Te popularne leki przeciwbólowe mają wiele skutków ubocznych. Nie zażywaj ich zbyt często

Jak działają NLPZ? 

Leki te hamują cyklooksyge­nazę (COX), enzym uczestni­czący w produkcji prostaglan­dyn – związków lipidowych, odgrywających ważną rolę w regulowaniu wielu proce­sów organizmu. Enzym ten występuje w 2 izoformach.

Forma COX-1 obecna jest w większości tkanek, ale przede wszystkim koncentru­je się w komórkach żołądka, nerek, śródbłonka i płytkach krwi, a katalizowane przez nią prostaglandyny sterują ukrwieniem nerek, sprzyjają agregacji płytek krwi i chronią wyściółkę przewodu pokar­mowego poprzez regulowanie wydzielania śluzu.

COX-2 na­tomiast wydzielana jest w wy­niku stanu zapalnego, a wy­twarzane przy jej udziale prostaglandyny uczestniczą w regulowaniu bólu, stanu zapalnego i gorączki, a także hamują agregację płytek krwi. 

Jakie negatywne skutki ma przyjmowanie leków NLPZ?

Leki przeciwbólowe groźne dla przewodu pokarmowego

Już od pierwszego dnia stosowania wszystkie NLPZ zwiększają ryzyko krwawień z układu pokarmo­wego, a także ryzyko zawału serca i udaru. Selektywne inhibitory COX-2 niosą ze sobą więcej niepożądanych skutków ze strony układu krążenia, podczas gdy nie­selektywne NLPZ częściej powodują krwawienia żołąd­kowo-jelitowe.

Ryzyko takich zdarzeń rośnie znacząco u osób w podeszłym wieku, stosujących równolegle inne leki i cierpiących na inne schorzenia poza tymi, które są przyczyną użycia NLPZ. 

NLPZ są drugą po infekcji Helicobacter pylori przyczy­ną powstawania wrzodów trawiennych, gdyż hamują one wydzielanie chroniących śluzówkę prostaglandyn.

Obniżenie aktywności prosta­glandyn powoduje zmniejsze­nie produkcji śluzu, a przez to zwiększenie szkodliwego wpływu bakterii Helicobacter pylori oraz zmniejszenie ilości soku żołądkowego i spadek pH w żołądku, co zaburza procesy trawienia. Zwiększa się też produkcja uszkadza­jących śluzówkę wolnych rodników, natomiast zmniej­sza się zdolność jej gojenia. 

U pacjentów przyjmu­jących NLPZ wyższa jest też śmiertelność w wyniku krwawień z przewodu po­karmowego niż w populacji ogólnej (21% do 7%)⁴. Jed­ną z przyczyn może być fakt, iż będąc pod wpły­wem przeciwbólowego działania NLPZ, pacjenci mogą nie odczuwać bólu związanego z krwawie­niem i perforacją, co znacz­nie opóźnia diagnozę i może decydować o ich rokowaniu.

Przeciwzakrze­powe działanie aspiryny może dodatkowo nasilać krwawienie z istniejącego już wrzodu trawiennego. Nawet do 70% osób stosu­jących przez dłuższy czas NLPZ wykazuje w badaniu endoskopowym uszkodze­nia takie jak erozje błony śluzowej, owrzodzenia i krwawienia podnabłon­kowe, ale tylko 10% skar­ży się na dolegliwości z tego powodu i objawy dyspepsji⁵.

NLPZ mogą także powodować erozje, owrzodzenia i utajone krwawienia w jelicie cien­kim, a także być przyczyną nieszczelności jelit. Jakby tego było mało, mogą też zaburzać skład flory jelito­wej, powodując dysbiozę. 

Leki przeciwbólowe są niebezpieczne dla układu krążenia 

Stosowanie NLPZ może znacząco zwiększać ryzyko rozwoju nadciśnienia tęt­niczego lub też zwiększać zapotrzebowanie na leki przeciwnadciśnienio­we u osób cierpiących już na to schorzenie. 

Mechanizm negatywne­go wpływu NLPZ na układ krążenia nie został jeszcze w pełni wyjaśniony i naj­prawdopodobniej składa się nań kilka procesów. Enzymy COX biorą udział w wytwarzaniu 2 bardzo ważnych substancji o prze­ciwstawnym działaniu: tromboksan A2 (TxA2) po­woduje zwężanie naczyń krwionośnych i aktywuje agregację płytek krwi, jak również zwiększa zatrzy­mywanie sodu i płynów, podnosząc ciśnienie krwi, podczas gdy prostaglan­dyna I2 (PGI2) ma silne własności rozszerzające naczynia i hamujące agre­gację płytek krwi, a także ułatwiające wydalanie pły­nów i sodu, a tym samym – obniżające ciśnienie.

