Na niedokrwistość cierpi 25% światowej populacji. Niedobór żelaza jest główną przyczyną niedokrwistości w różnych krajach i u obu płci, przy czym częściej występuje u kobiet1.
Pierwiastek ten znajduje się m.in. w hemoglobinie – barwniku krwinek czerwonych – ale wchodzi też w skład wielu enzymów i białek. Jest w mięśniach, śledzionie, wątrobie, nerkach, szpiku kostnym, osoczu. Najważniejszym zadaniem żelaza jest transport tlenu we krwi z płuc do każdej komórki ciała – bez niego organizm by się udusił. Od Fe ściśle zależny jest też proces powstawania czerwonych krwinek.
Pierwiastek ten wchłaniany jest w dwunastnicy i jelicie cienkim. Następnie wiązany jest w błonie śluzowej przewodu pokarmowego z białkiem apoferrytyną. W ten sposób powstaje ferrytyna i to w jej postaci żelazo może być magazynowane w wątrobie. Z ferrytyny żelazo uwalniane jest do krwi i transportowane przez transferrytynę. Zatem niedobór żelaza w organizmie może wynikać nie tylko ze zbyt małej jego ilości w diecie, ale też z nieprawidłowego jego wchłaniania lub transportowania2.
Anemia objawia się uczuciem zmęczenia i wyczerpania, gdyż ważne organy, takie jak mózg i serce, nie są optymalnie zaopatrywane w tlen. Niedobór żelaza wpływa na produkcję energii w elektrowniach komórkowych zwanych mitochondriami – dochodzi do ogólnego pogorszenia wydajności organizmu. Dlatego do typowych objawów niedoboru żelaza oprócz zmęczenia zalicza się również wewnętrzny niepokój, nerwowość, bóle głowy, kłopoty z pamięcią i zwiększona wrażliwość na zimno3 oraz większą podatność na infekcje.
Doustne suplementy żelaza mają swoje wady, a są to podrażnienia przewodu pokarmowego oraz niska biodostępność. Poza tym aktywują w organizmie wolne rodniki. Dlatego rośnie liczba badań klinicznych nad roślinnymi produktami leczniczymi, które mogłyby pomóc w anemii. Okazuje się, że niektóre działają bezpośrednio, aby podwyższyć poziom żelaza, a inne – poprzez swoją aktywność przeciwutleniającą zwiększają odporność na stres oksydacyjny lub wyzwalają mechanizmy komórkowe, takie jak autofagia lub leczą anemię związaną z przewlekłym stanem zapalnym4.
Dzięgiel chiński (Angelica sinensis) pobudza odnowę czerwonych krwinek
Roślina ta równoważy poziom żelaza poprzez zwiększenie wydzielania hematopoetycznych czynników wzrostu, takich jak erytropoetyna. W ten sposób stymuluje komórki krwiotwórcze5. Polisacharydy, wchodzące w skład dzięgla, poprawiają poziom żelaza w surowicy6. Proszek z jego korzenia obfituje w arabinozę, glukozę i galaktozę, pobudza proces erytropoezy, czyli odnawiania się krwinek czerwonych7.
Drzewo chrzanowe (Moringa oleifera) w leczeniu niedokrwistości spowodowanej niedoborem żelaza
Jego liście są najsilniejszym znanym dostawcą żelaza w każdej postaci. Co więcej, jest również bogata we flawonoidy, saponiny, alkaloidy i związki fenolowe, które są niezbędne do pobierania i wchłaniania żelaza przez organizm, dzięki czemu może służyć jako kompletny zestaw składników odżywczych, a także w terapii niedokrwistości z niedoboru żelaza. Jak się okazuje, moringa olejodajna w połączeniu z jaggery, czyli nierafinowanym cukrem wytwarzanym tradycyjnymi metodami z soku z trzciny cukrowej, przyniosła pozytywne rezultaty w leczeniu anemii9.
Badanie z 2018 r. pokazuje, że ekstrakt z liści drzewa chrzanowego skutecznie koryguje poziom hemoglobiny w przypadku umiarkowanej anemii, a przy uwzględnieniu w codziennej diecie sprawdza się jako strategia zapobiegawcza10. Ponadto u kobiet w wieku rozrodczym interwencja preparatem zawierającym wyciąg oraz jaggery spowodowała znaczną poprawę poziomu hemoglobiny11.
