Jak dieta wpływa na zdrowie wątroby? Skuteczne strategie w profilaktyce chorób wątroby

Biorąc pod uwagę fakt, że głównym zadaniem wątroby jest metabolizm białek, lipidów, węglowodanów, wita­min i leków oraz neutralizacja toksyn i odtruwanie organizmu, nie dziwi, że – jak wykazują badania – dieta sta­nowi jeden z kluczowych czynników w profilaktyce zaburzeń tego narzą­du.

Szczególnie w przypadku nieal­koholowej stłuszczeniowej choroby ogromne znaczenie ma odpowiedni styl życia, w tym sposób żywienia. Wpływa on bowiem nie tylko na dzia­łanie wątroby, ale również na często współistniejące zaburzenia metabolicz­ne, takie jak otyłość, hiperlipidemia, insulinooporność i cukrzyca typu 2.

Jakie są kluczowe zasady odchudzania menu w przypadku stłuszczenia wątroby?

Jak sugerują badania, jadłospis pacjen­tów ze stłuszczeniem wątroby charak­teryzuje się zazwyczaj dużo większą niż w zdrowej populacji zawartością tłuszczów nasyconych i cholesterolu, a jednocześnie niewielką podażą błon­nika, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i antyoksydantów¹.

Tym­czasem już po miesiącu spożywania wysokoprzetworzonej żywności (takiej jak frytki i hamburgery z restauracji typu fast food) odnotowuje się wyni­ki prób wątrobowych porównywalne do tych rejestrowanych wśród wielo­letnich alkoholików². Dlatego też warto przyjrzeć się swojemu menu i zastąpić w nim szkodliwą żywość produktami obfitującymi w wartościowe składniki.

Wszystko, co smażone na głębokim tłuszczu lub naturalnie tłuste (np. sło­nina), powinno pójść w odstawkę. Naj­lepiej ograniczyć spożycie wszystkich produktów pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza tłustych mięs i jego prze­tworów, pełnotłustych produktów mlecznych (rezygnując z fety czy serów pleśniowych), masła i smalcu, które są źródłem niekorzystnych dla zdrowia nasyconych kwasów tłuszczowych.

Całkowicie należy wyeliminować tłuszcze trans pochodzące z częścio­wo utwardzonych olejów. Zawierają je właśnie dania typu fast food, ale też gotowe ciasta, wafelki, herbatniki czy chipsy. Ich nadmiar sprzyja odkłada­niu tłuszczu w komórkach wątroby.

Jakie zagrożenia niesie nadmierne spożycie cukru?

Skoro o słodyczach mowa – warto zwra­cać uwagę na spożycie cukrów prostych z codzienną dietą. Ich źródłem jest nie tylko cukierniczka, ale też wiele produk­tów, do których cukier dodaje się pod różną postacią w procesie wytwarzania. Duże spożycie glukozy i fruktozy z napo­jami i produktami spożywczymi zwięk­sza ryzyko rozwoju m.in. NAFLD. Szcze­gólnie fruktoza odgrywa ważną rolę w procesie gromadzenia tłuszczu w wątrobie.

W zaleceniach podkreśla się przede wszystkim ograniczenie tej pochodzących z produktów wytwarza­nych przemysłowo. Prawdopodobnie do rozwoju stłuszczenia wątroby przy­czynia się zwłaszcza produkowany prze­mysłowo syrop, który po przetworzeniu zawiera aż 55% fruktozy. Powstaje on ze skrobi, głównie kukurydzianej, ale też pszennej i ziemniaczanej. Jego regular­ne spożywanie zaburza metabolizm, co – jak udowodniono – może nie tylko prowadzić do rozwoju stłuszczeniowego zapalenia wątroby, ale też jego rozwoju w marskość, a przy okazji do otyłości, insulinooporności i cukrzycy³. Taki sy­rop glukozowo-fruktozowy najczęściej dodaje się do takich produktów jak sło­dycze (czekolada, ciasteczka, biszkopty, batony), napoje gazowane i niegazowa­ne, nektary owocowe, napoje alkoholo­we (likiery, piwo), płatki śniadaniowe, jogurty, serki homogenizowane, dżemy, owoce kandyzowane, ale też zupy, sosy, keczupy, zalewy (np. do śledzi) itd.

