Przewlekłe zapalenie migdałków u dzieci - jak sobie z nim poradzić?

Odkąd pamiętam, moja obecnie 10-letnia córka co chwila łapała infekcje, a większość z nich kończyła się anginą i koniecznością zastosowania antybiotyków. Już jako 7-latka miała zdiagnozowane przewlekłe zapalenie i przerost migdałków, ale lekarze nie zdecydowali się na ich usunięcie, tłumacząc mi, że najgorszy okres już za nami i wkrótce migdałki zaczną się obkurczać, zatem operacja nie jest potrzebna. Czy można ten problem tak po prostu pozostawić czasowi do rozwiązania? Czy są naturalne sposoby na poradzenie sobie z przerostem i zapaleniem migdałków?

Redakcja Oczymlekarze.pl 30 październik 2023

Artykuł na: 23-28 minut

Zdrowe zakupy

Suplementy diety

Andrographis ParActin®

Suplementy diety

Ashwagandha KSM-66 BIO

Suplementy diety

AstaZine® Astaksantyna

Żeńszeń fermentowany GS15-4®

Spis treści

Przypadek Twojej córki wcale nie jest odosobniony – lekarze szacują, że 20-30% dzieci ma przerośnięty trzeci migdał oraz migdałki podniebienne. Choroba przebiega zazwyczaj według schematu: posyłamy dziecko do żłobka lub przedszkola, maluch często przechodzi infekcje lub anginy, wskutek których dochodzi u niego do powiększenia i przerostu migdałków, a to generuje niekończące się problemy z zapaleniami gardła. Niestety, częste infekcje to jedynie czubek góry lodowej, bowiem struktury te, choć małe, mogą być przyczyną poważnych problemów na całe życie.

Jaką funkcję pełnią migdałki?

Migdałki to skupiska tkanki limfatycznej – utworzone z niej grudki chłonne układają się w listewki oddzielone bruzdami i otoczone są łącznotkankową torebką. Te podniebienne widać po otwarciu ust po obu stronach gardła, u nasady języka znajduje się migdałek językowy, a głębiej w gardle mamy parzyste migdałki trąbkowe, usytuowane tuż obok ujść trąbek Eustachiusza. Tzw. trzeci migdał lub migdałek gardłowy znajduje się w części nosowej gardła na górnej stronie podniebienia miękkiego. Także rozsiane na tylnej ścianie gardła grudki chłonne i pasma boczne tkanki limfatycznej uznaje się za należące do migdałków. Wszystkie te struktury razem tworzą tzw. pierścień Waldeyera, który w okresie dzieciństwa zapewnia nam ochronę przed patogenami (grzybami, wirusami, bakteriami) i alergenami wnikającymi do organizmu poprzez drogi oddechowe i jamę ustną.

Zapalenie migdałków - objawy

Migdałki mają też swoje krypty, czyli zagłębienia, których zadaniem jest zwiększanie powierzchni narządu i to w nich bytują białe krwinki – powierzchnia migdałków przypomina gąbkę o sporych oczkach. Pobudzone obecnością patogenu narządy te ulegają powiększeniu, ponieważ rozrastają się tworzące je grudki chłonne – ma to na celu zwiększenie dopływu ilości białych krwinek. Migdałki stają się wtedy czerwone, obrzmiałe i tkliwe. Te widoczne po otwarciu ust wysuwają się z łuków podniebiennych w kierunku gardła. Zasiedlające je limfocyty T rozpoznają zagrożenie, a licznie bytujące w kryptach limfocyty B wytwarzają przeciwciała przeciwko patogenom. Intensywne namnażanie białych krwinek i nasilone złuszczanie szybko odnawiającego się nabłonka krypt towarzyszące infekcji skutkuje często zatkaniem krypty – tworzy się na niej niewielki, ale bolesny ropień – mówimy wtedy o anginie.

