Cholestaza (zastój żółci) - profilaktyka, leczenie ziołami

Powstająca w wątrobie żółć składa się z wody, fosfolipidów, cholesterolu, kwasów tłuszczowych i żółciowych, elektrolitów i bilirubiny (produktu przemian hemu). Zawiera także leki i toksyny, które przedostały się do organizmu z zewnątrz i są wraz z nią wydalane¹. Kwasy żółciowe są grupą rozpuszczalnych zarówno w tłuszczach, jak i w wodzie związków chemicznych syntetyzowanych z cholesterolu - właśnie regulacja jego poziomu jest ich podstawową funkcją².

Żółć - podstawowe informacje 

W żółci człowieka występuje kilka ich rodzajów. Pierwszorzędowe (pierwotne) kwasy żółciowe są syntetyzowane w wątrobie i wydzielane wraz z żółcią do jelita cienkiego. Należą do nich kwas cholowy (CA) i chenodeoksycholowy (CDCA). Drugorzędowe (wtórne) powstają z pierwotnych w jelicie grubym pod wpływem enzymów bakteryjnych: z kwasu cholowego deoksycholowy (DCA), a z CDCA - litocholowy (LCA). I wreszcie trzeciorzędowe kwasy żółciowe to metabolity pozostałych, spośród których najważniejszy wydaje się kwas ursodeoksycholowy (UDCA), od lat stosowany w leczeniu chorób wątroby i dróg żółciowych³.

Kamica (jedno z najczęstszych schorzeń przewodu pokarmowego, będące efektem wytrącania się z żółci złogów cholesterolu, bilirubiny, białka, węglanu wapnia i bilirubinianu wapnia) to tylko jedna z potencjalnych przyczyn zastoju żółci w organizmie. Wszystkie czynniki, które uszkadzają komórki wątroby, jednocześnie zaburzają jej produkcję i prawidłowy skład, powodując upośledzenie wytwarzania. Alkoholowe i niealkoholowe stłuszczenie wątroby też należą do chorób, które przebiegają z cholestazą.

Nie można zapominać również o wszelkiego rodzaju infekcjach i sepsie (zakażeniu ogólnoustrojowym), które powodują zaburzenia procesu produkcji i transportu żółci poprzez upośledzenie funkcji białkowych układów transportowych. Jednak są to rzadsze przyczyny cholestazy. Podobnie wszystkie schorzenia dróg żółciowych, a więc kamica, nowotwór, choroby trzustki (przewlekłe zapalenie, rak głowy trzustki uciskający na przewody żółciowe) mogą być przyczyną utrudnienia jej odpływu i zalegania w wątrobie.

A zatem rzeczywiście brak złogów w pęcherzyku nie musi oznaczać, że produkcja i przepływ tego brunatonożółtego płynu przebiegają prawidłowo. W końcu jego droga w organizmie jest dość długa i na wielu etapach może zostać zablokowana. Produkowana przez całą dobę żółć przedostaje się do pęcherzyka żółciowego, przylegającego do dolnej części wątroby, gdzie jest odwadniana (zagęszczana) i magazynowana. Czeka tam na moment, w którym będzie mogła spełnić swoje zadanie. Kiedy spożywamy posiłek, uwalniana jest z pęcherzyka do dwunastnicy (wychodzącego z żołądka początkowego fragmentu jelita cienkiego), co umożliwia trawienie i wchłanianie tłuszczów, cholesterolu, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, K i E) oraz związków mineralnych, takich jak wapń i magnez⁴.

Jeśli żółci pęcherzykowej będzie zbyt mało, odpowiednimi kanalikami trafi ona do jelita cienkiego bezpośrednio z wątroby. Wspomaga wtedy proces trawienia, choć ma nieco inny skład: kiedy żółć powstaje w wątrobie, zawiera kwasy pierwszorzędowe, które dopiero pod wpływem przemian w jelicie zamieniają się w kwasy deoksycholowy i litocholowy (wtórne). Żółć wątrobowa nie jest również zagęszczona (ten proces odbywa się w pęcherzyku). Drogi żółciowe, czyli zespół przewodów odprowadzających płyn z wątroby do dwunastnicy, to skomplikowany system kanalików i przewodów, którego drożność łatwo ulega zaburzeniu. Jeśli na drodze żółci staną przeszkody nie do pokonania, może dojść do jej zastoju, czyli właśnie cholestazy⁵.

