Autoimmunologiczne zapalenie wątroby. Co chroni i wzmacnia wątrobę?

Autoimmunologiczne zapalenie wątroby (AZW) jest rzadką chorobą, stwierdza się około dwóch przypadków na 100 tys. pacjentów. Zapadają na nią przede wszystkim kobiety, zwłaszcza w okresie pokwitania, między 40. a 60. rokiem życia¹.

Przyjmuje się, że powodem wystąpienia AZW mogą być uwarunkowana genetyczne, infekcje wirusowe w postaci ostrego zapalenia wątroby typu A i B oraz zakażenie wirusem Epsteina-Barr (EBV), należącym do grupy herpes. Znaczenie mają także czynniki uchodzące w tym przypadku za toksyczne, takie jak interferon, lek pobudzający do działania układ odpornościowy. Dotyczy to również melatoniny, zalecanej często przy kłopotach ze snem, metyldopy - leku blokującego powstawanie w organizmie dopaminy i stosowanego w terapii nadciśnienia tętniczego, nitrofurantoiny - antybiotyku zwalczającego bakterie i przyspieszającego walkę z infekcjami. Na tej liście znajdują się również autoantygeny, które przez układ odpornościowy mogą być mylnie rozpoznawane jako ciało obce, co doprowadza do wystąpienia chorób autoimmunologicznych². Nieleczone zapalenie wątroby przekształca się szybko w stan ostry lub przewlekły.

W przypadku AZW dochodzi do aktywacji limfocytów pomocniczych Th, będących subpopulacją limfocytów T, odpowiedzialnych za działanie układu odpornościowego. Rozpoznają one hepatocyty, czyli komórki budujące miąższ wątroby, jako antygeny -substancje pobudzające układ odpornościowy do wytwarzania przeciwciał. W konsekwencji rozpoczyna się wydzielanie cytokin biorących udział w procesach odpornościowych, tzw. interleukin, które aktywują limfocyty B, wytwarzające przeciwciała uszkadzające komórki wątroby³.

Do najczęstszych objawów klinicznych AZW zalicza się wodobrzusze. Występuje ono aż u 91% pacjentów. U 69-88% chorych pojawia się żółtaczka, brak łaknienia oraz nadmierna męczliwość, a u 50% osób dochodzi do bezobjawowego powiększenia wątroby i śledziony oraz bólów brzucha. U jednej piątej chorych pojawia się krwawienie z nosa, trądzik, gorączka oraz tkliwa hepatomegalia, czyli bolesne powiększenie wątroby⁴. Nieleczone AZW doprowadza do zgonu 28% osób w ciągu dwóch lat od zachorowania. 30% chorych umiera w ciągu 3 lat, a ponad połowa po 5-6 latach od postawienia diagnozy⁵. Przyjmuje się, że ponad 85% pacjentów chorych na AZW nie miało kontaktu z czynnikami uważanymi za szkodliwe dla wątroby, na przykład z wirusami hepatotropowymi wywołującymi wirusowe zapalenie wątroby, alkoholem, lekami czy toksynami. U większości pacjentów skuteczna okazuje się standardowa terapia. Jednak u 20% nie występuje poprawa stanu zdrowia i pojawiają się powikłania, takie jak zapalenie wątroby, marskość bądź nowotwór wątrobowokomórkowy.

Diagnostyka i leczenie autoimmunologicznego zapalenia wątroby

Helena miała 73 lata, kiedy została przyjęta na oddział chorób wewnętrznych. Od kilku dni odczuwała mocny ból w nadbrzuszu. Badania, zlecone przez lekarza pierwszego kontaktu, wykazały podwyższone parametry wątrobowe. Do tej pory uważała się za osobę zdrową. Bardzo o siebie dbała. Często spacerowała, unikała alkoholu i papierosów⁶.

Po przyjęciu do szpitala oceniono ogólny stan Heleny jako dobry. Badania laboratoryjne wykazały prawidłowy poziom bilirubiny, czyli barwnika żółciowego, którego stężenie określa stan układu żółciowego, oraz fosfatazy alkalicznej - enzymu, którego zwiększona aktywność może się wiązać z nieprawidłową pracę wątroby. Poziom wskaźników stanu zapalnego również mieściły się w normie. Wykluczono zapalenie wątroby typu B, a także typu C.

W zależności od rodzaju przeciwciał obecnych w surowicy krwi wyróżnia się trzy rodzaje autoimmunologicznego zapalenia wątroby. Pierwszy z nich, najczęściej występujący, powodują przeciwciała ASMA, skierowane przeciwko mięśniom gładkim w organizmie, lub ANA - atakują jądra komórkowe własnych narządów i tkanek. Drugi to wynik działania przeciwciał anty-LKM-1, niszczących mikrosomy komórek nerek i wątroby. Trzeci powodowany jest przez przeciwciała anty-SLA, przeciwdziałające rozpuszczalnym antygenom wątroby, lub przez przeciwciała LP, reagujące z antygenami wątroby i trzustki⁷.