Jakie są optymalne proporcje składników odżywczych w diecie wspierającej wątrobę?

Węglowodany o niskim indeksie glikemicznym (IG) pozwo­lą dłużej odczuwać nasycenie i nie zaszkodzą wątrobie. Dlatego należy wystrzegać się słodyczy, pszennego pieczywa, białych makaronów i ryżu czy niektórych gotowanych warzyw korzeniowych (marchewki, buraków) i owoców: gruszek, winogron, bananów.

Warto pamiętać o nierozgotowywa­niu potraw: najlepiej zjadać makarony al dente (lekko twarde), a warzywa i owoce na surowo, gdyż charakteryzuje je wówczas duża zawartość błonnika, który wpływa korzystnie na pracę jelit, hamuje apetyt oraz obniża kaloryczność diety. Dodatkowo obfitują w witaminy i inne cenne składniki, które częściowo giną podczas obróbki cieplnej. Przykła­dowo miazga ze świeżych korzeni lub sok wytłoczony z rzodkwi przynoszą ulgę w stanach zapalnych wątroby i pęcherzyka żółciowego, a przy okazji poprawiają ogólne trawienie⁵. Praw­dopodobnie działanie to jest związane z dużą zawartością witamin B i C. W przypadku złej tolerancji surowi­zny na stół powinny trafiać warzywa lekko gotowane na parze (kalafior, szpinak, buraki, pomidory, marchew).

Czy dieta śródziemnomorska jest korzystna dla zdrowia wątroby?

Oprócz warzyw i owoców w diecie wspierającej pracę wątroby ważne są ryby i inne produkty bogate w kwa­sy omega. W pewnej metaanalizie znaleziono łącznie 17 opublikowa­nych badań na ludziach oceniają­cych wpływ n-3 PUFA na markery NAFLD, a 12 z nich wykazało zmniej­szenie zawartości tłuszczu w wątrobie i/lub innych markerów NAFLD po su­plementacji⁶. Gorsze wyniki pozostałych 5 eksperymentów autorzy tłumaczą zbyt krótkim czasem obserwacji.

W związku z powyższymi obserwa­cjami najlepszą propozycją w przypad­ku ochrony wątroby wydaje się dieta zbliżona do śródziemnomorskiej. Wy­kazano, że poszczególne jej elementy, takie jak oliwa z oliwek, ryby, orzechy, produkty pełnoziarniste, owoce i wa­rzywa, korzystnie wpływają na przebieg NAFLD, podczas gdy spożywanie skład­ników charakteryzujących zachodni model żywienia (napoje bezalkoholo­we, fruktoza, mięso i nasycone kwasy tłuszczowe) ma negatywny wpływ⁷.

Dieta śródziemnomorska poprawia również wrażliwość organizmu na in­sulinę, wspierając regulację poziomu cukru we krwi i zapobiegając groma­dzeniu się tłuszczu w wątrobie.

W innym badaniu, w którym wzię­ło udział prawie 300 osób, wykaza­no znaczną redukcję ilości tłuszczu w wątrobie u tych ochotników, którzy stosowali dietę śródziemnomorską w połączeniu z ćwiczeniami. Większe korzyści zaobserwowano u osób, które dodatkowo wyeliminowały część białek i tłuszczów zwierzęcych na rzecz ich roślinnych odpowiedników (orzechów, ziaren, warzyw strączkowych, oliwy z oliwek i innych) oraz uzupełniły dietę w orzechy włoskie, rzęsę wod­ną mankai (Wolffia globosa) i zielo­ną herbatę (3-4 filiżanki dziennie). Ich pozytywny wpływ tłumaczono zawartością cennych polifenoli roślin­nych⁸. To zaś sugeruje, że im bardziej roślinna dieta, tym lepiej dla wątroby.