Poziom pierwszego z tych związków modulowany jest głównie przez COX-1, a poziom drugiego – przez COX-2. W zdrowym orga­nizmie związki te współist­nieją w delikatnej równo­wadze, którą przyjmowanie NLPZ może zaburzać. 

Selektywne inhibitory COX-2 (koksyby) to leki, które opracowano jako alternatywę dla nieselek­tywnych NLPZ, która nie powodowałaby szkodli­wych skutków dla układu pokarmowego. Wkrótce okazało się jednak, że choć cel ten udało się osiągnąć, to jednak ta grupa leków obciążona jest inną po­ważną wadą: może ona zwiększać ryzyko zawału i udaru (podobnie zresztą, jak i nieselektywne NLPZ).

Jak odkryli badacze, ich działanie powoduje silniej­sze tłumienie produkcji prostaglandyny I2 niż aktywującego płytki krwi tromboksanu A2, w wyni­ku czego może wytwarzać się środowisko sprzyja­jące zakrzepom⁶.

Trzeba przypomnieć, że 2 z se­lektywnych inhibitorów COX-2 – rofekoksyb (Vioxx) i waldekoksyb (Bextra) – zostały wycofane z rynku w kilka lat po dopuszcze­niu, właśnie ze względu na podwyższone ryzyko wywoływania przez nie zawałów i udarów.

Bada­nia pokazują, że wszystkie NLPZ powiązane są z wyż­szym ryzykiem zawału ser­ca, a ryzyko to rośnie gwał­townie już w pierwszym tygodniu ich stosowania⁷.

Użycie NLPZ może pro­wadzić także do rozwoju zastoinowej niewydolności serca. W opublikowanej w czasopiśmie "The Lancet" metaanalizie obejmu­jącej ponad 600 osób, stwierdzono, że ryzyko hospitalizacji w wyniku niewydolności serca pod­wajało się przy stosowaniu badanych leków (a były nimi koksyb, diklofenak, ibuprofen i naproksen)⁸.

Stosowanie NLPZ powią­zano też z podwyższonym ryzykiem wystąpienia migotania przedsionków⁹. U pacjentów z migotaniem przedsionków stosujących terapię przeciwzakrzepową użycie tych leków pod­wyższa zarówno ryzyko poważnych krwawień, jak i zdarzeń zakrzepowo-za­torowych, nawet przy krót­kotrwałym stosowaniu¹⁰. 

Toksyczność NLPZ wobec nerek zwięk­sza się jeszcze w przypadku współistnienia czynników ryzyka, takich jak przewlekłe choroby nerek, cukrzyca, niewydolność serca lub po­deszły wiek. Ryzyko uszko­dzenia nerek przez NLPZ jest największe w początkowym okresie stosowania, dlatego nawet krótkotrwałe użycie tych leków może być bardzo niebezpieczne.

Ich szkodli­we działanie może zostać nasilone przez jednoczesne użycie diuretyków oraz in­hibitorów ACE lub antagoni­stów receptora angiotensyny (ARB, sartanów). Te 3 grupy leków tworzą tzw. potrójną kaskadę, znacznie zwiększają­cą ryzyko uszkodzeń poprzez nakładanie się skutków dzia­łania każdej z nich. W prak­tyce przypuszczają one po­trójny atak na mechanizmy filtracyjne nerek.

Diuretyki, zmniejszając objętość płynów w organizmie, zmniejszają także przepływ krwi przez nerki. Inhibitory ACE lub sar­tany powodują spadek ciśnie­nia w kłębuszkach nerkowych i pogorszenie filtracji kłębusz­kowej, a NLPZ dodatkowo, i to bardzo znacząco, zmniej­szają przepływ kłębuszkowy. 

Inne zagrożenia 

Stosowanie NLPZ może mieć negatywny wpływ na gojenie złamań kości, zwłaszcza jeżeli leki te przyjmowane są w du­żych ilościach lub przez długi czas. Prostaglandyny odgrywają ważną rolę w me­tabolizmie kości. Są one pro­dukowane przez osteoblasty (komórki kościotwórcze) i ich poziom jest podwyższony w obrębie miękkiej kostniny – początkowej tkanki, po­wstającej w miejscu złamania i stopniowo przekształca­jącej się w tkankę kostną. Prostaglandyny stymulują różnicowanie osteoblastów, przyspieszają tworzenie kości, zwiększają ich masę i wytrzy­małość.

