Nieodkryte skutki uboczne antybiotyków. Jak wpływają na zaburzenia psychiczne?

Związek między antybiotykami a zaburzeniami psychicznymi znany jest od dawna, ale rzadko kiedy naświetla się go w publi­kacjach medycznych głównego nurtu. Pewien artykuł wydruko­wany 20 lat temu w prestiżowym dwumiesięczniku Harvard Review of Psychiatry wspomina, że anty­biotyki łączy się z poważnymi przypadkami depresji, ataków paniki, delirium oraz psychozy². Badanie przeprowadzone w zeszłym roku na Uni­wersytecie Johnsa Hop­kinsa przyniosło nie­kwestionowane dowody na to, że ponad 80% pacjentów przyjętych do szpitala w stanie manii zaży­wało wcześniej antybiotyki¹.

Odkrycia naukowe i nieznane skutki uboczne antybiotyków

W pewnych przypadkach te efekty uboczne wymienia się w ulotce leku. Dla przykładu w przypadku lewofloksacyny, antybiotyku należą­cego do fluorochinolonów, czytamy ostrzeżenia o takich działaniach jak: splątanie, halucynacje, para­noja, depresja, koszmary senne, bezsenność oraz rzadko występu­jące myśli i próby samobójcze³. Inny antybiotyk, wytwarzana przez pewne szczepy bakterii gle­bowych klarytromycyna (z grupy makrolidów), może wywołać pro­blemy z określeniem tożsamości, miejsca i czasu, poczucie odre­alnienia, bycia obserwowanym i kontrolowanym oraz odczuwa­nie nieistniejących bodźców⁴.

Zatrważające objawy psychiczne nie są domeną tylko 2 wymienio­nych wyżej grup antybiotykowych. Gdy badacze dokonali przeglądu wszystkich dostępnych raportów naukowych, odkryli, że choroby umysłowe, takie jak urojenia i halu­cynacje, mają związek z 54 róż­nymi antybiotykami z 12 różnych grup⁵. Zaliczały się do nich sul­fonamidy, cyprofloksacyna czy penicylina podawana dożylnie. W 70% przypadków odnotowano nietypową aktywność mózgu, a nie­mal połowa badanych doświad­czyła urojeń bądź halucynacji.

Mikrobiom jelitowy a zdrowie psychiczne

Fakt, że antybiotyki mogą wpły­wać na czynność mózgu, nie powi­nien dziwić. Leki te sieją bowiem spustoszenie we florze bakteryjnej jelit, a dziś wiadomo już, że zdro­wie mikrobiomu oraz różnorodność tworzących go kolonii bakteryjnych mają wpływ na ludzki mózg⁶. Odkryto też, że niektóre gatunki bakterii jelitowych produkują związki chemiczne wywierające wpływ na nasz nastrój, np. norepi­nefrynę (noradrenalinę), podwyższa­jącą stany napięcia, niepokoju i ner­wicy, oraz dopaminę, której nadmiar może przyczyniać się do rozwoju choroby afektywnej dwubiegunowej, a niedobór do schizofrenii. Dzieje się tak, ponieważ „z chemicznego punktu widzenia drobnoustroje jelitowe i mózg w gruncie rzeczy posługują się tym samym językiem”⁷.

• Serotonina to neuroprzekaźnik mający wpływ na nastrój, rytm snu i czuwania, pamięć oraz pobu­dzenie. Jednak 90% serotoniny obecnej w organizmie wytwarzane jest przez specyficzne komórki przewodu pokarmowego, któ­rych aktywność zależy od czyn­ności różnych szczepów poży­tecznych bakterii⁸, doszczętnie wybijanych przez antybiotyki.
  
  Kwas gamma-aminomasłowy (GABA) to aminokwas pełniący funkcję neuroprzekaźnika w mózgu, który hamuje impulsy układu ner­wowego, zapobiegając w ten sposób epizodom lękowym i atakom paniki. Udowodniono też, że pożyteczne bifidobakterie oraz probiotyki szcze­pów Lactobacilli wytwarzają GABA⁹.

Przeprowadzone niedawno bada­nia podkreśliły też znaczenie tzw. osi mózg-jelita, dwubiegunowego systemu komunikacji między ukła­dem trawiennym a centralnym układem nerwowym (CUN)¹⁰. Bakterie jelitowe to kluczowy element tego systemu, jako że regu­lują one oś podwzgórze-przysad­ka-nadnercza (HPA), uważaną za główny układ kontrolujący odpowiedź organizmu na stres¹¹. Zaburzenia na osi HPA wiążą się z licznymi schorzeniami, takimi jak zespół stresu pourazowego (PTSD), depresja czy zaburzenia osobowości typu borderline¹².