Problemy te czasem pojawiają się już w wątrobie, kiedy np. w wyniku chorób zakaźnych, zaburzeń metabolicznych, stosowanych leków lub nowotworu dojdzie do zwężenia dróg żółciowych i zatrzymania żółci tam, gdzie powstała. Cholestaza miewa również charakter zewnątrzwątrobowy. Wtedy droga żółci zablokowana jest na dalszych etapach, np. przez stan zapalny lub kamienie⁶. W obu przypadkach mechaniczne zatrzymanie odpływu żółci może mieć groźne skutki.

Ciśnienie rosnące wraz z jej nadmiarem powoduje rozrost wątroby i śledziony. Prowadzi również do próby zmagazynowania płynu w innym miejscu - niektóre jego składniki gromadzą się wówczas w skórze, co powoduje jej zażółcenie i świąd. Jeśli sytuacja trwa dłużej, może nawet dojść do zniszczenia hepatocytów w wątrobie.

Oczywiście kiedy żółć nie przedostaje się do układu pokarmowego, zaburzone są również procesy trawienia tłuszczów i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Objawia się to bólem w podbrzuszu, nudnościami, wymiotami czy problemami z wydalaniem. Oprócz niedoborów witamin zaburzenia gospodarki białkowej i tłuszczowej często prowadzą nawet do niedożywienia⁷.

Prawda jest jednak taka, że złogi nie gromadzą się w pęcherzyku czy drogach żółciowych w ciągu doby, a ich rozwój jest zazwyczaj efektem długotrwałych zaniedbań - zwłaszcza diety i aktywności ruchowej. Oznacza to, że dzięki zmianie kilku nawyków i dodatkowemu wsparciu ziół żółciopędnych można pobudzić transport tego płynu.

Czego należy unikać?

Podstawą profilaktyki jest ograniczenie w diecie tłuszczów, produktów ciężkostrawnych, wzdymających i smażonych. Wątrobie i drogom żółciowym nie służy również alkohol. Zrezygnuj także z margaryny, cukru rafinowanego, czekolady, bitej śmietany, ciasta francuskiego i tortów, pieczywa z mąki pszennej i krupczatki, kawy, gazowanych napojów, konserw i środków konserwujących⁸.

Cholestazę mogą powodować także niektóre leki, zwłaszcza antybiotyki beta-laktamowe, makrolidy i tetracykliny, które powodują również martwicę hepatocytów, zapalenie lub stłuszczenie wątroby⁹.

Naturalne sposoby wspomagające produkcje żółci

Jaka dieta?

Ogólna zasada jest prosta: to, co dobrze działa na wątrobę, służy również pęcherzykowi, ponieważ zdrowa wątroba produkuje prawidłową żółć. Posiłki powinny być zatem regularne i najlepiej gotowane na parze. Sięgaj zwłaszcza po warzywa (kalafior, szpinak, kukurydzę, buraki, pomidory bez skórki) oraz kwasy omega obecne w rybach, nasionach słonecznika i oleju lnianym. Codziennie rano pij wodę z sokiem z cytryny. Taki napój działa oczyszczająco na drogi żółciowe.

Węglowodany złożone powinny stanowić nawet połowę dziennej dawki kalorii, a tłuszcze ok. 1/3¹⁰. Spożywaj także więcej świeżych produktów, robionych samodzielnie soków warzywnych lub koktajli. Spróbuj dodać pokarmy bogate w potas, takie jak awokado, liściaste warzywa, słodkie ziemniaki i banany.

