Trądzik u dorosłych - przyczyny, rodzaje, sposoby leczenia

Trądzik pospolity (ang. acne vulgaris) jest chorobą skórną kojarzoną z osobami wkraczającymi w pokwitanie. Wcześniej gruczoły łojowe są małe i niezdolne do przekształcania się w zmiany trądzikowe. Podczas pokwitania ich wzrost jest stymulowany głównie przez androgeny, jak również inne hormony jajników i nadnerczy, co doprowadza do zwiększonego wydzielania łoju.

Jednakże zakończenie tego okresu nie musi być równoznaczne z ustąpieniem objawów. Coraz częściej ich występowanie można bowiem zaobserwować także u osób dorosłych, a nawet tych w wieku podeszłym¹.

Wpływa na to szereg przyczyn: od nieprawidłowej diety, przez stany zapalne i przerost bakterii z gatunku Propinobacterium acnes, po zaburzenia hormonalne (zmniejszony poziom estrogenów i podwyższony poziom wolnych androgenów).

Spore znaczenie mają również czynniki genetyczne: jeśli oboje rodziców zmaga się z tym problemem skórnym, to prawdopodobieństwo jego wystąpienia u dziecka wynosi 50%.

W 99% przypadków trądzik dotyczy twarzy, gdzie znajduje się największe nagromadzenie gruczołów łojowych – choroba charakteryzuje się ich przewlekłym stanem zapalnym, łojotokiem, tworzeniem zaskórników, krostek zapalnych, grudek i blizn.

Martwe komórki i nadmiar łoju

Pierwszym wykrywalnym objawem trądziku jest nadmierne wytwarzanie korneocytów (rodzaj martwych komórek zlokalizowanych w warstwie zrogowaciałej naskórka) w dystalnej części kanalika.

Zrogowaciałe komórki nie złuszczają się, lecz gromadzą, a szybki strumień łoju rozpuszcza płaszcz lipidowy w mieszku i obniża poziomy cholesterolu, ceramidów i kwasu linolowego, co z kolei zaburza proces rogowacenia. Jego nieprawidłowy przebieg z czasem doprowadza do zwiększonej przepuszczalności ściany mieszka, ułatwiając dostęp płynom i komórkom zapalnym, co z kolei sprzyja szybszej proliferacji bakterii Propionibacterium acnes. W ten sposób powstaje zaskórnik – pierwotny wykwit.

Największe gruczoły łojowe występują najgęściej na twarzy, karku, górnej części tułowia². Wszyscy chorzy na trądzik wytwarzają nadmierne ilości jałowego łoju (niezawierającego wolnych kwasów tłuszczowych), na skutek czego powstają wykwity.

Zmienione mikrośrodowisko sprzyja wzrostowi Propionibacterium acnes i Staphylococcus epidermidis. Obie bakterie są częścią prawidłowej flory skóry twarzy, lecz w razie proliferacji przyczyniają się do rozwoju trądziku. Dotyczy to zwłaszcza P. acnes, której lipazy rozszczepiają trójglicerydy, uwalniając wolne kwasy tłuszczowe – to one stanowią ok. 20% lipidów na powierzchni skóry trądzikowej3. Przyczyniają się jednocześnie do powstawania zaskórników, grudek, guzków, a w późniejszym czasie blizn.

Różne oblicza

Ze względu na nasilenie zmian i ich najważniejsze przyczyny wyróżnia się kilka rodzajów choroby⁴.

Trądzik zaskórnikowy, czyli młodzieńczy (acne juvenilis), zazwyczaj dotyczy twarzy, obejmując nos, czoło i brodę. Charakteryzuje się występowaniem licznych zaskórników otwartych (z widocznymi, ciemnymi ujściami gruczołów mieszków łojowych) lub zamkniętych o rozmiarach 1-3 mm. Większość pacjentów cierpi też na łojotok. Zmiany pojawiają się w okresie dojrzewania i zwykle zanikają samoistnie po kilku latach.

