tworzących nabłonek wyróżnić można enterocyty (komórki absorpcyjne), ko­mórki kubkowe, komórki endokrynne oraz limfocyty śródnabłonkowe.

Wolna powierzchnia enterocytów wytwarza mikrokosmki. W ich błonie znajdują się własne enzymy trawienne, a na powierzchni zakotwiczone są w glikoka­liksie enzymy trzustkowe.

Enterocyty wytwarzają ponadto naturalne anty­biotyki (defensyny) oraz chemokiny. Komórki kubkowe produkują śluz, a komórki endokrynne odpowiedzialne są za produkcję oraz wydzielanie hor­monów regulujących procesy trawienia i wchłaniania, np. cholecystokininy, sekretyny, motyliny, oraz biologicznie czynnych amin, np. serotoniny.

Pomię­dzy komórkami nabłonka znajdują się rozproszone limfocyty śródnabłonkowe, stanowiące część układu odpornościo­wego. W efekcie dzięki obecności fałdów okrężnych, kosmków i mikrokosmków powierzchnia wchłaniania oraz tra­wienia wynosi łącznie ok. 400 m22.

Błona śluzowa jelit pełni funkcję na­turalnej bariery ochronnej organizmu przed patogenami i ich antygenami, po­zwalając jednocześnie komórkom na re­gulację procesów wchłaniania. Do takich mechanizmów należą m.in. połączenia ścisłe (tight junction, TJ). Uszczelniają one przestrzeń między sąsiadujący­mi komórkami nabłonkowymi błony śluzowej; utworzone są przez kom­pleks białek przezbłonowych, takich jak klaudyny, okludyny oraz białka JAMs (junctional adhesion molecules)3.

  mikrobiom
W błonie śluzowej oraz podśluzo­wej jelit obecna jest tkanka limfatycz­na (gut associated lymphoid tissue, GALT). Ponad 75% komórek limfatycz­nych całego układu odpornościowego jest jej częścią. Znajdziemy tam ko­mórki prezentujące antygen, limfocyty śródnabłonkowe, T oraz B i w mniej­szej liczbie makrofagi, komórki tucz­ne i granulocyty. Dość powiedzieć, że ok. 80% wszystkich immunoglobulin jest wytwarzanych w jelicie. Prze­ciwciała IgA zapobiegają przywieraniu do nabłonka różnych patogenów, neu­tralizują wirusy i toksyny bakteryjne oraz mają działanie przeciwzapalne4.

Wpływ mikrobiomu na zdrowie jelit

Przewód pokarmowy dorosłego człowie­ka jest zasiedlony przez ok. 1014 różne­go rodzaju bakterii z 500-1000 szczepów, należących do 40-50 rodzin. Mikrobiom dorosłego człowieka jest zdominowany przez 4 główne grupy drobnoustrojów należących do rodzajów Bacteroide­tes, Firmicutes, Proteobacteria i Acti­nobacteria.

Mikrobiom przede wszystkim jest odpowiedzialny za wzmocnienie bariery jelitowej przez stabilizację TJ, utrzymanie szczelności błony śluzowej i bariery jelitowej (zwięk­szenie produkcji mucyn).

Bakterie jelito­we stymulują również syntezę IgA oraz rozwój układu immunologicznego. Ponadto współzawodniczą o składniki pokarmowe i produkują czynniki zdol­ne do zahamowania wzrostu innych organizmów lub nawet do ich zabicia. Mają też znaczenie metaboliczne, bo­wiem biorą udział w syntezie witamin (K oraz kwas foliowy, B12 i biotyna).

Mikrobiom uczestniczy także w meta­bolizmie kancerogenów pokarmowych oraz we wchłanianiu jonów. Wreszcie pełni funkcję troficzną – fermentuje nie­strawione węglowodany, co dostarcza krótkołańcuchowych kwasów tłuszczo­wych stymulujących proliferację oraz różnicowanie komórek nabłonkowych5.

