Zaćma - czym się objawia i jak ją leczyć?

Zaćma - jakie daje objawy?

Zaćma, inaczej katarakta, to poważna choroba oczu. Prowadzi do zmętnienia soczewki, która w efekcie traci przezroczystość i wła­ściwości optyczne. Wraz z rozwojem choroby przez soczewkę przedostaje się coraz mniej światła, więc widzenie staje się nieostre. Z biegiem czasu postępują­ca zaćma może powodować całkowitą utratę wzroku. Jej objawy są początkowo mało uciążliwe w codziennym życiu, ale w żadnym razie nie należy ich lekcewa­żyć. Zaćma jest na całym świecie uznawana za głów­ną przyczyną ślepoty¹.

Zmniejszenie przezierności soczewki zachodzi stopnio­wo, więc ostrość wzroku obniża się powoli i nie towarzyszą temu żadne dolegliwości bólowe. Staty­stycznie zaćma jest diagno­zowana częściej u kobiet niż u mężczyzn, a ryzyko rozwinięcia się choroby wzrasta wraz z wiekiem². Według badań zaćma doty­czy 23% osób w wieku 65-75 lat i 43% osób powy­żej 75. roku życia³. Obecnie prawie 1 mln Polaków na nią choruje (2,4% całej populacji), a według pro­gnoz w związku ze starze­niem się społeczeństwa liczba przypadków tej choroby w 2030 r. wzro­śnie do ok. 1,3 mln osób⁴.

Nawet w początkowych stadiach zaćma może poważ­nie utrudniać życie pacjentów i komplikować im wykony­wanie codziennych czynno­ści, takich jak czytanie albo prowadzenie samochodu, czy wręcz uniemożliwiać normalną pracę zawodową.

• Początkowo zachodzi jedy­nie do zmętnienia obwodo­wej części soczewki – jest to tzw. zaćma korowa.
• Zaćma podtorebkowa tylna powsta­je w tylnej części soczewki i bardzo szybko powoduje pogorszenie widzenia.
• Zaćma jądrowa rozpoczyna się zmęt­nieniem centralnej części soczewki. Co ciekawe, począt­kowo taki stan może u pacjen­tów z nadwzrocznością lub bez wady wzroku poprawiać widzenie z bliska.

Jednak wraz z postępem choroby po­garsza się intensywność wi­dzenia barw, obraz się rozma­zuje, a w przypadku istnienia 2 ognisk zmętnienia w jądrze soczewki obraz wydaje się po­dwójny. W bardziej zaawan­sowanych stadiach choroby uwidacznia się zmiana koloru źrenicy z czarnego na szaro­biały. Zależnie od stopnia za­awansowania choroby (czyli stopnia zmętnienia soczewki oka) wyróżnia się postać po­czątkową, bardziej zaawanso­wane stadium objawiające się zmętnieniem całej soczewki nazywane jest zaćmą dojrzałą, a ostatnim etapem jest zaćma przejrzała (Morgagniego), w której dochodzi do całko­witego zniszczenia soczewki. Jest to wynikiem rozpływu jej masy, obkurczania mas korowych oraz przemieszcze­niem stwardniałego jądra⁵.

Rodzaje zaćmy: wrodzona i nabyta

Lekarze wyróżniają 2 pod­stawowe rodzaje tej choro­by:

• wrodzoną, występującą od pierwszych chwil życia (stosunkowo rzadką)
• nabytą, która jest najczęściej związana z naturalnym proce­sem starzenia się organizmu.

Zaćma nabyta w dużej mierze wynika ona z nagromadzenia przez całe życie uszkodzeń oksydacyj­nych. Tym samym za bezpo­średnią przyczynę zmętnie­nia soczewki można uznać niszczące działania wolnych rodników tlenowych powsta­jących na skutek naturalnych reakcji fotochemicznych zachodzących w oku. Wolne rodniki powodują degrada­cję kwasów nukleinowych, białek i lipidów. Uszkodze­nia kumulują się z biegiem lat, a problem narasta wraz z obniżającym się poziomem antyutleniaczy w siatków­ce w starszym wieku⁶.

Co przyspiesza rozwój zaćmy?

