Jak organizm sygnalizuje odwodnienie?

Wbrew pozorom problem jest poważny. Wielu z nas nie zdaje sobie sprawy, że pierwszym, najprostszym krokiem do zachowania zdrowia jest prawidłowe nawodnienie. To od niego zależy prawidłowy przebieg procesów trawiennych i detoksykacyjnych, praca układu moczowego, regeneracja podczas wysiłku, utrzymanie koncentracji i sprawności umysłowej, a nawet kondycja układu krążenia.

Kiedy pijemy za mało wody, organizm bardzo szybko włącza "tryb awaryjny", co skutkuje spadkiem sił fizycznych i mentalnych. Odczucie pragnienia jest pierwszym znakiem, że powoli się odwadniamy.

Objawy odwodnienia

Nie bez przyczyny organizm dorosłego człowieka w 60-70% składa się z wody. To ona jest rozpuszczalnikiem elektrolitów i związków powstających w procesach metabolicznych oraz naturalnym środkiem transportu składników odżywczych, witamin i hormonów¹. Bez wody niemożliwy staje się prawidłowy przebieg procesów metabolicznych, trawienia i wchłaniania. Odpowiada także za zachowanie równowagi wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej organizmu.

Niedobór wody prowadzi do zaburzenia wewnątrzustrojowej homeostazy i procesów termoregulacji². Co więcej, już niewielka utrata wody, bo ok. 1% masy ciała powoduje pogorszenie pamięci i zaburzenia koncentracji! To wtedy pojawia się pragnienie - pierwszy sygnał nadmiernej dehydratacji - oraz uczucie suchości w ustach.

Kolejne etapy odwodnienia dają szereg niecharakterystycznych objawów³.

Objawy odwodnienia

• bóle i zawroty głowy,
• zaburzenia świadomości,
• zaburzenia widzenia,
• nudności i wymioty,
• skóra traci elastyczność,
• usta stają się suche i popękane,
• oczy wydają się zapadać,
• dochodzi do zaparć (ponieważ organizm próbuje wchłonąć jak największe ilości wody ze stolca),
• tworzenia się obrzęków będących próbą zatrzymania wody w tkankach,
• oddech przyspiesza, podobnie częstość akcji serca,
• spada ciśnienie krwi,
• narasta rozdrażnienie, osłabionie, senność.

Regularne braki wody powodują suchość skóry, zaparcia, skurcze mięśni, zaleganie toksyn w organizmie, stany zapalne i zagęszczenie żółci (co sprzyja tworzeniu się kamieni w pęcherzyku żółciowym).

Długotrwałą niską podaż płynów łączy się również z rozwojem niektórych chorób przewlekłych (zakażenie dróg moczowych, kamica moczowa i nerkowa, niewydolność krążenia, jaskra, choroby zębów), zaostrzeniem astmy, udarami, a nawet nowotworem jelita grubego i pęcherza moczowego⁴.

Śmierć z odwodnienia - czy to możliwe?

Jeśli dehydratacja w komórkach mózgowych przebiega dość szybko (np. podczas intensywnej biegunki lub wysokiej gorączki), mogą pojawić się omamy, a przy długotrwałym odwodnieniu - nawet zmiany martwicze w naczyniach krwionośnych, zakrzepica i ogniskowa martwica tkanki nerwowej⁵.

Przy odwodnieniu wynoszącym 1% odczuwa się jedynie pragnienie, ubytek 2% oznacza pogorszenie ogólnej kondycji psychofizycznej, a niedobór 10-15% wody może nawet spowodować śmierć⁶. Zazwyczaj jest ona wynikiem powikłań zakrzepowo-zatorowych lub rozwoju chorób infekcyjnych. Najczęściej problem ten dotyczy osób starszych.

W jednym z badań okazało się, że u hospitalizowanych pacjentów w podeszłym wieku śmiertelność wśród tych z odwodnieniem wyniosła 44%, podczas gdy w grupie prawidłowo nawodnionej - zaledwie 17%⁷. Inni badacze oceniają, że odsetek zgonów w przypadku starszych pacjentów z niewłaściwie leczonym odwodnieniem może nawet przekraczać 50%⁸.

Oczywiście nim dojdzie do tak poważnych zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, organizm będzie wysyłał szereg wspomnianych już sygnałów. Najszybciej na brak wody zareaguje mózg.

Odwodnienie - objawy neurologiczne

Neurony w mózgu rejestrują już małe ubytki wody i być może dlatego nawet przy niewielkiej jej utracie zmienia się nasze samopoczucie. Liczne badania wskazują, że właśnie dehydratacja może odpowiadać za spadek sił witalnych, problemy z koncentracją czy mniejszą wydolność fizyczną.

Naukowcy z Uniwersytetu w Connecticut sprawdzili, jak ubytek wody wpływa na zdolności poznawcze młodych zdrowych osób⁹. Ochotnicy zostali odwodnieni podczas wysiłku fizycznego, a następnie skontrolowano ich czujność, czas reakcji, zapamiętywania i uczenia się oraz zdolność koncentracji i rozumowania. Okazało się, że już niewielkie braki wody (rzędu 1,36-1,59%) powodowały u nich bóle głowy, trudności z koncentracją i zapamiętywaniem, napięcie i niepokój. Częściej dolegliwości zgłaszały kobiety, dla których wykonywanie nawet umiarkowanie intensywnych ćwiczeń fizycznych było problemem.