Jak bakterie wpływają na układ nerwowy i reakcję na stres?

Czynność osi HPA również zależy od gatunków oraz liczebności kolonii bakteryjnych w jelicie, a mecha­nizmy regulujące jej aktywność są niezwykle złożone. Jak twierdzą eksperci z japońskiego Uniwersy­tetu Kiusiu, „dysponujemy dziś niepodważalnymi dowodami na to, że [...] składniki ściany komórko­wej bakterii [...] pobudzają komórki odpornościowe obecne w świetle jelita i w innych obszarach ciała” do wydzielania pewnych substancji wpływających na partie CUN bio­rące udział w funkcjach osi HPA¹³. Aby podkreślić rolę bakterii jeli­towych w procesach regulacji osi HPA oraz odpowiedzi na stres, prze­prowadzono badanie na myszach wyhodowanych w warunkach wol­nych od wszelkich drobnoustrojów (również tych korzystnych). Wyniki wskazują na to, że u gryzoni tych wystąpiła nadmierna aktywność na osi HPA w obliczu nawet niewiel­kich czynników stresogennych¹⁴.

Z kolei zespół włoskich psycho­logów z Uniwersytetu Florenckiego udowodnił, iż hiperaktywność na osi HPA może wystąpić u ludzi, którzy we wczesnym dzieciństwie przeszli głęboką traumę oraz tych cierpią­cych na PTSD¹⁵. Jednym z głównych efektów nasilonego stresu są zmiany na linii mózg-jelito, prowadzące do bardzo wielu schorzeń pokar­mowych, takich jak zespół jelita drażliwego¹⁶, zachodzące oczywiście w wyniku kuracji antybiotykowej.

Kanadyjscy uczeni z McMaster University w Ontario sugerują wręcz, że stan zdrowia mikrobiomu jelitowego stanowi, pośrednio lub bezpośrednio, kluczowy czynnik w prognozowaniu, czy pacjent doświadczający traumy będzie w przyszłości cierpiał na PTSD. Jak donoszą naukowcy, dowody wskazują na to, że „zaburzenia w równowadze jelitowej flory bakteryjnej we wczesnym dzie­ciństwie mogą mieć dalekosiężny wpływ na odporność i funkcje fizjologiczne, co zwiększa podat­ność pacjenta na PTSD po trauma­tycznym wydarzeniu”¹⁷.

Prebiotyki i probiotyki jako potencjalne leki na choroby psychiczne

Inna dobrze znana przyczyna zaburzeń psychicznych to zapale­nie tkanki nerwowej, sprzyjające takim powszechnym stanom, jak głęboka depresja, choroba afek­tywna dwubiegunowa, schizofrenia czy zaburzenia obsesyjno-kom­pulsywne¹⁸. Również w tych przypadkach równowaga mikro­biomu jelitowego ma kolosalne znaczenie, gdyż niektóre bakterie, w tym Lactobacillus oraz Bifido­bacterium, hamują odpowiedź zapalną organizmu¹⁹. Gdy kolonie tych szczepów są zdziesiątkowane przez antybiotyk, zdolność organizmu do walki ze stanem zapalnym drastycznie maleje.

Skoro nieprawidłowości we florze bakteryjnej jelita (dysbioza) są przy­czyną tak wielu zaburzeń psychicz­nych, sprawa wydaje się oczywista: należy stosować prebiotyki i probio­tyki dla przywrócenia równowagi w jelicie. Opcję tę badają obecnie naukowcy zajmujący się mikrobio­mem jelitowym²⁰. Co śmielsi z nich otwarcie proponują wręcz, by za pomocą pre- i probiotyków łago­dzić objawy chorób umysłowych. W badaniu wstępnym na 45 ochot­nikach psychiatrzy z University of Oxford zademonstrowali, że suple­menty diety zawierające prebiotyki z grupy galaktooligosacharydów – występujących w przyrodzie krót­kołańcuchowych molekuł galaktozy – to naturalne leki uspokajające, znacząco obniżające poziom korty­zolu, hormonu powiązanego ze stre­sem i zaburzeniami lękowymi²¹. W toku dalszych badań szczepy Lactobacillus acidophilus, L. casei oraz Bifidobacterium przez 8 tygodni podawano ochotnikom w poważnych stanach depresyj­nych. Wszyscy uczestnicy odno­towali złagodzenie objawów²².

Ta względnie nowa dziedzina badań nad mikrobiomem zmienia nasz pogląd na rolę, jaką bakterie pełnią w naszym życiu. Nieroztrop­nie szafując antybiotykami w nie­ustających próbach pozbycia się ich z organizmu, nie tylko wyrządzamy szkodę układowi pokarmowemu, ale też krzywdzimy psychikę.