• Podeszły wiek jest główną, ale nie jedyną przyczyną cho­roby. Zmętnienie soczewki może być wynikiem wielu innych czynników i określane jest wówczas mianem zaćmy wtórnej⁷. Należą do nich m.in. uszkodzenia soczewki spowodowane przez uraz me­chaniczny bądź siły fizyczne (promieniowanie, prąd elek­tryczny, środki chemiczne). Nieperforujący uraz oka może skutkować zmętnieniem so­czewki zarówno bezpośrednio po incydencie, jak i po pew­nym czasie. Zaćma powstała wskutek stłuczenia może obejmować całą soczewkę lub tylko jej część. Rany per­forujące soczewki prowadzą do zmętnienia kory w miejscu pęknięcia. Zwykle postępują gwałtownie aż do całkowitej utraty przezierności soczewki.
• Choroby metaboliczne Na prawdopodobieństwo zaćmy dodatnio wpływają choroby i zaburzenia meta­boliczne, przede wszystkim wieloletnia i nieprawidłowo leczona cukrzyca oraz zwią­zany z nią wysoki poziom glukozy we krwi. Hiperglike­mia zaburza szlak przemian metabolicznych, których jedną z konsekwencji jest odkładania się sorbitolu w soczewce oka. Wyniki badań wykazały, że wyj­ściowy poziom glukozy we krwi na czczo powyżej 6 mm przyspiesza rozwój zaćmy o 10 lat, ponadto każ­dy wzrost stężenia glukozy na czczo o kolejne 1 mm wią­że się z 5-10-letnią progresją zaćmy⁸. U osób z cukrzycą typu 1 zaćmę diagnozowa­no o ok. 20 lat wcześniej w porównaniu z pacjentami bez słodkiej choroby⁹. Zmęt­nieniu soczewki sprzyja też galaktozemia, charakte­ryzująca się niezdolnością przemiany glukozy w ga­laktozę. U 75% cierpiących na tę przypadłość dochodzi do niej, zwykle w ciągu kilku pierwszych tygodni po uro­dzeniu. Częstość występowa­nia zaćmy wzrasta również u pacjentów z chorobą nie­dokrwienną serca. Co cie­kawe, może do niej również prowadzić jakikolwiek stan wywołujący obniżenie stę­żenie wapnia we krwi.
• Palenie papierosów Ryzyko rozwinięcia się zaćmy znacząco zwiększa palenie tytoniu, powodujące wzrost liczby wolnych rodników w organizmie¹⁰. Przegląd 27 badań – dokonany przez naukowców z Bolton Hospi­tals NHS Trust w Wielkiej Brytanii – dowodzi, że pale­nie 3-krotnie podnosi ryzyko rozwoju zaćmy jądrowej¹¹.
• Promieniowanie jonizujące Czynnikiem istotnie zwięk­szającym ryzyko choroby jest promieniowanie jonizujące, przy czym od momentu eks­pozycji do wyraźnego zmęt­nienia soczewki może minąć nawet 20 lat. Opóźnienie skutków urazu jest uzależ­nione od dawki promienio­wania oraz wieku pacjenta. Osoby młodsze są wrażliwsze na promieniowanie ze wzglę­du na aktywny wzrost komórek ich soczewek.

Promieniowanie jonizujące w zakresie promieniowa­nia rentgenowskiego może u niektórych osób wywołać zaćmę już po jednorazowej dawce 200 radów. Pamię­tajmy jednak, iż rutynowe zdjęcia rentgenowskie wiążą się napromieniowa­niem zaledwie 0,1 rada.

Liczne badania wykazały podatność soczewki na uszko­dzenia wywołane działaniem promieniowania ultrafio­letowego w zakresie UVB o długości fali 290-320 nm. Badania epidemiologiczne wskazują, że długotrwałe narażenie na nawet niewiel­kie dawki promieniowania słonecznego UVB zwiększa ryzyko rozwoju zaćmy pod­torebkowej oraz korowej. Należy podkreślić, iż okulary słoneczne lub soczewki ko­rekcyjne pochłaniające pro­mieniowanie ultrafioletowe redukują transmisję UV nawet do 80%, a noszenie kapelusza z szerokim rondem lub czapki z daszkiem zmniejszają ekspozycję oka na światło słoneczne o 30-50%¹².