Podczas infekcji w migdałkach powstają także komórki pamięci immunologicznej, aby przy kolejnym kontakcie z patogenem odpowiedź układu odpornościowego mogła być szybsza. Po ustąpieniu infekcji wszystkie migdałki powinny wrócić do swoich pierwotnych rozmiarów, ale potrzebują na to czasu. I to właśnie jego brak leży m.in. u podstaw problemów Twojej córki oraz ok. 80% dzieci w wieku do 7 lat. Dzieje się tak dlatego, że przedszkola i szkoły to istne wylęgarnie wszelkich zarazków, w tym wywołujących infekcję układu oddechowego wirusów i bakterii.

Układ odpornościowy (a w tym także migdały) przedszkolaków i uczniów podstawówek nie ma zatem lekko, ledwo bowiem rozprawi się z jedną infekcją, a już musi walczyć z następną.

Migdałki nie mają wtedy czasu potrzebnego na ustąpienie stanu zapalnego i powrotu tkanek do pierwotnej wielkości. Można to porównać do balonika, który co jakiś czas trochę pompujemy, ale nie mamy czasu, by spuścić z niego nieco powietrza – z czasem stanie się on całkiem dużym balonem. W przypadku migdałków przewlekły stan zapalny i pobudzenie tkanki limfatycznej prowadzi dodatkowo do przebudowy łącznotkankowej tych narządów, na której skutek nie są one już w stanie powrócić do wyjściowych rozmiarów. Tak dochodzi do ich przewlekłego zapalenia i powiększenia¹.

Angina - ostre zapalenie migdałków podniebiennych

W tym miejscu warto wspomnieć o anginie, czyli ostrym zapaleniu migdałków podniebiennych. Choroba ta ma najczęściej podłoże bakteryjne i wywołują ją paciorkowce (zwłaszcza Streptococcus pyogenes), gronkowce oraz pneumokoki, ale mogą ją powodować także wirusy, a zwłaszcza rinowirusy, koronawirusy i wirusy grypopodobne. Przy czym u dorosłych częściej mówimy o anginie wirusowej – to aż 95% przypadków, podczas gdy u dzieci wirusowe podłoże ma ok. 70-85% przypadków, natomiast pozostałe to infekcje bakteryjne.

Choroba przenosi się drogą kropelkową, ma nagły początek i charakteryzuje się wysoką gorączką, bardzo silnym bólem gardła, czasami uniemożliwiającym przełykanie, powiększeniem węzłów chłonnych podżuchwowych, nudnościami i wymiotami oraz bólami głowy. Czasami, zwłaszcza w anginie wirusowej, pojawia się także ból mięśni i stawów, zapalenie spojówek katar i kaszel. Leczenie jest objawowe i nie zawsze wymaga podania antybiotyku. Aby uniknąć niepotrzebnej antybiotykoterapii, najlepiej wykonać wymaz z migdałków na obecność Streptococcus pyogenes – to prosty test płytkowy, możliwy do wykonania w przychodni. Na jego wynik czekamy zaledwie kilka minut. Jeśli test da wynik dodatni, trzeba będzie podać antybiotyk, bowiem gronkowiec ten zagraża całemu organizmowi – może wywołać zapalenie zatok, uszu, a nawet zapalenie płuc, opon mózgowo-rdzeniowych i nerek lub uszkodzić serce.

Częste anginy uważa się za jedną z głównych przyczyn przewlekłego zapalenia migdałków, któremu towarzyszy zazwyczaj ich powiększenie². Objawem tego stanu rzeczy jest ból gardła, który może utrzymywać się nawet przez kilka tygodni lub nawracać – jako kryterium diagnostyczne przyjmuje się utrzymywanie tego objawu przez minimum 3 miesiące. Ponadto chory może mieć trudności z przełykaniem i uskarżać się na uczucie przeszkody (tzw. kluski) w gardle oraz mieć stale powiększone podżuchwowe węzły chłonne.