Winorośl (Vitis) zwiększa wchłanianie niehemowego żelaza
Jak się okazuje, to biblijne pnącze całe jest przesycone substancjami o prozdrowotnym działaniu, a jego pestki mogą okazać pomocne przy anemii. Ekstrakt z nich ma zdolność do neutralizowania wolnych rodników21 oraz zwiększa wchłanianie żelaza hemowego i hamuje jelitowe wchłanianie żelaza niehemowego22.
Gujawa pospolita (Psidium guajava) podnosi poziom hemoglobiny
Sok z liści tego pochodzącego z Ameryki Południowej drzewa jest stosowany jako lek na niedokrwistość. Mądrość ludową potwierdzają doniesienia naukowe – wynika z nich, że zarówno owoce, jak i liście rośliny mają korzystny wpływ na poziom hemoglobiny u cierpiących na anemię.
W badaniach przeprowadzonych na Uniwersytecie Calabar udowodniono, że liście gujawy podawane anemikom pomagają w tworzeniu komórek krwi, zwiększeniu stężenia hemoglobiny, nie powodując przy tym skutków ubocznych13.
Punarnava (Boerhavia diffusa) to skuteczny lek przeciwko anemii
Zgodnie z ajurwedą ma działanie przeciwstarzeniowe, zapobiega chorobom i wzmacnia życie. Dwaj uczeni – Barthwal i Srivastava w czasie eksperymentu na małpach zauważyli, że podawany doustnie ekstrakt z korzenia punarnavy (w dawce 50 mg/kg dzień) znacząco skróciły czas trwania krwawienia podczas miesiączki i związaną z tym utratę żelaza18. Potwierdza to doniesienia naukowe sprzed ponad wieku. Ich autorzy wskazywali wtedy na Boerhavia diffusa jako skuteczny roślinny lek przeciw anemii19.
Rzeżucha ogrodowa (Lepidium sativum) ma działanie antynowotworowe
Stosowana była w Indiach do celów leczniczych już od czasów wedyjskich (a zatem między drugim a pierwszym tysiącleciem przed naszą erą). Naukowcy z tego kraju dokonali systematycznego przeglądu literatury dotyczącej rzeżuchy. Okazuje się, że każda część tej – wysiewanej u nas głównie w okresie Wielkanocy – rośliny ma właściwości lecznicze.
Badacze tym razem jednak zwrócili szczególną uwagę na nasiona rzeżuchy. Są one bogate w białko, tłuszcz, wapń, żelazo i mają wysoką wartość odżywczą. Działają mlekopędnie (utrzymują i zwiększają produkcję mleka u kobiet), przeciwrakowo i przeciwcukrzycowo23. W kolejnym badaniu ci sami uczeni dowiedli, że suplementacja prażonymi nasionami rzeżuchy poprawiła zawartość żelaza, wapnia i cynku w diecie24.
Opuncja figowa (Opuntia elatior) w leczeniu anemii
Aktywność hematynową soku z jej owoców badano na szczurach, u których anemię wywołano fenylohydrazyną (PHZ). Jako wskaźniki niedokrwistości analizowano parametry hematologiczne, takie jak m.in. zawartość hemoglobiny, czerwonych krwinek. Zwierzęta nie tylko wyzdrowiały, ale przeszły szybką rekonwalescencję. Badacze tłumaczą to zwiększoną erytropoezą i właściwościami przeciwutleniającymi betacyjaniny, która wchodzi w skład opuncji20.
Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum) wspomaga produkcję czerwonych krwinek
To kolejne bogate źródło żelaza – według bazy danych składu żywności Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA) w 100 g zawiera aż 33,5 mg żelaza. Doskonałym źródłem tego pierwiastka oraz kwasu foliowego są jej liście. Dowiedziono też, że skutecznie przeciwdziałają one anemii. Pomagają też w tworzeniu czerwonych krwinek i zwiększają produkcję hemoglobiny.
Zdaniem naukowców z Bengaluru (aglomeracja w południowych Indiach) liście kozieradki zarówno na surowo, jak i po ugotowaniu są doskonałym źródłem żelaza dla organizmu. Pierwiastka dostarczy również wywar z ugotowanych liści10.