• Sterydy Zaćma może być skutkiem ubocznym przewlekłego stosowania leków. Najwyż­sze względne ryzyko że do tego dojdzie występuje u pacjentów długotrwale przyjmujących statyny, mio­tyki, neuroleptyki, takie jak chlorpromazyna, suplementy diety zawierające retinol i/lub likopen bądź sterydy¹³.
  W przypadku tych ostat­nich znaczenie ma forma stosowania leku: sterydy podawane doustnie, pozaje­litowo lub wziewnie częściej powodują zaćmę niż te sto­sowane miejscowo: do nosa, uszu czy na skórę. W związku ze stosowaniem leków stery­dowych zaćma diagnozowana jest częściej u pacjentów z astmą, przewlekłym zapa­leniem oskrzeli bądź choro­bami immunologicznymi¹⁴. Posterydowa postać cho­roby (podtorebkowa tylna) u osób nadwrażliwych na działanie sterydów może wystąpić nawet po pierwszej, pojedynczej dawce leku¹⁵. Zaćma jest diagnozowana u ok. 25% pacjentów z ato­powym zapaleniem skóry. Najczęściej objawia się już w 2. lub 3. dekadzie życia i występuje obustronnie¹⁶.

Jak spowolnić rozwój zaćmy?

Związek między sposobem odżywiania się a rozwojem zaćmy budzi pewne kon­trowersje. Dane epidemio­logiczne dotyczące prepa­ratów witaminowych oraz suplementów białkowych przyniosły sprzeczne wyniki i nie udało się jednoznacznie potwierdzić ich protekcyjnego wpływu. Istnieją liczne do­niesienia o możliwości wy­dłużenia prawidłowego funk­cjonowania soczewki poprzez optymalną podaż przeciwu­tleniaczy w diecie. Wśród związków mogących opóźniać fotooksydacyjne uszkodzenia białek soczewki wymieniane są m.in. askorbinian, karote­noidy, tokoferol oraz tauryna. Dotychczas jedynymi karo­tenoidami stwierdzonymi w ludzkiej soczewce są lute­ina i zeaksantyna. Badania wskazują, iż wzrost częstotli­wości przyjmowania luteiny zawartej w pożywieniu może w pewnym stopniu zmniej­szyć ryzyko rozwoju zaćmy. Do pokarmów bogatych w nią należą m.in. szpinak, brokuły, papryka, pomidory, marchew, jaja kurze oraz pomarańcze¹⁷.

Rozważ też przyjmowanie:

• Kwasu askorbinowego Pro­wadzone w Australii przez 10 lat badanie na grupie 2 400 dorosłych powyżej 49 lat wykazało, że spo­żywanie wysokich dawek witaminy C (w jedzeniu lub pod postacią suplementów diety) bądź różnych kom­binacji antyoksydantów (witaminy A, C, E, beta-ka­rotenu i cynku) znacząco redukowało rozwój zaćmy¹⁸.
• Witaminy E (alfa-tokofe­rolu) Była ona testowana na wysokiej jakości próbie 50 pacjentów z zaćmą starczą. W zestawieniu z grupą otrzy­mującą placebo, po miesiącu zażywania witaminy E, za­uważono znacznie mniejszy wzrost w rozmiarze katarak­ty korowej na zewnętrznej krawędzi soczewki oka. Sugerowana dawka: 100 mg 2 razy dziennie.
• N-acetylokarnozyny (NAC) Zawarta w kroplach do oczu, wykazuje duży potencjał w leczeniu katarakty. Próba przeprowadzona na 49 pa­cjentach wykazała, że po 6 miesiącach przyjmowa­nia ich 2 razy dziennie, 90% badanych wykazywało się większą ostrością wi­dzenia, a 89% zauważyło lepszy kontrast, podczas gdy większość pacjentów z gru­py kontrolnej wykazywała znaczne pogorszenie wzroku po 2 latach. Być może jednak tak wspaniałe rezultaty wyni­kają z faktu, że badanie zo­stało przeprowadzone przez IVP Innovative Vision Pro­ducts, czyli firmę, która wpro­wadziła te krople na rynek.
• Borówki zawierają dużą licz­bę fitochemikaliów, w tym liczne pigmenty antocyja­nowe. Badania epidemio­logiczne wiążą regularne, umiarkowane spożycie jagód i/lub antocyjanów ze zmniej­szonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, śmierci i cukrzycy typu 2 oraz z lepszym utrzymaniem wagi i neuroprotekcją. Czarne jago­dy bogate są w antocyjanozy­dy, czyli silne przeciwutlenia­cze, które szczególnie dobrze wpływają na wzrok. Ponadto potwierdzono ich korzystny wpływ na funkcje naczynio­we. Mieszanka garści owoców czarnych jagód (zawierająca zwykle 25% antyoksydantów) oraz witaminy E przyjmowa­na regularnie przez 4 mie­siące doprowadziła do zasto­powania rozwoju katarakty w przypadku 96% leczonych pacjentów w porównaniu z 76 z grupy kontrolnej¹⁹. Sugerowana dawka: 180 mg czarnych jagód.