Jego migdałki będą pokryte białawym nalotem, a w ich powiększonych kryptach może gromadzić się złuszczony nabłonek i resztki pokarmu, które gnijąc, wydzielają nieprzyjemny zapach i dają niesmak w ustach. Czasami na migdałkach mogą powstawać białe czopy. Nie są one wypełnione ropą, a twardą wydzieliną, złożoną głównie ze złuszczonych komórek i białych krwinek – to tzw. kamienie migdałkowe, które można usunąć, delikatnie wyciskając je patyczkami higienicznymi. U niektórych chorych pozornie bez powodu pojawia się raz na jakiś czas także stan podgorączkowy³.

Czym grozi zapalenie migdałków?

Przewlekłego zapalenia i towarzyszącego mu powiększenia migdałków nie można bagatelizować. Choroba ta może mieć bowiem poważne konsekwencje. Infekcja paciorkowcami hemolizującymi w skrajnych przypadkach może skończyć się nawet sepsą. Częstym powikłaniem są także nawracające zapalenia ucha środkowego, które nie tylko upośledzają słuch dziecka i mogą niekorzystnie wpływać na rozwój jego mowy oraz zdolność uczenia się (u dzieci dyslektycznych obserwuje się często zaburzenia przetwarzania słuchowego, których jedną z przyczyn mogą być zaburzenia słuchu związane z przewlekłym stanem zapalnym ucha środkowego), ale także mogą doprowadzić do trwałego uszkodzenia słuchu!

Powiększone migdałki zamykają także światło dróg oddechowych, a to sprawia, że organizm nie otrzymuje odpowiedniej ilości tlenu, a na jego niedobór najbardziej wrażliwy jest mózg. Objawy niedotlenienia są bardzo niespecyficzne i mało kto łączy je z przewlekłym zapaleniem migdałków. Są to bóle głowy, trudności z koncentracją i problemy z nauką, a zwłaszcza czytaniem i rozumieniem ze słuchu, przewlekłe zmęczenie i rozdrażnienie. Wiele maluchów zamiast w gabinecie laryngologa ląduje u szkolnego pedagoga i z uwagi na charakter zaburzeń otrzymuje skierowanie na diagnozę psychologiczno-pedagogiczną z podejrzeniem dysleksji rozwojowej.

Powiększenie trzeciego migdałka - przyczyny i objawy

Niezwykle groźne jest powiększenie zwłaszcza trzeciego migdałka, któremu wcale nie musi towarzyszyć powiększenie podniebiennych, dlatego często pozostaje ono niezauważone. Tymczasem daje ono całkiem wyraźne objawy, takie jak chrapanie, brzydki zapach z ust, bezdech senny i nadmierne ślinienie się. Dziecko śpi z otwartymi ustami – tak organizm broni się przed brakiem powietrza. Z czasem, na skutek powiększenia trzeciego migdałka, oddychanie przez nos staje się prawie niemożliwe, zatem organizm dokonuje modyfikacji, których celem jest ułatwienie pobierania powietrza do płuc.

Są to niestety zmiany patologiczne, z których każda ma swoje konsekwencje. Zaczynają się one od oddychania przez usta, na którego skutek dochodzi do zmian w ustawieniu języka względem podniebienia i położenia żuchwy – ma to na celu wytworzenie przestrzeni do oddychania między językiem a podniebieniem, która u zdrowej osoby nie występuje. Sam język ulega spłaszczeniu i rozkłada się na zębach, co generuje m.in. problemy z prawidłowym artykułowaniem głosek. Brak szczelnego wypełnienia językiem podniebienia zaburza także układ sił w twarzoczaszce i zwiększeniu ulega nacisk mięśni policzków na szczękę (u zdrowych osób siłę te równoważy język wypełniający łuk podniebienia). Skutkuje to deformacją kości szczęki, która zaczyna przybierać kształt litery V, a to z kolei powoduje zaburzeniami mowy i trudności w żuciu pokarmów, co też ma swoje konsekwencje – dochodzi do deformacji zgryzu.