Jak widać budowa ściany jelita cien­kiego, obecność kosmków i mikroko­smków, występowanie TJ oraz nasz własny mikrobiom kontrolują procesy wchłaniania, trawienia, motoryki, a także są w istotny sposób odpowie­dzialne za prawidłowe funkcjonowa­nie układu immunologicznego, co ma znaczenie w utrzymaniu organizmu w stanie homeostazy i zdrowia.

Co wpływa na nieszczelność jelit?

Zonulina jest białkiem uznawanym za fizjologiczny marker integral­ności ścisłych połączeń (TJ) mię­dzy komórkami nabłonka jelita cienkiego, czyli enterocytami6. Bierze udział w tworzeniu tych połączeń, regulacji transportu pły­nów, makromolekuł i leukocytów pomiędzy jelitami i krwią oraz odpowiedzi immunologicznej.

Zwiększenie ekspresji i aktywności zonuliny zaobserwowano pod wpływem niektórych bakterii i gliadyny, składnika glutenu obecnego w zbożach. W tym miejscu warto wspomnieć, że gliadyna może stymulować limfocyty T i komór­ki NK (natural killers), przyczyniając się do aktywacji układu odpornościo­wego i rozwoju stanu zapalnego7.

Wysoki poziom zonuliny prowadzi do rozluźnienia TJ, przez co może przyczyniać się do zaburzonego funk­cjonowania bariery jelitowej – i jej rozszczelnienia (tzw. zespół cieknącego jelita; ang. leaky gut syndrome), co z ko­lei skutkuje przenikaniem do krwi zbyt dużych i zdolnych do wywoływania odpowiedzi immunologicznej cząsteczek białek pokarmowych, toksyn, antygenów bakteryjnych itp. Prowadzi to do nad­miernej aktywności układu odpornościo­wego, stanu zapalnego oraz zaburzenia procesów trawienia i wchłaniania.

To jednak nie wszystko. Na przepuszczalność je­lit wpływ ma również skład naszego mi­krobiomu. Jeżeli przeważą w nim szkodliwe bak­terie, mogą one doprowadzić do uszkodzenia bariery jelitowej, łącząc się ze struk­turami powierzch­niowymi enterocytów, a następnie wykorzystu­jąc uszkodzenie kompleksu TJ, przemieszczać się do struktur po­łożnych głębiej8. Kontakt patogenów z błoną śluzową jest również miejscem aktywacji układu odpornościowego.

Czytaj również: Skład mikrobiomu jest kluczowy dla zdrowia. Oto kilka wskazówek, jak uleczyć jelita

Ryzyko powstania nieszczelnych je­lit zwiększa się pod wpływem stresu9, zażywania antybiotyków oraz leków z grupy niesterydowych leków prze­ciwzapalnych (NLPZ), a w szczególności aspiryny i ibuprofenu10 oraz infekcji przewodu pokarmowego albo zabiegów chirurgicznych. Co więcej, otyłość, choroby jelit i schorzenia metaboliczne (np. insulinooporność) również mogą zwiększać przepuszczalność jelit.

Nieprawidłowy poziom zonuliny, rozszczelnienie ścian jelita i rozregu­lowaną odpowiedź immunologiczną uczeni wiążą z występowaniem przewle­kłych chorób autoimmunologicznych, jak cukrzyca typu I, celiakia, toczeń układowy, stwardnienie rozsiane, hashimoto czy RZS, zespołem jelita drażliwego (IBS) oraz schorzeniami, metabolicznymi, zapalnymi i nowotwo­rowymi.

Dysfunkcje bariery jelitowej wpływają również na niedokrwistość i astmę alergiczną. Jak się okazuje, poziom zonuliny w surowicy wzrasta wraz ze wzrostem ciężkości astmy.

Celiakia

Najlepiej poznanym schorzeniem, któ­rego patogeneza jest związana z zespo­łem nieszczelnego jelita, jest choroba trzewna. Kontakt białek glutenu z błoną śluzową jelit u osób predysponowanych genetycznie powoduje autoimmuniza­cję prowadzącą do uszkodzenia błony śluzowej jelit, zaburzeń trawienia oraz wchłaniania11.