Trądzik krostkowy stanowi jedną z odmian acne juvenalis. Typowym i najbardziej dokuczliwym objawem jest występowanie krost, których powstanie zapowiadają niewielkie zaczerwienienia lub twarde, bolesne guzki. Mogą one przekształcać się w ropne wypryski, na skutek czego pojawią się stany zapalne skóry, a w końcowym efekcie blizny i przebarwienia.

Trądzik grudkowo-krostkowy charakteryzuje się dominującym procesem zapalnym. Poza zaskórnikami pojawiają się kilkumilimetrowe wykwity o charakterze wyniosłych czerwonych grudek oraz krostki podobnej wielkości. W przeciwieństwie do krost grudki ustępują bez pozostawienia blizn na skórze. Wykwitami może być zajęta twarz, a także klatka piersiowa i plecy.

Trądzik bliznowaty charakteryzuje się występowaniem bliznowców, które tworzą się w obrębie wykwitów, a także widocznymi twardymi guzami o podłużnym lub nieregularnym kształcie. Często występuje wraz z trądzikiem ropowiczym lub skupionym. W takiej sytuacji przebieg choroby jest bardzo ciężki, a zmiany zapalne ustępują z pozostawieniem blizn i bliznowców.

Trądzik piorunujący jest bardzo ciężką postacią choroby, jednak występuje rzadko i dotyczy wyłącznie chłopców ok. 15. r.ż. Często pojawia się jako następstwo nieskutecznego leczenia trądziku skupionego.

Prawdopodobną przyczyną jego wystąpienia jest aktywacja układu immunologicznego. W tej odmianie zajęta jest nie tylko skóra, a wykwitom trądzikowym towarzyszą takie objawy jak wzrost temperatury ciała, bóle stawowo-mięśniowe, osłabienie, wysoki poziom OB i leukocytoza.

Zewnętrzni winowajcy

Oprócz pierwotnych typów wyróżnia się jeszcze trądzik wywołany, który różni się od wcześniej omówionych tym, że można łatwo zidentyfikować powodujący go czynnik, a zmiany ustępują po jego wyeliminowaniu.

Przykładem takiej choroby może być trądzik zawodowy, występujący u osób, które są stale narażone na oddziaływanie pewnych substancji chemicznych, m.in. związków chloru, olejów mineralnych, smarów, ropy naftowej czy przetworów smołowych⁵. Pojawia się on także u osób pracujących w silnie zapylonych i zadymionych pomieszczeniach (np. pyłem węglowym, krzemionkowym, szklarskim, drzewnym, metalowym czy murarskim).

Z kolei trądzik polekowy występuje po przyjmowaniu sterydów, steroidów anabolicznych (np. testosteronu), izoniazydu, hydantoiny, litu czy stosowanych w astmie preparatów wykrztuśnych zawierających jod.

Nawet długotrwały kontakt skóry z niektórymi substancjami chemicznymi zawartymi w kolorowych kosmetykach (najczęściej w pudrach, podkładach, różach i korektorach) może powodować trądzik! Kiedy takie produkty pielęgnacyjne gromadzą się w gruczołach łojowych, wydzielane sebum nie ma możliwości wydostania się na zewnątrz, a w wyniku zablokowania ujść gruczołów powstają grudki, krostki i zaskórniki (bez stanów zapalnych).

Miejscowo czy kompleksowo?

Jak widać, trądzik to naprawdę złożony problem, który ma wiele potencjalnych przyczyn i przebiega z różnym nasileniem. Co więcej, jego objawy mają tendencję do nawrotów. Nic więc dziwnego, że bardzo często okazują się oporne na metody leczenia proponowane przez konwencjonalną medycynę.

W łagodniejszych przypadkach proponuje ona terapię miejscową, czyli stosowanie na skórę preparatów z nadtlenkiem benzoilu (jako leki tzw. pierwszego rzutu), antybiotykami (makrolidami, np. erytromycyną lub klindamycyną), kwasem azelainowym lub pochodnymi witaminy A (retinoidami). Przy czym makrolidy są najskuteczniejsze w połączeniu z nadtlenkiem benzoilu, gdyż stosowane oddzielnie powodują antybiotykooporność⁶.