Obniżenie poziomu prostaglandyn poprzez zaha­mowanie aktywności enzy­mów COX może w rezultacie znacząco opóźnić zrost kości, a nawet go uniemożliwić¹¹. 

NLPZ, włącznie z aspiryną, mogą też wywoływać skurcz oskrzeli u osób cierpiących na astmę i u 5-10% takich osób powodować ostre nasile­nie objawów choroby. Reakcja rozpoczyna się w ciągu godzi­ny po przyjęciu leku i obja­wia się początkowo katarem i łzawieniem oczu, ale może doprowadzić do ciężkiego skurczu oskrzeli. Wyróżniono nawet jednostkę chorobową zwaną potocznie astmą aspi­rynową. Jest to choroba dróg oddechowych zaostrzana przez użycie niesteroidowego leku przeciwzapalnego u osób wrażliwych na tę grupę me­dykamentów.

Charakteryzują ją 3 objawy (tzw. triada aspiry­nowa): astma, przewlekły nie­żyt nosa z polipami nosowymi oraz wrażliwość na aspirynę. Jak przypuszczają badacze, przyczyną może być obni­żanie przez NLPZ produkcji prostaglandyn, pomagających utrzymywać prawidłowe funkcjonowanie dróg odde­chowych, przy jednoczesnym zwiększaniu wydzielania pro­wokujących astmę eikozano­idów takich jak leukotrieny¹². 

Czy paracetamol jest bezpieczniejszy?

Jednym z niebezpieczeństw związanych ze stosowaniem tego leku jest jego łatwa do­stępność i powszechność. Poza produktem o nazwie handlowej Paracetamol zwią­zek ten wchodzi też w skład wielu innych dostępnych bez recepty leków przeciwbólo­wych, przeciwgorączkowych i przeciwgrypowych (takich jak APAP, Panadol, Efferalgan, Metafen, Panaprex, Migro­min, Saridon, Gripex, Fervex, Theraflu, Tabcin, AntiGrip, Febrisan i inne).

Paracetamol szkodzi wątrobie

Nietrudno więc nieświadomie spożyć jego wysoką dawkę, biorąc jednocześnie np. lek na chore zatoki, lek przeciwgorączko­wy lub środek ułatwiający zasypianie. Trzeba przy tym zaznaczyć, że paracetamol charakteryzuje się wąskim zakresem działania terapeu­tycznego, w wyniku czego nawet stosunkowo niewielkie przedawkowanie może spowo­dować ciężkie i nieodwracalne uszkodzenia wątroby, nawet ze skutkiem śmiertelnym. Przedawkowanie paracetamo­lu jest przyczyną 1/6 wszyst­kich przypadków niewydol­ności wątroby kwalifikujących się do przeszczepu¹³. 

Ciężkie uszkodzenie wą­troby może wystąpić także przy zastosowaniu dawki paracetamolu, która nie prze­kracza maksymalnej dawki terapeutycznej (4000 mg). Czynniki zwiększające tok­syczność paracetamolu dla wątroby to użycie alkoholu (zarówno towarzyszące spo­życiu leku, jak i chroniczne), niedożywienie, starszy wiek, przewlekła choroba wątroby, jak również stosowanie pew­nych leków i ziół, takich jak opioidy, leki przeciwgruźlicze i przeciwpadaczkowe, a także dziurawiec, czosnek i ożanka. 

Ubiegłoroczna analiza danych ponad 460 tys. osób wykazała, że regularne używa­nie paracetamolu powiązane jest z 28-procentowym wzro­stem ryzyka raka wątroby, a ryzyko to jest nieco wyższe u mężczyzn niż u kobiet¹⁴.

Paracetamol ma negatywny wpływ na rozwijający się płód

Bardzo niepokojące są też rezultaty badań nad wpływem paracetamolu na rozwój pło­du. Jest on lekiem najczęściej stosowanym w czasie ciąży i jak się szacuje, przyjmu­je go ponad połowa kobiet ciężarnych¹⁵. Należy jednak pamiętać, że środek ten (podobnie jak i omawiane wcześniej NLPZ) ma zdol­ność przenikania przez ło­żysko do krwiobiegu płodu.

Badania in vivo pokazują, że zachowuje się on w jaj­nikach płodów żeńskich jak substancja zaburzająca gospo­darkę hormonalną. Zarówno badania na zwierzętach¹⁶, jak i na fragmentach jajników płodów ludzkich¹⁷ dowiodły, że ekspozycja na działanie paracetamolu w życiu płodo­wym może poważnie zaburzać rozwój układu rozrodczego u płodu, a konsekwencje tych zaburzeń staną się dostrze­galne dopiero w jego życiu dorosłym. 