Indycza jagoda (Solanum torvum) - źródło żelaza
Uczeni z USA i Ghany zdając sobie sprawę z narastających problemów z wyżywieniem ludzkości, postanowili zbadać, czy dieta oparta na jadalnych owadach oraz indyczych jagodach, ma szanse zapobiec niedożywieniu i związanych z nim niedoborom żelaza.
Solanum torvum nazywane też bywa diabelską figą lub groszkowym bakłażanem. Rośnie w Afryce, Azji i Ameryce Południowej. Jej owoce zawierają m.in. witaminy A i C, sporo soli żelaza (76,87 mg/kg) oraz manganu, wapnia, miedzi i cynku. Z tych właśnie przyczyn badacze postanowili podawać ją niedożywionym szczurom chorym na niedokrwistość. Okazuje się, że przynajmniej w tej kwestii jesteśmy bezpieczni – zarówno jadalne owady, jak i indycze jagody spowodowały znaczący wzrost liczby erytrocytów oraz stężenia hemoglobiny w porównaniu do nieleczonych gryzoni8.
Taśma (Ulva prolifera) przywraca prawidłowy poziom żelaza we krwi
Jest jednym z gatunków zielonych makroglonów. Zawiera w sobie siarczanowe polisacharydy o unikalnych cechach strukturalnych w postaci wiązań ramnozy i kwasu uronowego. Badania na szczurach udowodniły, że ekstrakt z tej rośliny indukuje wzrost liczby erytrocytów i poziomu żelaza w surowicy oraz przyczynia się do przywrócenia prawidłowego poziomu żelaza12.
Burak zwyczajny (Beta vulgaris) zwiększa poziom ferrytyny we krwi
Ta popularna w naszym kraju roślina zawiera żelazo, azotany, sód, potas i betalainę14. Leczy anemię, pobudzając zdolność erytrocytów do przenoszenia tlenu. Dowiedziono, że 8 g buraków zjadanych codziennie przez 20 dni, spowodowało wzrost poziomu żelaza i ferrytyny we krwi, żelaza w surowicy, a także spadek transferyny i całkowitej zdolności wiązania żelaza u 7 kobiet w wieku 22-24 lata15.
Zaś – jak dowiedli naukowcy z Iranu – picie 100-200 ml soku z buraków przez 6 tygodni przez zawodniczki drużyny futbolowej podniosło u nich poziom żelaza i ferrytyny16. Z kolei podawanie buraków w postaci proszku i suplementów na bazie żelaza przez 14 dni paniom z niedokrwistością prowadziło do podwyższenia poziomu żelaza i liczby erytrocytów17.
- WHO Global Database on Anaemia. Geneva, Switzerland: World Health Organization;2018
- Żelazo – pierwiastek życia, prof. Klaus Kisters, wyd. MedPharm Polska
- Crit Rev Food Sci Nutr 39 : 131-48
- Anemia 2012; 2012 : 563251
- Chin. J. Integr. Med. 2007; 13 : 297-300
- Curr. Med. Chem. 2004; 11 : 1479-500
- J. Med. Food. 2012;15:923-9
- Nutrients. 2019 Oct; 11(10): 2481; IJCBS 2015; 1(4): 222-6
- Vet Parasitol. 2004; 122: 151-64
- Annals of Plant Sciences 2018 March; 7(4): 2166-71, DOI:10.21746/aps.2018.7.4.16
- J Tradit Complement Altern Med. 2012; 9 (1): 81-7
- Int. J. Biol. Macromol. 2019; 126 : 747-54
- Afr J Biotechnol. 2009; 8: 2389-93
- Int. J. Chem. Stud. 2018; 6 : 2977-9
- J. Food Agric. Sci. 2018; 8 : 10-7
- J. Kermanshah Univ. Med. Sci. 2018; 22 : e82300
- J. Ilm. Kesehat. 2020; 9 : 893-9
- Advances in Contraception, 1990;6(2): 113-24; Advances in Contraception, 1991;7(1): 67-76
- Ind Med Gaz. 1910 Apr; 45(4): 132-4
- Ayu. 2015 Apr-Jun; 36(2): 208-13
- Biochim. Biophys. Acta. 1996; 1304 : 210-22
- J. Nutr. 2008; 138 : 1647-51
- Proc. Natl. Acad. Sci., India, Sect. B Biol. Sci. 2018; 88: 829-36
- Agri Res & Tech: Open Access J. 2017; 4(2): 555631