W celiakii obecna w glu­tenie gliadyna łączy się z receptorem CXCR3 obecnym na enterocytach, co powoduje aktywację szlaku zonuliny, która rozluźnia­jąc TJ, zwiększa prze­puszczalność jelit12.

Dodatkowo aktywacja układu odpornościowego z udziałem interleuki­ny-8 podtrzymuje stan zapalny, a zwiększona przepuszczalność jelit pozwala na transport do krążenia antygenów, bak­terii oraz toksyn. Zaburzenia trawienia w czasie trwania cho­roby wzmagają transport do krążenia niestrawionych składników, które mogą nasilać procesy autoimmunizacji13.

Cukrzyca typu 1

Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych wykazały zaburzenia w ob­rębie układu pokarmowego dotyczące zwiększonej przepuszczalności, stanu zapalnego oraz zaburzeń mikroflory jelitowej. Zmiany te poprzedzały roz­wój cukrzycy o kilka tygodni11.

U ludzi wykazano tę samą kolejność zmian. 42% chorych miało nieprawidłowy, podwyższony poziom zonuliny w su­rowicy, który korelował ze wzrostem przepuszczalności jelit in vivo.

Uczeni zauważyli, że podwyższone stężenie zonuliny w surowicy u osób gene­tycznie predysponowanych, jeszcze bez objawów, poprzedza rozwój cu­krzycy typu 1 średnio o 3,5 roku14.

Stwardnienie rozsiane (SM)

Przyczyny tego schorzenia układu ner­wowego powodujące demielinizację i neurodegenerację wciąż pozostają nieodgadnione. Badania epidemiolo­giczne wskazują ponadto na obecność czynnika środowiskowego, ponieważ zachorowalność, pomimo predyspozycji genetycznej, zmienia się w zależności od lokalnego ryzyka zachorowania15.

Czytaj również: Zespół jelita drażliwego - co jeść? Jaka dieta?

plecy
U chorych na SM stwierdzono zwięk­szoną przepuszczalność jelit oraz pod­wyższony poziom zonuliny. W ekspery­mencie uczestniczyli pacjenci z postacią remitująco-nawracającą oraz postacią wtórnie postępującą. Podwyższone stężenie zonuliny wykazano u 1/3 cho­rych w obu badanych grupach16.

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa

Literatura przedmiotu dostarcza moc­nych dowodów na to, że nieszczelność jelit poprzedza rozwój tej choroby (spondylitis ankylopoetica, SA), może być zatem związana z jej etiologią17.

Chińczycy wykazali w surowicy cho­rych na SA 3-krotnie zwiększoną eks­presję haptoglobiny (prekursorem jest zonulina), która może aktywować szlak zonuliny, a w konsekwencji zniszczenie TJ18. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa w zaawansowanej postaci powoduje ograniczenie ruchomości oraz niepełnosprawność.

Anemia

Choroba Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego określane są wspólnie jako nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ). Oba schorzenia charakteryzuje przewlekły stan zapalny jelit oraz ich zwiększona przepuszczalność19.

Niedokrwistość jest tak częstym pozajelitowym objawem NChZJ (dotyczy 30% pacjentów), że bywa uznawana za nieuniknioną towarzyszkę choroby, która nie wymaga leczenia20. Tymczasem dowiedziono, że jest ona niezależną przyczyną obniżenia jakości życia i zdolności do pracy21.

Do najczęstszych przyczyn anemii należą niedobór żelaza, stwierdzany u 49-74% chorych i przewlekłe zapalenie, które dotyczy połowy z nich22.

W chorobie Leśniowskiego-Crohna przyczyną niedokrwistości u ponad 15% pacjentów jest niedobór witaminy B12. Zależna od nasilenia objawów NChZJ suplementacja pozwala wyrównać deficyty obu składników odżywczych23.

Sposoby na uszczelnienie bariery jelitowej

Odbudowa prawidłowego mikrobiomu oraz bariery jelitowej mogą ochronić nas przed rozwojem różnych stanów chorobowych lub ułatwić ich leczenie.