W przypadku płodów mę­skich badacze odkryli, że eks­pozycja na paracetamol po­wiązana jest z wnętrostwem, czyli niezstępowaniem jąder do moszny. Częstość wystę­powania tej wady wrodzonej wzrosła w ostatnich dekadach. Wnętrostwo jest głównym czynnikiem ryzyka późniejszej złej jakości nasienia, a także raka jąder.

Jak pokazały bada­nia, paracetamol (podobnie jak aspiryna) ma własności anty­androgenne i przy stosowaniu nawet przez tydzień może hamować produkcję testoste­ronu u płodu¹⁸. Poza spadkiem poziomu testosteronu powo­duje on też obniżenie poziomu insulinopodobnego czynnika wzrostu 3 (INSL3) oraz prosta­glandyn, które także odgrywa­ją rolę w zstępowaniu jąder¹⁹. 

Jak się okazuje, paracetamol może zaburzać rozwój płodu w jeszcze inny sposób. W ba­daniu próbek krwi pępowino­wej stwierdzono, że obecność w niej metabolitów paraceta­molu była znacząco powiąza­na z występowaniem u dzieci ADHD i zaburzeń ze spektrum autyzmu, a im więcej było metabolitów, tym silniejszy był ten związek. Dzieci matek o wysokim poziomie metabo­litów paracetamolu w czasie ciąży były wyraźnie bardziej narażone na te schorzenia²⁰. 

Paracetamol a astma i AZS

W wielu badaniach powią­zano stosowanie paracetamolu u dzieci, szczególnie w bardzo wczesnym wieku, z wystąpie­niem astmy oskrzelowej, a tak­że z atopowym zapaleniem skóry²¹. Badacze podejrzewają, że mogą brać w tym udział różne mechanizmy, m.in. stres oksydacyjny w drogach od­dechowych, wywołujący stan zapalny oskrzeli i ich nadak­tywność w wyniku uszkodzeń śródbłonka.

Paracetamol zubaża zasoby naturalnego przeciwutleniacza – glutationu – dlatego też jego stosowanie zawsze wiąże się z silnym stresem oksydacyjnym. Para­cetamol hamuje też aktywność COX-2, która uczestniczy w procesach naprawczych śródbłonka dróg oddecho­wych.

Można zaryzykować twierdzenie, że gdy w latach 80. do obniżania gorączki u dzieci zaczęto stosować paracetamol zamiast aspiryny, spowodowało to zmniejsze­nie częstości występowania zespołu Reye’a wywoływa­nego przez kwas salicylowy, ale za to zapoczątkowało epidemię astmy i egzemy. 

Czy nadużywanie leków przeciwbólowych powoduje ból głowy?

Na koniec należy wspomnieć jeszcze o schorzeniu dość częstym, a jednocześnie praktycznie nieobecnym w świadomości pacjentów, a mianowicie o bólu głowy spowodowanym nadużywaniem leków (me­dication-overuse headache, MOH).

Czym jest "pamięć bólu"?

Badania dowodzą, że osoby z bólami głowy wywołany­mi nadużywaniem leków wykazują zmiany struktury, funkcjonowania i metabo­lizmu mózgu, m.in. długo­trwałą nadpobudliwość kory mózgowej²².

Częste ataki migreny lub bólu głowy mogą wytwarzać swego rodzaju „pamięć bólu”, co sprawia, że próg aktywacji recepto­rów bólowych staje się coraz niższy, a ryzyko kolejnego ataku – coraz większe.

U osób często cierpiących na bóle głowy może rozwinąć się też cefaloalgiofobia, czyli lęk przed wystąpieniem bólu lub jego nasileniem. Lęk ten może spowodować u nich wykształ­cenie mechanizmu obronne­go, polegającego na sięganiu po leki przeciwbólowe przy coraz niższym poziomie bólu. A stąd prowadzi już prosta droga do rozwoju MOH. Schorzenie to jest jak najbardziej wyleczal­ne, ale wymagające dużej świadomości i determinacji osoby zainteresowanej. 

Co zamiast leków przeciwbólowych?

Biorąc jakiekolwiek leki przeciwbólowe, należy mieć świadomość, że nie likwidują one problemu, a tylko go ma­skują, mogą więc być jedynie rozwiązaniem doraźnym.