Masa ciała pod kontrolą

Prawidłowa dieta sprzyja zachowaniu odpowiedniej masy ciała. Jak się okazuje, ma to duże znaczenie, ponieważ częstość występowania kamieni żółciowych jest zwiększona u osób otyłych. Co ciekawe, rośnie ona również podczas stosowania diety niskokalorycznej (sięga 10-12% po 8-16 tygodniach), ale wraca do normy po stabilizacji masy ciała na niższym poziomie, co w niektórych przypadkach umożliwia nawet spontaniczne rozpuszczenie złogów.

Badacze twierdzą, że czynniki ryzyka kamieni żółciowych podczas odchudzania to względna utrata masy ciała większa niż 24%, tempo utraty wagi powyżej 1,5 kg na tydzień, dieta bardzo niskokaloryczna bez tłuszczu, długi okres nocnego postu oraz wysoki poziom trójglicerydów w surowicy¹¹.

Ostropest plamisty (Silybum marianum)

Sylimaryna to najlepszy przykład substancji zbawiennej dla układu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych. Ta substancja aktywna ostropestu poprawia skład żółci. Łyżka nasion dziennie wystarczy, by oczyścić wątrobę z toksyn i zmniejszyć poziom cholesterolu, którego nadmiar wytraca się w postaci złogów¹².

Z kolei stosowana łącznie z fosfolipidami oraz witaminą E sylimaryna zmniejszała masę ciała i aktywność markerów procesu zapalnego w surowicy oraz poprawiała insulinowrażliwość i obrazy histologiczne¹³. Ponieważ nie powoduje skutków ubocznych i nie wchodzi w interakcje z lekami, można stosować ją również przy przewlekłych schorzeniach.

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus)

Wyciągi z pędów kwiatowych tej rośliny mają właściwości żółciotwórcze i żółciopędne, obniżają poziom cholesterolu i działają protekcyjnie na hepatocyty¹⁴. Poleca się je przy stanach zapalnych wątroby, kamicy pęcherzyka żółciowego i żółtaczce. Za właściwości karczocha odpowiada przede wszystkim obecna w nim cynaryna - wyciągi z rośliny są standaryzowane na obecność właśnie tej substancji i polecane przy zaburzeniach trawienia i przepływu żółci.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)

Liście krwawnika wykazują wielokierunkowy wpływ na układ pokarmowy - działają rozkurczowo, poprawiają motorykę żołądka i zwiększają produkcję żółci w wątrobie. W tym ostatnim przypadku ich skuteczność może nawet przebijać cynarynę. W jednym z badań porównano te substancje.

Okazało się, że wyciąg z krwawnika powodował znaczny wzrost produkcji żółci, a w zależności od dawki (10, 20 lub 40 mg/l) poprawiał jej przepływ kolejno o 23, 44 i 47%. W porównaniu z cynaryną był zatem nawet 4 razy silniejszy - jej analogiczne dawki przyspieszały przepływ o 5, 16 i 22%¹⁵.

Rzodkiew zwyczajna (Raphanus sativus)

Miazga ze świeżych korzeni lub sok wytłoczony z rzodkwi przynoszą ulgę w stanach zapalnych wątroby i pęcherzyka żółciowego, a przy okazji poprawiają ogólne trawienie¹⁶. Prawdopodobnie działanie to jest związane z dużą zawartością witamin B i C.

Portulaka pospolita (Portulaca oleracea)

Ten jadalny chwast, bogaty w bioflawonoidy i kwasy omega-3, cieszy się długą historią stosowania w leczeniu problemów trawiennych. W jednym z badań sprawdzono wpływ ziela na postęp choroby wątroby u szczurów, którym całkowicie podwiązano drogi żółciowe. Naukowcy odkryli, że ekstrakt z portulaki odwrócił niekorzystne skutki tego zabiegu, w tym zmniejszył stres oksydacyjny i uszkodzenia wątroby. Autorzy badania zauważają jednak, że efekty były bardziej zapobiegawcze niż lecznicze¹⁷.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale)

Badania pokazują, że witaminy i składniki odżywcze obecne w popularnych dmuchawcach pomagają oczyścić wątrobę i utrzymać jej prawidłowe działanie, wspomagają układ trawienny, utrzymują prawidłowy przepływ żółci oraz wspomagają wchłanianie minerałów. Wyciągi i soki z korzenia oraz ziela Taraxacum officinale pobudzają czynność wątroby, zwiększają ilość wytwarzanej żółci, ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy i przeciwdziałają zastojom.