Patologiczne zmiany zachodzą również w stawie skroniowo-żuchwowym, ponieważ wytworzenie dodatkowej przestrzeni oddechowej w jamie ustnej wymaga przesunięcia żuchwy i to generuje stały przykurcz mięśni tego stawu – pokłosiem tego są m.in. napięciowe bóle głowy. Ponadto u niektórych dzieci cofnięcie żuchwy zmniejsza światło dróg oddechowych, zatem organizm podejmuje kolejną próbę udrożnienia gardła i zmienia ustawienie kręgosłupa szyjnego – a to pierwszy krok do poważnych wad postawy oraz bólów pleców i ramion. Z czasem te wszystkie niefizjologiczne zmiany utrwalają się i dziecko zaczyna chodzić stale pochylone, zgarbione, z głową uniesioną do góry, a jego twarz ulega nieodwracalnym zmianom – mówi się o gapowatym lub wiecznie zdziwionym wyglądzie, określanym jako tzw. twarz adenoidalna. Wszystkie wymienione problemy i ich konsekwencje, związane z przewlekłym zapaleniem migdałków i ich powiększeniem, dotykają także dorosłych, u których przerośnięte migdałki nie uległy inwolucji wraz z wiekiem.

Jakie są wskazania do operacji i usunięcia migdałków?

Pomimo tak poważnych konsekwencji zdrowotnych i rozwojowych wielu lekarzy niechętnie kieruje obecnie dzieci na operacje usuwania migdałków, choć kiedyś usuwano je niemal bez opamiętania, przy najmniejszych zmianach, uważając, że bez tych narządów można się obejść. Dziś nie zaleca się usuwania migdałków do 3. r.ż. z uwagi na ich ochronną rolę. W kolejnych latach życia dziecka wszystko zależy od oceny lekarza, choć zazwyczaj wskazaniem do zabiegu są:

zajęcie ponad 75% światła gardła,
trudności w oddychaniu (bezdech senny oraz w trakcie czuwania),
ropień okołomigdałkowy.

Przeprowadzenie operacji rozważa się także w przypadku nawracających stanów zapalnych migdałków (5-7 epizodów w ciągu roku) oraz przewlekłego zapalenia tych struktur, które nie mija w ciągu 6 miesięcy. Wskazaniem jest także rozprzestrzenienie się stanu zapalnego na okoliczne węzły chłonne i zaburzenia połykania. Jednak usuwanie migdałków traktuje się jako ostateczność, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, i być może właśnie dlatego odstąpiono od zabiegu w przypadku Twojej córki. Tym bardziej że szczyt powiększenia migdałków przypada na ok. 7. r.ż., po czym ulegają one stopniowej inwolucji, czyli zanikowi. Warto zatem, abyś wobec braku wskazań do operacji wypróbowała naturalne sposoby na przewlekłe zapalenie migdałków i ich obkurczenie^2. Pierwszym z nich jest wzmocnienie odporności – jak to zrobić?

Jak naturalnie łagodzić stan zapalny migdałków?

Wzmocnij odporność dziecka

Najważniejsze w przypadku przewlekłego zapalenia migdałków jest wzmocnienie odporności. Zalecenia te dotyczą nie tylko dzieci, ale także młodzieży i dorosłych borykających się z tym problemem. Ciągła walka z patogenami w obrębie migdałków i przewlekły stan zapalny tych narządów upośledza bowiem ogólną odporność organizmu i wyczerpuje zasoby układu immunologicznego, który stale zaangażowany w jednym miejscu nie radzi sobie z obroną na pozostałych polach oraz nie ma czasu na regenerację. Dlatego tak ważna jest rekonwalescencja, czyli czas, jakiego organizm potrzebuje do uporania się ze skutkami infekcji i odbudowania rezerw białych krwinek.

Nie posyłaj dziecka do szkoły zaraz po ustąpieniu objawów lub zakończeniu antybiotykoterapii, ale daj córce jeszcze kilka dni na wzmocnienie i odpoczynek. Częstą przyczyną nawracających zakażeń migdałków jest bowiem zbyt szybki powrót do szkoły czy pracy, zanim układ odpornościowy odzyska siły i będzie zdolny do skutecznej walki z nowymi zagrożeniami.