Często takie miejscowe leczenie okazuje się nieskuteczne. Wówczas wdrażana jest terapia ogólnoustrojowa, w której najczęściej stosuje się antybiotyki, retinoidy i antyandrogeny o działaniu przeciwzapalnym i hamującym wzrost bakterii⁷.

Problemem bywa jednak czasochłonność tej metody, co obciąża cały organizm – doustna antybiotykoterapia powinna być stosowana przez minimum 6-7 miesięcy, a hormonoterapia nawet rok.

Równie długo zaleca się przyjmowanie izotretinoiny – retinoidu stosowanego w ciężkich i bardzo ciężkich postaciach trądziku lub przy jego nawrotowym charakterze. Lek ten wpływa na wszystkie mechanizmy patogenezy choroby, a więc zmniejsza wydzielanie łoju, działa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, przeciwzaskórnikowo oraz powoduje inwolucję gruczołów łojowych⁸. Trzeba jednak wiedzieć, że może podnosić poziom trójglicerydów i prób wątrobowych (niezbędne są regularne badania krwi) oraz ma działanie teratogenne (uszkadza płód nawet kilka miesięcy po zaprzestaniu kuracji), więc kobietom zażywającym izotretinoinę zaleca się stosowanie antykoncepcji.

Stres i hormony

Mimo że wymienione leki wydają się działać silnie i wielokierunkowo, niestety żaden z nich nie gwarantuje długotrwałej poprawy. Trądzik ma bowiem tendencję do nawrotów, co nie powinno dziwić: żadna terapia nie uszkadza mieszków na stałe, więc nawet po zakończeniu inwazyjnego leczenia niezbędne jest szczególne dbanie o cerę i... cały organizm.

Okazuje się bowiem, że na pracę gruczołów łojowych ogromny wpływ ma styl życia – u dorosłych kobiet z trądzikiem podejrzewa się zwiększoną rolę czynników środowiskowych, np. zanieczyszczenie środowiska, stresujący tryb życia, rosnącą oporność Propionibacterium acnes na antybiotykoterapię czy wtórne zaburzenia hormonalne związane ze źle dobranymi środkami antykoncepcyjnymi⁹.

Przykładowo stres, będący kluczowym elementem patogenetycznym w rozwoju wielu dermatoz, zwiększa sekrecję androgenów nadnerczowych, stymuluje produkcję cytokin oraz powoduje wzrost i wzmożoną aktywność gruczołów łojowych, przez co uznawany jest za jeden z najważniejszych czynników inicjujących i zaostrzających pojawianie się zmian¹⁰.

Przebieg choroby mogą modyfikować nawet warunki klimatyczne, pora roku, a w szczególności nasłonecznienie, przy czym niektórzy pacjenci obserwują poprawę, a inni pogorszenie swojego stanu.

W wielu przypadkach warto również skontrolować poziom hormonów płciowych, ponieważ przyczyną trądziku może być zespół policystycznych jajników (PCOS).

W jego przebiegu dochodzi do zwiększonej produkcji męskich hormonów, czego konsekwencją mogą być m.in. zaburzenia miesiączkowania, nadmierne owłosienie, łysienie androgenne, przetłuszczająca się cera i właśnie trądzik. W jednym z badań u pacjentek z acne vulgaris w 81% przypadków obserwowano podwyższenie poziomu przynajmniej jednego androgenu, a w 48% PCOS¹¹.

Leki na talerzu

Do czynników zaostrzających trądzik należy także dieta, ponieważ stan odżywienia wpływa nie tylko na rozwój stanów zapalnych, ale również na cały układ hormonalny.

Przeprowadzono wiele badań, w których wprowadzenie diety o niskim ładunku glikemicznym powodowało zmniejszenie nasilenia zmian trądzikowych¹². Wszystko przez to, że produkty o wysokim IG prowadzą do hiperinsulinemii (zbyt wysoki poziom insuliny w organizmie), co z kolei pobudza wydzielanie androgenów i zwiększa produkcję łoju. Udowodniono również, że u kobiet z zespołem policystycznych jajników insulinooporność może prowadzić do hiperandrogenizmu, co z kolei zaostrza trądzik¹³.