Z kolei związki goryczowe pobudzają produkcję śliny i nieznacznie zwiększają wydzielanie soków żołądkowych, co z kolei poprawia perystaltykę jelit i proces trawienia¹⁸. Choć preparaty z mniszka wzmagają produkcję żółci, nie zaleca się ich stosowania u osób, które są w trakcie leczenia kamicy nerkowej. Samodzielnie można po nie sięgać jedynie profilaktycznie lub po przebytych schorzeniach dróg żółciowych i wątroby.

Kocanki (Helichry sum)

Kwiatostany tych roślin są bogate głównie w związki flawonoidowe. Wyciągi z tego surowca działają żółciopędnie, żółciotwórczo i rozkurczowo, stosowane są w chorobach wątroby i stanach zapalnych dróg żółciowych. Ich działanie polega m.in. na zmniejszaniu napięcia mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych oraz łagodzeniu stanów zapalnych błony śluzowej żołądka¹⁹.

Bylica piołun (Artemisia absinthium)

Składniki tej rośliny, zwłaszcza olejek, substancje gorzkie oraz flawonoidy i garbniki, działają żółciotwórczo, żółciopędnie, przeciwskurczowo, antyseptycznie i przeciwpasożytniczo. W badaniach na zwierzętach wykazano, że działa ona protekcyjnie na żołądek, chroniąc jego śluzówki przed uszkodzeniami wywoływanymi zarówno przez niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), jak i alkohol oraz bakterie Helicobacter pylori²⁰.

Jednak w przypadku ostrych stanów zapalnych przewodu pokarmowego nie należy stosować piołunu wewnętrznie. Zalej łyżkę ziela szklanką wrzątku i trzymaj pod przykryciem 30 min. Odstaw do naciągnięcia na 10 min i odcedź. Spożywaj łyżeczkę naparu na godzinę przed posiłkami, nie dłużej niż przez kilka dni.

Przyprawy

Korzystny wpływ na produkcję i transport żółci mają również niektóre zioła wykorzystywane w kuchni. Do potraw dodawaj zatem obficie bazylię, kminek, lubczyk i miętę pieprzową²¹. Te przyprawy dodatkowo wspomagają ogólne trawienie, działają przeciwzapalnie, rozkurczowo i moczopędnie.

Kurkuma

To kolejny cenny dodatek do potraw. Wystarczy 1 g kurkumy dziennie, by jej najbardziej aktywny związek, kurkumina, dzięki właściwościom przeciwzapalnym pomógł zmniejszyć obrzęk pęcherzyka żółciowego i poprawić przepływ żółci²².

Oliwa z oliwek

Duża zawartość tego zdrowego tłuszczu w diecie działa żółciotwórczo, powodując jednocześnie intensywne kurczenie się pęcherzyka żółciowego, podczas którego usuwane są toksyny. Terapia oczyszczająca z użyciem oliwy polega na łączeniu jej z sokiem z grejpfruta. Przez 9 dni należy pić wieczorem sok z 1 owocu wymieszany z 2 łyżkami oliwy z oliwek, a następnie rozgrzać wątrobę termoforem i położyć się spać.

UDCA

Wspomniany już trzeciorzędowy kwas po raz pierwszy wyizolowano z żółci niedźwiedzi, u których powstaje on bezpośrednio z cholesterolu i stanowi największą część puli kwasów żółciowych. Wielokrotnie udowodniono, że UDCA stymuluje wydzielanie bilirubiny oraz zapobiega wewnątrzwątrobowym zastojom żółci, a nawet ma zdolność rozpuszczania złogów cholesterolowych²³. Choć nadal pozyskuje się żółć niedźwiedzią od zwierząt hodowanych specjalnie w tym celu, naukowcom udało się zsyntetyzować UDCA w laboratorium i jako taki pełni dziś funkcję jedynego specyfiku, który medycyna wykorzystuje w leczeniu niektórych rodzajów cholestazy.