W innym badaniu ochotnikom ograniczono dostęp do wody na 24 godz., co spowodowało u nich spadek nastroju, wzrost senności i zmęczenia, obniżenie poziomu energii i czujności oraz większą dezorientację¹⁰. Co ciekawe, skutki te można było zaobserwować już po 12-16 godz. pozbawienia płynów. Zdaniem badaczy sugeruje to, że nawet wychodzenie rano do pracy bez śniadania i odpowiedniej porcji wody może powodować zaburzenia nastroju.

Fakt, że poziom nawodnienia może determinować witalność, potwierdza z kolei eksperyment z 2014 r. Francuscy naukowcy poprosili 30 ochotników, którzy dotąd wypijali mniej niż 1,2 l wody na dobę, by zwiększyli jej spożycie do 2,5 l. Okazało się, że taka zmiana skutkowała mniejszym zmęczeniem i lepszym nastrojem. Z kolei uczestnicy, którzy zmniejszyli ilość wypijanego dziennie płynu, sygnalizowali pogorszenie samopoczucia, bóle głowy, a nawet liczniejsze kontuzje podczas wysiłku fizycznego¹¹.

Kto jest narażony na odwodnienie?

Sport a odwodnienie

Pogorszenie efektów treningu jest zresztą jednym z częstszych skutków odwodnienia. Prawdopodobnie spadek ciśnienia krwi osłabia wówczas nasze siły i powoduje wzrost temperatury ciała, przez co gorzej znosimy wysiłek fizyczny. Nie można też zapominać, że wzmożone pocenie wymaga po prostu uzupełnienia płynów, bo w przeciwnym razie łatwo doprowadzi do odwodnienia.

Odwodnienie a serce

Podobny mechanizm działa podczas upałów - niezauważalne parowanie (bez produkcji potu) jest wówczas niezbędne do zachowania odpowiedniej temperatury ciała i powoduje, że utrata wody tą drogą wzrasta z ok. 350 do nawet 750 ml dziennie. Dlatego latem szczególnie należy dbać o uzupełnianie płynów - zwłaszcza w przypadku pacjentów kardiologicznych ich zwiększone wydalanie może potęgować działanie leków, np. obniżających ciśnienie krwi.

Odwodnienie u dzieci

Do grup ryzyka odwodnienia zalicza się także dzieci. U niemowląt zapotrzebowanie na wodę jest nawet czterokrotnie większe niż u dorosłych (w przeliczeniu na kilogram masy ciała). Również pojawiające się często w dzieciństwie biegunki i wymioty sprzyjają odwodnieniu.

Odwodnienie u osób starszych

Jednak obserwacje pokazują, że najbardziej narażeni na nadmierną utratę płynów pozostają seniorzy. Przede wszystkim wiąże się to z faktem, że zawartość wody w organizmie spada wraz z upływem czasu: u osób w wieku podeszłym jest niższa o ok. 10-15% niż u dorosłych, co oznacza, że tracą oni ok. 4-6 l wody¹². Spowodowane jest to spadkiem beztłuszczowej masy ciała i jednoczesnym wzrostem słabo nawodnionej tkanki tłuszczowej (z tej samej przyczyny niedobór płynów stwierdza się u osób otyłych). Przy mniejszej ilości wyjściowej nawet niewielka strata płynów powoduje odwodnienie.

Ponadto z wiekiem pogarszają się funkcje narządów i trudniej jest utrzymać wewnętrzną równowagę. Przykładowo nerki, kluczowe w regulacji homeostazy, z czasem tracą swoją zdolność do zagęszczania moczu, a filtracja kłębuszkowa spada o ok. 30-50%, przez co rośnie wydalanie płynów. Zwiększa się również ich utrata przez przewód pokarmowy (np. w wyniku częstszych biegunek lub zaburzeń wchłaniania), skórę i płuca (zwłaszcza przy gorączce).

U osób starszych często obserwuje się także upośledzenie fizjologicznego odruchu pragnienia, co powoduje rzadsze sięganie po płyny¹³. Badania wykazały, że w podeszłym wieku zmniejsza się aktywność obszaru mózgu odpowiedzialnego za zaspokajanie pragnienia. Spada również wrażliwość nerwów obwodowych w jamie ustnej, gardle, przełyku i żołądku, a to one przekazują do mózgu informacje o objętości przyjętych płynów i wpływają na wytwarzanie przez podwzgórze wazopresyny (hormonu odpowiedzialnego za regulację płynów ustrojowych w organizmie, która m.in. zapobiega nadmiernemu ich wydalaniu wraz z moczem)¹⁴.

Starzenie się narządów wpływa też na siłę oddziaływania stosowanych leków, zwiększając ryzyko działań niepożądanych (biegunek, zaparć, utraty apetytu) zaburzających homeostazę. Na bilans wodny wpływają przede wszystkim nadużywane przez seniorów diuretyki, selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, zmniejszają pragnienie), inhibitory ACE, leki stosowane w chorobie Parkinsona, sole litu oraz upośledzające termoregulację neuroleptyki, beta-blokery i środki antycholinergiczne².

I wreszcie charakterystyczne dla wieku podeszłego schorzenia także zaburzają gospodarkę wodno-elektrolitową. Przy chorobie Alzheimera stwierdza się obniżony poziom wazopresyny, a towarzyszące parkinsonowi zaburzenia połykania często powodują niechęć do przyjmowania posiłków i płynów¹⁵. Również depresja, poczucie osamotnienia i ograniczenie sprawności ruchowej sprawiają, że seniorzy rzadziej sięgają po wodę - zdarza się, że unikają w ten sposób bolesnego korzystania z toalety, które pojawiają się np. przy zwyrodnieniu stawów.