Należy też dodać, że duża zawartość oliwy w diecie działa żółciotwórczo, powodując jednocześnie intensywne kurczenie się pęcherzyka żółciowego, dzięki czemu usuwane są toksyny.

Jakie zioła i witaminy wspierają funkcjonowanie wątroby?

Spośród witamin najważniejsze są te z grupy B oraz antyoksyda­cyjne C i E. Ta ostatnia w daw­ce 800 j.m. na dobę (podzielonej na 2 porcje) została nawet uznana za lek pierwszego wyboru u dorosłych z niealkoholowym stłuszczeniowym zapaleniem wątroby (ale tylko potwier­dzonym w biopsji), ponieważ poprawia obraz histologiczny wątroby⁹. Prze­ciwutleniacze nie tylko neutralizują wolne rodniki, ale również stymulują wewnątrzkomórkowe mechanizmy antyoksydacyjne, których osłabienie prowadzi do uszkodzenia wątroby.

Również suplementacja fosfolipi­dami może hamować stres oksyda­cyjny, a ponadto chronić hepatocyty przed uszkodzeniami i odbudowywać ich uszkodzenia. By poprawić ich metabolizm, można sięgnąć po me­tioninę i cholinę¹⁰.

Czy alkohol jest bezpieczny dla wątroby i w jakich ilościach?

Choć oczywiście nie wszystkie przypad­ki stłuszczenia wątroby mają związek z nadmiarem alkoholu, nadal ważne jest, jak i w jakich ilościach po niego sięgamy. Dawka toksyczna dla męskiej wątroby to 60-80 g czystego etanolu (odpowiednik 6 puszek piwa lub li­tra wina), a dla kobiecej – już tylko 20-40 g¹¹. Niektóre badania sugerują nawet, że niewielkie ilości alkoholu mogą korzystnie wpływać na przebieg niealkoholowego stłuszczenia, ponie­waż zmniejszają insulinooporność¹². Nie dotyczy to jednak pacjentów za­każonych HCV, u których nawet małe ilości nasilają włóknienie wątroby.

Jeśli zatem spożywamy alkohol, to tyl­ko w rozsądnych dawkach i po posił­ku węglowodanowym, tłuszczowym a najlepiej mięsnym – wówczas stężenie etanolu we krwi będzie znacznie niż­sze niż w przypadku picia na czczo¹³.

Jak nadwaga wpływa na zdrowie wątroby i jak ją kontrolować?

Na pewno warto kontrolować również masę ciała, ponieważ stłuszczenie wątroby jest nierozerwalnie zwią­zane z zaburzeniami metaboliczny­mi. Niemal u wszystkich pacjentów otyłych obserwuje się nagromadze­nie tłuszczu w hepatocytach¹⁴.

W pewnej metaanalizie wzięło udział ogółem 381 655 uczestników. Okazało się, że w porównaniu z prawi­dłową masą ciała otyłość niezależnie prowadziła do 3,5-krotnego wzrostu ryzyka rozwoju NAFLD, a związek ten rósł proporcjonalnie do BMI ochot­ników¹⁵. Przykładowo u pacjentów z wirusowym zapaleniem wątroby typu C wykazano istotną korelację między BMI a stopniem stłuszczenia i zwłóknienia wątroby, a spadek wagi przynosił u nich istotną poprawę¹⁶.

Z kolei w przypadku niealko­holowej stłuszczeniowej choroby wątroby badania spektroskopowe wykazały, że zmniejszenie masy cia­ła o 5-20% powoduje redukcję tłusz­czu wątrobowego aż o 40-80%¹⁷.

Nic dziwnego, że za najlepszą formę terapii chorób wątroby uznaje się dziś redukcję masy ciała, którą można osiągnąć poprzez wdrożenie prawidło­wych nawyków żywieniowych w połączeniu ze zwiększe­niem aktywności fizycznej.