Liczną grupę stanowią badania nad występowaniem trądziku w poszczególnych populacjach wiejskich i niezindustrializowanych. Dieta takich osób jest zazwyczaj uboga w zachodnią żywność przetworzoną, natomiast obfituje w produkty pełnowartościowe (warzywa, owoce, zboża, mięsa, ryby i nienasycone kwasy tłuszczowe), które przy okazji mają niski indeks glikemiczny. W większości badanych populacji nie zaobserwowano problemu z trądzikiem¹⁴.

Warto więc wyeliminować z diety produkty z białej mąki, słodycze, gazowane napoje i słone przekąski. Sporo badań sugeruje także, że stan cery może poprawić ograniczenie mleka i jego przetworów (ich nadmierne spożywanie powoduje wzrost poziomu insuliny i insulinopodobnego czynniku wzrostu IGF-1, a oba te elementy zwiększają produkcję łoju i zwiększają stany zapalne na skórze).

Jeśli zaś chodzi o czekoladę – produkt chyba najczęściej odradzany – to rzeczywiście wydaje się, że w przypadku osób ze skłonnością do trądziku jej spożycie koreluje ze wzrostem zaostrzenia objawów. Jednak w pewnym badaniu po 14 i 30 dniach nie stwierdzono istotnej różnicy pod względem zmian trądzikowych między pacjentami z grupy jedzącej gorzką czekoladę i grupy kontrolnej – ich znaczne zaostrzenie pojawiło się za to u osób spożywających białą czekoladę, w której znajduje się niewiele kakao, ale za to dużo cukru¹⁵.

Badania nie potwierdzają z kolei związku między nasileniem trądziku a stosowaniem ostrych przypraw, za to wykazują, że zmagający się z nim pacjenci spożywają znacznie wyższe dzienne ilości chlorku sodu w porównaniu z grupą kontrolną¹⁶.

Niezbędna pielęgnacja

Bez względu na przyczyny i nasilenie, a także stosowane metody leczenia trądziku, bardzo ważnym elementem łagodzenia jego objawów pozostaje domowa pielęgnacja. Wpływa to na poprawę mikrokrążenia, dotlenienie i oczyszczenie skóry, a także pomaga odbudować naturalną barierę ochronną.

Do szczególnie polecanych składników należą cynk (działa wysuszająco, ściągająco, absorbuje nadmiar sebum, przyspiesza gojenie się skóry), czarne błoto (silnie antyseptyczne, wysuszające, odkażające, ściągające i przeciwzapalne), siarka (oczyszcza, wysusza, złuszcza, reguluje pracę gruczołów łojowych, zmniejsza wydzielanie sebum, matuje skórę), fiołek trójbarwny (działa łagodząco i ściągająco), a także olejek z drzewa herbacianego (działa na Propionibacterium acnes, normalizuje pracę gruczołów łojowych, dezynfekuje, nie powoduje nadmiernego wysuszenia i podrażnień)¹⁷.

W przypadku przesuszania się skóry zaleca się używanie kosmetyków nawilżających. Osoby z trądzikiem czy nadmierną produkcją łoju często ignorują ten niezwykle ważny aspekt pielęgnacji, tymczasem brak odpowiedniego nawilżenia dodatkowo wzmaga produkcję sebum, co powoduje nasilenie objawów. Dodatkowo wiele leków stosowanych w kuracjach dermatologicznych silnie wysusza skórę, co czyni ją wrażliwą i podatną na szkodliwy wpływ czynników zewnętrznych. Wówczas krem nawilżający działa ochronnie.

Dodatkowym wsparciem może być suplementacja składnikami aktywnymi (takimi jak ceramidy, skwalen, witaminy A i E, nienasycone kwasy tłuszczowe), które pomagają utrzymać równowagę hydrolipidową, co zapewnia skórze odpowiedni stopień nawilżenia i odżywienia. Ponadto zwiększona podaż witaminy A może zredukować nasilenie trądziku – istnieją badania wykazujące jej niski poziom we krwi osób zmagających się z tą chorobą¹⁸.