Ani ból, ani stan zapalny nie pojawia się znikąd, dlatego przede wszystkim należy starać się odkryć jego pier­wotne przyczyny, którymi mogą być: stres, nietolerancje pokarmowe, choroby autoim­munologiczne, niedostatek snu, nieprawidłowa posta­wa i brak ruchu, niedobory żywieniowe, zaburzenia hormonalne, przeszłe urazy, a nawet schorzenia psy­chiczne, takie jak depresja. 

Jest wiele ziół i natural­nych substancji, a także technik terapeutycznych, które mogą łagodzić ból i stany zapalne równie sku­tecznie, jak leki, ale bez wywoływania niekorzyst­nych skutków ubocznych. Poniżej opisuję kilka z nich. 

• Sięgnij po kwasy tłuszczowe omega -3. Należą one do najsilniejszych suplementów przeciwzapal­nych. Występują głównie w tłustych rybach, a dla celów suplementacji ofero­wane są przede wszystkim w postaci olejów rybnych. 
• Polub curry. Jednym z głównych składni­ków tej potrawy jest kłącze kurkumy. Kurkumina, czyli aktywny składnik tej przy­prawy, zmniejsza stany za­palne w wielu schorzeniach, m.in. w artretyzmie, zapalnej chorobie jelit i łuszczycy. Badania dowodzą, że jej sku­teczność jest zbliżona do di­klofenaku, ale kurkumina jest znacznie lepiej tolerowana przez organizm²³. Należy jed­nak pamiętać, że kurkumina ma działanie rozrzedzające krew, więc u osób, które przyjmują już leki przeciwza­krzepowe, należy ją stoso­wać ostrożnie, gdyż może zwiększać ryzyko krwawień. 

• Postaw na cynk. Pierwiastek ten ma silne działanie przeciwzapalne i wspomagające układ od­pornościowy. Obniża poziom markerów stanu zapalnego i zmniejsza stres oksydacyj­ny. Zalecane dzienne spo­życie cynku wynosi 11 mg dla mężczyzn i 8 mg dla kobiet²⁴. Jednakże dłuższe przyjmowanie nadmier­nych dawek może osłabiać układ odpornościowy. Trzeba też pamiętać o tym, że cynk może też wchodzić w reakcje z diuretykami, antybiotykami i wapniem. 
• Roślinne wsparcie. Olejek konopny CBD Ma wła­sności przeciwbólowe i przeciwzapalne, przede wszystkim dzięki wiązaniu się z receptorami układu endokannabinoidowego, odpowiedzialnego za regu­lowanie procesów bólowych i zapalnych. Może być stoso­wany zarówno zewnętrznie, jak i doustnie. Jak pokazują badania, poza ogólnymi schorzeniami bólowymi i za­palnymi, może być pomocny także m.in. w łagodzeniu ob­jawów alzheimera i parkinso­na, stwardnienia rozsianego oraz zapalnej chorobie jelit²⁵. 

• Skorzystaj z fizjoterapii. Termin ten obejmuje różne­go rodzaju praktyki, takie jak masaże, manipulacje i ćwi­czenia rozciągające, które mogą skutecznie zmniejszać ból oraz przywracać pra­widłowy zakres ruchów, m.in. w schorzeniach ar­tretycznych i po urazach. 
• Daj się ukłuć. Akupunktura może przy­nosić pozytywne efekty w łagodzeniu przewlekłego bólu, takiego jak ból szyi i krzyża, ból artretyczny oraz przewlekły ból głowy²⁸. 
• Odwiedź psychologa. Terapia poznawczo-be­hawioralna uczy strategii radzenia sobie z bólem poprzez zmianę nawyków i schematów zachowań. Może obniżać poziom mar­kerów zapalnych i popra­wiać jakość życia pacjentów z przewlekłym bólem²⁹. 
• A może aromaterapia? Lecznicze wykorzysta­nie olejków eterycznych wykazuje największą skuteczność w łagodze­niu bólu pooperacyjnego i ginekologicznego³⁰. 
• Biofeedback. Metoda ta znajduje za­stosowanie w łagodzeniu takich dolegliwości jak ból krzyża, bóle głowy, fibromialgia, dysfunkcja stawu skroniowo-żuchwo­wego oraz zespół jelita drażliwego. Poprawia też ogólne funkcjonowanie pacjenta i pomaga mu lepiej radzić sobie z bólem³¹. 
• Wypróbuj reiki. Ten system uzdrawiania poprzez przekazywanie energii, może nie tylko łago­dzić ból, ale także zmniej­szać stres i lęk, poprawiając ogólne samopoczucie³².