Usuń niechcianych lokatorów

Wyniki badań są bezlitosne, większość z nas choć raz w życiu miała robaczycę. Oczywiście, odsetek dzieci cierpiących z powodu zakażenia parazytami jest wyższy niż w przypadku dorosłych. Jednak bez względu na wiek pasożyty bardzo osłabiają odporność gospodarzy. Jako że badania kału często dają wynik fałszywie ujemny, trzeba wykonać je co najmniej kilka razy w tygodniowych odstępach czasu. Możesz też kupić w aptece (bez recepty) lek przeciwpasożytniczy i zastosować go zgodnie z instrukcją na ulotce. Po kuracji, aby zapobiec ponownemu zakażeniu, wprowadź do jadłospisu domowników nasiona dyni i olejki: z oregano, czosnkowy lub goździkowy.

Zmień dietę

Zadbaj o to, by w menu córki nie zabrakło świeżych warzyw i owoców, zawierają one bowiem zwalczające stany zapalne antyoksydanty (witaminy A, C i E, polifenole), konieczne do prawidłowej pracy układu odpornościowego, oraz witaminę D, której doskonałym źródłem (prócz słońca) jest nabiał, ryby i jaja.

W diecie dziecka nie może też zabraknąć regulujących prace układu odpornościowego probiotyków, które znajdują się m.in. w kiszonkach warzywnych i przetworach mlecznych oraz błonnika będącego pokarmem dla mikrobioty. W celu szybkiego uzupełnienia niedoborów tych składników możesz sięgnąć po suplementy.

Zadbaj o spokojny sen

Niezwykle ważny dla odporności jest także efektywny nocny wypoczynek, dlatego dobrze wywietrz jej sypialnię i postaraj się, by córka kładła się o stałych porach. Postaraj się nakłonić ją także do odłożenia telefonu lub tabletu na 2 godz. przed zaśnięciem. Zadbaj o to, by kolacje nie były zbyt ciężkie – za duży lub zbyt ciężkostrawny posiłek może utrudnić zasypianie. Zwróć też uwagę, jak wiele słodyczy Twoje dziecko je w ciągu dnia, gdyż nadmiar cukru również szkodzi.

Sama też nie odwlekaj udania się na spoczynek. Literatura przedmiotu nie zostawia złudzeń: skrócenie snu o 40% osłabia układ odpornościowy aż o połowę – o tyle spada liczba komórek NK (naturalnych zabójców), które są odpowiedzialne za walkę z wirusami. Po 2 nieprzespanych nocach organizm jest tak osłabiony jak po grypie, a wtedy gorzej niż zwykle znosi wilgoć, chłód i wiatr.

Jak wynika z badań naukowców z Yale School of Medicine, rozregulowany cykl dobowy prowadzi do wyłączenia jednego z kluczowych dla prawidłowego działania układu immunologicznego genów. Akademicy dowodzą, że odporności najbardziej służy przesypanie 8 godz. zdrowym, głębokim snem. Regularny nocny wypoczynek pozwoli Ci odzyskiwać siły, pobudzając działanie układu odpornościowego i nerwowego⁴.

Nie bój się chłodu

Nic tak nie poprawia odporności jak hartowanie organizmu, z którego często, a niepotrzebnie, rezygnują rodzice dzieci chorowitych lub cierpiących właśnie na przewlekłe zapalenie migdałków. Im więcej Twoja córka będzie przebywała na świeżym powietrzu, tym lepiej dotleni swój organizm, a różnice temperatur pobudzą jej układ odpornościowy do działania. Chłodne powietrze ma także tę zaletę, że obkurcza obrzęknięte migdałki i udrażnia drogi oddechowe⁵.