Czy operacja zaćmy jest konieczna?

Nie zwlekaj z zabiegiem! W przypadku zaćmy czas ma decydujące znaczenie. Im wcześniej choroba zosta­nie wykryta i im szybciej roz­pocznie się jej leczenie, tym terapia będzie skuteczniejsza i obarczona mniejszym ryzy­kiem powikłań. Osoby zdro­we mogą unikać czynników potęgujących ryzyko powsta­nia zaćmy. Należy pamiętać, że profilaktyka nie wyklucza możliwości rozwoju choroby, a jedynie zmniejsza jej praw­dopodobieństwo. Niemniej gdy zaćma już się pojawi, jest za późno na prewencję. Ani okulary korekcyjne, ani środki farmakologicz­ne nie pomogą: nie istnieje żaden sposób bezinwazyj­nego cofnięcia choroby.

Jedyną skuteczną metodą jej leczenia jest operacja usu­nięcia zmętniałej soczewki oka i wszczepienie sztucznej. Obecnie wykonuje się ten za­bieg techniką mikrochirurgii oka przy użyciu ultradźwię­ków, nazywaną fakoemulsyfi­kacją. W tej metodzie stosuje się niewielkie cięcie operacyj­ne – rzędu 0,7-1,0 mm. Umoż­liwia to wprowadzenie miękkiej soczewki wewnątrz­gałkowej i zamknięcie rany bezszwowo, co zapewnia szybsze gojenie pooperacyjnej rany rogówki. Operacja za­ćmy jest wykonywana w znie­czuleniu miejscowym. Pacjent ma zachowaną świadomość, natomiast pozbawiony jest całkowicie czucia okolicy oczodołowej operowanego oka – tym samym zabieg jest całkowicie bezbolesny. Opera­cja zajmuje 7-20 min. Zabieg jestprzeprowadzany w trybie chirurgii jednego dnia, więc pacjent może wrócić do domu już po kilku godzinach.

Odsuwanie w czasie operacji, zwiększa ryzyko powikłań pooperacyjnych oraz wiąże się z dłuższą rekonwalescencją. Wraz z czasem trwania i rozwoju choroby zwiększa się gęstość soczewki, a tym samym jej twardość. Wiąże się to z ko­niecznością zastosowania większej ilości ultradźwięków podczas operacji, co skutkuje wzrostem ryzyka powikłań. Ponadto zbyt długa zwłoka może prowadzić do rekcji autoimmunologicznych organizmu na własną so­czewkę, wtórnej jaskry oraz wewnątrzgałkowych stanów zapalnych. Są to schorzenia mogące prowadzić do cał­kowitej utraty widzenia²⁰.

Lekarz wypisujący skierowa­nie na zabieg operacyjnego usunięcia zaćmy powinien udzielić pełnej informacji na temat rodzaju soczewek, jakie mogą zostać wszczepio­ne. Jest ich wiele rodzajów, m.in. jednoogniskowe, wie­loogniskowe (inaczej progre­sywne) oraz z filtrem UV. Do­datkową korzyścią związaną z operacyjnym usunięciem zaćmy jest możliwość likwi­dacji wady wzroku istniejącej przed zabiegiem poprzez do­bór soczewki o odpowiedniej mocy skupiającej. Soczewki wieloogniskowe zapewniają dodatkowe punkty ostrości i ostrość widzenia z bliska i z daleka, a także na odległo­ści pośrednie. Dzięki temu po operacji okulary korekcyj­ne nie są już potrzebne²¹.

Oszczędzaj się po zabiegu

Chorzy powinni zgodnie z zaleceniami lekarza zmini­malizować wysiłek fizyczny w dniu zabiegu. Niewskazane jest podnoszenie przedmio­tów o wadze powyżej 5 kg. Należy unikać dotykania, pocierania, mycia i mocze­nia opatrunku. Schylanie się oraz duży wysiłek fizyczny mogą nadmiernie podnieść ciśnienie wewnątrzgałko­we, w związku z tym nale­ży je ograniczyć na okres ok. 3 miesiący po operacji. Nie można też prowadzić pojazdów mechanicznych aż do momentu powrotu ostrego widzenia w ope­rowanym oku. Należy też przyjmować krople z anty­biotykiem i steroidami przez 3-4 tygodnie po operacji²².