Rozpoznanie autoimmunologicznego zapalenia wątroby często przysparza trudności. Nie ma jednego, niezawodnego testu diagnostycznego. Na AZW mogą wskazywać podwyższone poziomy transaminaz, czyli enzymów wątrobowych. Wykonuje się również badania na obecność określonych przeciwciał^8,9. Proces diagnozowania pozwala wykluczyć metaboliczne i wirusowe choroby wątroby¹⁰.

Pomocna w stwierdzeniu AZW bywa ocena poziomu gamma globulin (białek budujących odporność organizmu), który w większości przypadków wskutek tej choroby rośnie. Nie jest to jednak normą, jedno z badań naukowych wykazało, że u 39% osób, które zapadły na AZW, nie zaobserwowano tej zależności¹¹.

Helenę poddano tomografii komputerowej jamy brzusznej, która wykazała, że wątroba jest znacznie powiększona i otoczona tkanką tłuszczową. Stwierdzono również powiększenie trzustki oraz torbiele obu nerek. Po wykonaniu badań obrazowych zamierzano wykonać biopsję wątroby¹², ale w związku z tym, że biopsja nie jest pomocna w odróżnieniu AZW od przewlekłego zapalenia wątroby, które lekarze u Heleny również podejrzewali, zrezygnowano z tego pomysłu. Wykorzystano natomiast tzw. skalę AZW, która jest narzędziem służącym do potwierdzenia diagnozy¹³.

Dopiero po wykonaniu serii badań lekarze mogli stwierdzić jednoznacznie u Heleny autoimmunologiczne zapalenie wątroby. Zastosowano terapię z wykorzystaniem sterydów.

Rekomendowanym leczeniem jest zazwyczaj podawanie kortykosteroidów, czyli hormonów kory nadnerczy o silnym działaniu przeciwzapalnym. Chodzi o spowodowanie remisji, czyli wycofania się objawów choroby. Po obniżeniu o połowę poziomu enzymów wątrobowych, tzw. aminotransferaz, co osiąga się po dwóch do czterech tygodni leczenia, włącza się zazwyczaj do terapii azatioprynę, będącą lekiem immunosupresyjnym. Czasami łączy się ją ze wspomnianymi już kortykosteroidami. W ciągu 18 miesięcy u 65% pacjentów obserwuje się remisję choroby. U 80% następuje ona dopiero po trzech latach. Stwierdzono, że w przypadku niektórych pacjentów parametry kliniczne i biochemiczne wracają do normy bez leczenia AZW¹⁴.

Helena miała szczęście. Jej organizm zareagował pozytywnie na standardową terapię, w krótkim czasie nastąpiła remisja choroby. To była bardzo dobra wiadomość, zwłaszcza że powszechnie przyjęty sposób leczenia immunologicznego zapalenia wątroby, oparty na steroidach, w większości przypadków nie eliminuje tego schorzenia, a jedynie je spowalnia. W związku z tym może dojść do niewydolności lub marskości wątroby. Średnio u 10% chorych niezbędny jest przeszczep. Stosuje się go również w przypadku osób młodych¹⁵.

Ostropest pomaga wątrobie

W procesie rekonwalescencji szalenie ważny jest sposób odżywiania. Helena musiała go kompletnie zmodyfikować. Wprowadziła do diety zioła pomocne w regeneracji chorego narządu. Większość ziół, które uważa się za szczególnie dobrze oddziałujące na wątrobę, łagodzi jedynie zaburzenia układu pokarmowego. Ale zdarzają się wyjątki. Korzystny wpływ na wątrobę wykazuje ostropest plamisty, co zostało potwierdzone w badaniach naukowych. Jego łupiny nasienne zawierają sylimarynę, substancję o niezwykle dużej aktywności biologicznej. W gotowych preparatach jej zawartość wynosi zazwyczaj 20-40%. Sylimaryna poza działaniem przeciwzapalnym i detoksykującym ma zdolność neutralizowania wolnych rodników - jest antyoksydantem 10-20 razy silniejszym niż witamina E. Zapobiega ponadto marskości wątroby, ponieważ wskutek intensyfikacji syntezy odpowiednich białek pobudza do regeneracji jej tkanki. Sylimaryna obniża również poziom cholesterolu we krwi i spowalnia proces miażdżycowy. Zapobiega też powstawaniu kamieni żółciowych¹⁶.

Przyjaciele wątroby: karczoch, pyłek i propolis

Na miąższ wątroby działa ochronnie karczoch. Badania naukowe wykazały, że ekstrakt z jego liści pobudza pracę układu odpornościowego i neutralizuje zatrucie wątroby toksynami. Poza tym wykazuje on działanie przeciwmiażdżycowe, obniżając poziom cholesterolu we krwi¹⁷.

W przypadku uszkodzenia wątroby przez substancje toksyczne, takie jak metale ciężkie czy alkohol, szczególnie polecany jest pyłek pszczeli, wspierający odbudowę mikrostruktury tego organu. W następstwie stosowania propolisu poprawiają się wyniki prób wątrobowych oraz ulega obniżeniu poziom bilirubiny w surowicy krwi¹⁸.