Najprostszym sposobem jest eliminacja czynników sprzyjających rozszczelnieniu TJ. Przede wszystkim unikaj glutenu i alkoholu. Jeżeli to możliwe, zredukuj stosowanie środków przeciwbólowych, a po każdej antybiotykoterapii skrupulatnie przyjmuj bakterie probiotyczne.

W uszczelnianiu jelit – poprzez modulację połączeń ścisłych i regulowanie stanu śluzówki – wykazano skuteczność takich szczepów probiotycznych jak. Lactobacillus plantarum 299v, Lactobacillus casei GG, Escherichia coli Nissle 1917, Lactobacillus rhamnosus GG, Lactobacillus casei DN-114001, Streptococcus thermophilus ATCC19258, Bifidobacterium infantis.

Pamiętaj, że do ich rozwoju konieczne są prebiotyki. Nie tylko stymulują wzrost korzystnych drobnoustrojów, ale również są przekształcane w krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), które stanowią źródło energii dla komórek ściany jelita, przez co modulują funkcjonowanie bariery jelitowej.

Czytaj również: Nasze zdrowie zaczyna się w jelitach. Dlaczego mikrobiota jest tak ważna dla kobiet?

Przyjmuj witaminy A i D (pierwsza uszczelnia śluzówkę, niedobór drugiej koreluje ze stopniem nasilenia nieswoistych chorób zapalnych jelit), polifenole oraz kwasy omega-3 (mają działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne) i żelazo (jest potrzebne do prawidłowego wzrostu i regeneracji tkanek, stymuluje odporność i zmniejsza uczucie zmęczenia będące pokłosiem anemii).

 

Bibliografia
  • Sawicki W, Malejczyk J. Histologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012
  • Konturek SJ. Fizjologia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Wrocław 2007
  • Postepy Hig Med Dosw (online). 2009; 63, 653-67; Am J Pathol. 2008; 173(5), 1243-52
  • Alergia Astma Immunologia. 2010; 15(4): 197-202; Życie Weterynaryjne. 2009; 84(2): 115-22
  • EMBO Rep. 2006;7(7), 688-93
  • Lancet. 2000; 358:1518-19; J Cell Sci. 2000; 113: 4435-40
  • Gastroenterology. 2008; 135(1): 194-204.e3
  • Infect Immun. 2008; 76(8): 3360-73
  • J Neurogastroenterol Motil. 2015;21(1): 33-50
  • J Clin Biochem Nutr. 2011; 48(2): 107-11
  • Clinic Rev Allerg Immunol. 2012; 42(1): 71–78.
  • Scand J Gastroenterol. 2006; 41: 408-19
  • Ann N Y Acad Sci. 2009; 1165: 195-205
  • Diabetes. 2006; 55(5): 1443-9
  • Eur J Hum Genet. 2009; 17(6): 840-3
  • Dig Dis Sci. 1996; 41(12): 2493-8
  • Rheumatology (Oxford). 2002; 41(12): 1375-9; Int J Infl am. 2013; 10.1155/2013/501653
  • Clin Exp Rheumatol. 2010; 28(2): 201-7
  • Tissue Barriers. 2013; 1(5): 10.4161/
  • tisb.27321
  • Am. J. Med. 2004; 116: 44-9; Am. J. Gastroenterol. 2008; 103: 1299-307; Am. J. Gastroenterol. 2011; 106: 110-9
  • Inflamm. Bowel Dis. 2006; 12: 123-30
  • Gastroenterology 2011; 140 (supl. 1): S434; Am. J. Gastroenterol. 2009; 104: 1460-7; Haematologica 2010; 95: 199-205
  • Gastroenterologia Kliniczna 2013, tom 5, nr 2-3, 68-73
Autor publikacji:
Artykuł należy do raportu
Nasze zdrowie zaczyna się w jelitach
Zobacz cały raport
Wczytaj więcej
Nasze magazyny