Zastosuj przeciwzapalne zioła.Tymianek, krwawnik, szałwia, prawoślaz, rumianek i nagietek oraz także kwiaty fiołka wonnego, nasturcji i akacji doskonale sprawdzą się w zmniejszaniu stanu zapalnego i obkurczaniu powiększonych migdałków. Napary z nich stosuj do płukania jamy ustnej i gardła. Rób to kilka razy dziennie. Wypróbuj także naturalne pastylki do ssania zawierające wyciągi z tych roślin. Ponadto stosuj wyciągi z roślin o działaniu ściągającym, w tym ekstrakty z łupin lub liści orzecha włoskiego i korę dębu.

Naturalne antybiotyki na pomoc migdałkom

Miód, cebula, czosnek i imbir to Twoi nieocenieni sprzymierzeńcy. Badacze z Uniwersytetu w Pizzie ustalili, że bakteriobójcze właściwości czosnku są silniejsze od wankomycyny. Substancje czynne zawarte w jego ząbkach potrafią pokonać nawet bakterie oporne na ten mocarny antybiotyk. Jeśli nie możesz przekonać rodziny do jego smaku, sięgnij po suplementy. W badaniu przeprowadzonym na 146 ochotnikach stwierdzono, że jedna kapsułka dziennie preparatu czosnku zawierającego allicynę zmniejszyła o 63% liczbę przeziębień i skróciła czas ich trwania o 70% w porównaniu z grupą przyjmującą placebo⁶. Sugerowane dawkowanie: 180 mg allicyny/dzień

Podobnie działają także propolis i miód, a zwłaszcza miód manuka i polecane w infekcjach dróg oddechowych miody: nawłociowy, lipowy, gryczany, wrzosowy, spadziowy czy akacjowy.

Wypróbuj srebro koloidalne

Jony srebra hamują namnażanie bakterii i niszczą je, dlatego preparaty ze srebrem koloidalnym doskonale sprawdzają się w leczeniu przewlekłego zapalenia migdałków. Zmniejszają stan zapalny i odkażają gardło, ale niestety jednocześnie je wysuszają, dlatego warto stosować preparaty wzbogacone o działający nawilżająco glicerol lub pantenol, albo pomiędzy płukaniam ssać pastylki z wyciągiem z glonów lub porostu islandzkiego⁵.

Znieczulaj bolące migdałki

Przy uporczywym i utrudniającym przełykanie bólu wypróbuj sok z aloesu. Ma on działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz nawilża przesuszoną oddychaniem przez usta błonę śluzową gardła. Podobnie działa płukanka z soli kuchennej – rozpuść 2 łyżeczki soli w szklance letniej wody i płucz gardło 2 razy dziennie. Sól doskonale odkaża migdałki i zmniejsza ich obrzęk oraz łagodzi ból. Podobnie działa także soda oczyszczona (pół łyżeczki na szklankę wody). Możesz także wypróbować żucie goździków – zawarty w nich eugenol ma działanie przeciwbakteryjne i ściągające oraz na długo znieczula błonę śluzową gardła – lub lukrecji, która zmniejsza obrzęk gardła, działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo⁷.

Bibliografia

M. Modrzyński, E. Zawisza, U. Samolińska-Zawisza, Układ chłonny gardła – ogólna charakterystyka, Nowa Medycyna 1/1999, s. 19-26
BMJ Clin Evid. 2014 Jul 22;2014: 0503.
Przewodnik Lekarza, 8/2006 vol. 9, s. 28-9
Immunity. 2012 Feb 24; 36(2): 251- 261; Am J Clin Exp Immunol. 2017; 6(6): 92-96
B. Kalicki, J. Milart, A. WachnickaBąk, M. Placzyńska, A. Jung, (2012), Ból gardła–kiedy leczenie objawowe jest wystarczające?, Pediatria i Medycyna Rodzinna, 8(2), 107-110
Adv Ther. 2001 Jul-Aug;18(4): 189-93
I. Kiljańska, H. Mojkowska, Zielnik polski, Wyd. Interpress, 1988.