Dieta dla wątroby

Wątroba jest niezwykłym organem, odpowiedzialnym za oczyszczanie organizmu z toksyn i uczestniczącym w procesie przyswajania składników odżywczych. W wątrobie odbywa się metabolizowanie węglowodanów, co pozwala jej magazynować glukozę w postaci glikogenu - na wypadek większego zapotrzebowania ustroju na energię. W ten sposób pomaga ona w kontrolowaniu poziomu cukru we krwi. Z kolei białka są dostarczane do wątroby w postaci aminokwasów, które albo są uwalniane do mięśni, albo stanowią zapas lub ulegają zmetabolizowaniu do mocznika, wydalanego następnie wraz z moczem. Bez udziału wytwarzanej w wątrobie żółci nie byłby możliwy proces trawienia tłuszczów. Dodajmy, że żółć jest ważnym źródłem witamin A, D, E i K¹⁹.

Nawet łagodna choroba wątroby czy jej niewielkie stłuszczenie wpływa negatywnie na wchłanianie węglowodanów, białek i tłuszczów, co prowadzi do zmniejszenia masy ciała. Odpowiednio zbilansowana dieta ma wówczas zapewnić odpowiednią liczbę kalorii i dostarczyć substancje odżywcze.

W chorobach wątroby rośnie zapotrzebowanie organizmu na białko. Należy jednak odpowiednio wyważyć jego ilości w diecie, gdyż nadmiar może doprowadzić do wzrostu poziomu amoniaku we krwi, co prowadzi do powikłań zagrażających życiu. Jeśli chodzi o spożywanie tłuszczów, nie należy rezygnować z nich zupełnie. Ważne dla zdrowia są kwasy omega-6, które występują w oleju sezamowym, słonecznikowym, kukurydzianym i sojowym, a także w orzechach, oliwie czy awokado. Prozdrowotnie działają również kwasy omega-3, obecne m.in. w tłustych rybach, orzechach, oleju sezamowym i oliwie. Dieta osób ze schorzeniami wątroby powinna w 60-70% składać się z węglowodanów złożonych, których źródłem są m.in. produkty pełnoziarniste czy brązowy ryż. Należy unikać pokarmów bogatych w cukry proste, takich jak białe pieczywo cukiernicze (np. drożdżówki), biały ryż, ziemniaki i gotowe płatki śniadaniowe.

Schorzenia wątroby wpływają na strukturę kości, należy więc wprowadzić do jadłospisu produkty dostarczające naturalny wapń: zielone warzywa liściaste, sardynki z puszki czy tofu. Funkcjonowanie wątroby poprawiają takie witaminy jak C (owoce i warzywa), E (orzechy, jaja, bataty) i B (produkty pełnoziarniste, soja). Nie wolno przedawkować witamin A i D, ponieważ mogą mieć one toksyczny wpływ na ten organ. W stanach łagodnych, nieniosących zagrożenia dla życia, stosuje się zazwyczaj dietę łatwostrawną, ograniczającą ilość spożywanego tłuszczu. Dostarcza ona niezbędne składniki odżywcze, wyrównuje niedobory pokarmowe i prowadzi do regeneracji wątroby²⁰.

Gdy wątroba jest uszkodzona, istotne znaczenie w jej regeneracji ma białko pochodzące z chudego mięsa i nabiału oraz ryb. Wspiera ono procesy odbudowy komórek, sprzyja uzupełnieniu niedoboru białek budujących tkanki oraz zmniejsza otłuszczenie miąższu wątroby. W przypadku wystąpienia objawów żółtaczki wskazane jest ograniczanie w diecie tłuszczów, nawet lekkostrawnych, do 30-50 g na dobę.

Zaleca się spożywanie tłuszczów roślinnych, takich jak oliwa, olej lniany czy rzepakowy, które dodaje się do gotowych potraw. Należy bezwzględnie zrezygnować z tłuszczów zwierzęcych. W przypadku występowania wzdęć i biegunek warto ograniczyć ilość zjadanego błonnika, obecnego w grubych kaszach, pieczywie razowym, warzywach i owocach. Posiłki powinny być małe, ale należy je spożywać 5-7 razy dziennie. Zaleca się potrawy gotowane, także na parze, duszone lub pieczone bez użycia oleju. Należy unikać produktów smażonych, szczególnie w głębokim tłuszczu, oraz panierowanych. W uzasadnionych przypadkach (stwierdzone niedobory) zalecana jest suplementacja witaminami A, K, C i z grupy B, a także wapniem, cynkiem i selenem.

W przypadku autoimmunologicznego zapalenia wątroby i każdej innej choroby tego narządu konieczna jest ścisła współpraca z lekarzem. To, co jednemu pacjentowi pomoże, może zaszkodzić innemu. Terapia uzależniona jest nie tylko od rodzaju stwierdzonego schorzenia, ale również od stanu chorego, jego wieku, historii chorobowej i schorzeń towarzyszących. Tylko w porozumieniu z lekarzem można wprowadzać zmiany do diety lub zdecydować się na stosowanie ziół czy suplementów. Wtedy kuracja na pewno się powiedzie!