Czy można rozchorować się ze stresu?

Odpowiedź organizmu na sytuację stresową to ciąg skomplikowa­nych reakcji chemicz­nych zachodzących w różnych narządach i układach. Kiedy mózg otrzyma sygnał o niebezpie­czeństwie, przysadka mózgowa zaczyna produkować adrenokorty­kotropinę (ACTH), która pobudza nadnercza do wytwarzania innych hormonów: adrenaliny i kortyzolu. Ta pierwsza przyspiesza oddech i bicie serca oraz podnosi ciśnienie krwi, by lepiej dotlenić komórki. Z kolei kortyzol pobudza wątrobę do uwalniania glukozy i tłuszczów stanowiących paliwo komórkowe¹.

Jak przewlekły stres wpływa na zdrowie?

Wszystkie te zmiany bio­chemiczne odczuwamy jako natychmiastowe skutki stresu, do których można zaliczyć symp­tomy mięśniowe (jak napięcie mięśni twarzy i szyi czy zaci­śnięte szczęki), spłycony i szybki oddech, reakcje bólowe lub dolegliwości ze strony układu pokarmowego (biegunki, zapar­cia, brak lub nadmiar apetytu).

Gdy sytuacja stresowa mija, stop­niowo ustaje produkcja adrenaliny i kortyzolu, funkcje ciała wracają do normy, a organizm wraca do stanu homeostazy. Jeśli jednak problem nie zostanie rozwiązany, dochodzi do wyczerpania gruczołów, co naj­silniej odczuwają układy endokry­nologiczny i autonomiczny układ nerwowy. Energia zużywana jest na nieustanne podtrzymywanie napięcia w danej części organizmu, przez co brakuje jej na podstawowe życiowe funkcje. Wyczerpanie tych zasobów osłabia też układ odpornościowy. Z fizjologicznego punktu widzenia przewlekły stres skutkuje m.in. wzrostem ciśnienia krwi, drastycznym spadkiem wap­nia i magnezu, zaburzeniami rytmu pracy serca, wahaniami poziomu cukru we krwi (nad­mierne wydzielanie insuliny) oraz podwyższeniem stężenia wolnych kwasów tłuszczowych we krwi².

Jakie choroby może wywoływać przewlekły stres?

Krótkotrwałe i odwracalne natychmiastowe reakcje na stres mogą przejść w stan chorobowy, zwłaszcza że ponowne pojawienie się sytuacji stresowej oddziałuje na osłabiony organizm jeszcze silniej, powodu­jąc coraz większe spustoszenie. Z czasem pojawiają się choroby odnoszące się zarówno do zdro­wia psychicznego, jak i fizycznego – przewlekły stres przyczynia się do rozwoju nawet 80-90% scho­rzeń, w tym cywilizacyjnych!

Zespół metaboliczny i cukrzyca

Zbiór wzajemnie powiązanych czynników zwiększających istot­nie ryzyko rozwoju miażdżycy, cukrzycy typu 2 oraz powikłań naczyniowych, czyli zespół meta­boliczny, może być wynikiem przewlekłego narażenia na stres. Badania wykazują wyraźny związek między wysokim pozio­mem kortyzolu a występowaniem zespołu metabolicznego i insulino­oporności³. Hormon stresu hamuje bowiem wychwyt glukozy przez tkanki obwodowe (do których należą np. tarczyca i nadnercza).

Duże znaczenie mają tu rów­nież nadmierna aktywność osi HPA(podwzgórze-przysadka-nad­nercza) oraz podwyższona pro­dukcja kwasów tłuszczowych. Z czasem zaburzenie metabolizmu węglowodanów, tłuszczów i białek oraz nieprawidłowe wydzielanie insuliny może nawet prowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2. W jednym z badań z udzia­łem ponad 5 tys. osób w wieku 29-66 lat, prowadzonym przez ponad 12 lat, okazało się, że ryzyko rozwoju tej choroby u ochotników pracują­cych w stresujących warunkach jest nawet o 45% wyższe⁴. Dotyczyło to zarówno kobiet, jak i mężczyzn.

Otyłość

Podwyższony poziom kortyzolu wpływa nie tylko na aktywność insuliny, ale również zmienia metabolizm tkanki tłuszczowej oraz podział energii w organi­zmie, przez co sprzyja otyłości.

• Po pierwsze, z fizjologicznego punktu widzenia nadmierny stres hamuje termogenezę i indukuje oporność na leptynę – białko wydzie­lane głównie przez tkankę tłusz­czową, które odgrywa istotną rolę w regulowaniu pobierania pokarmu (zmniejszaniu apetytu) i gospo­darce energetycznej organizmu⁵.
• Po drugie, przewlekłe napięcie sprzyja sięganiu po niezdrowe prze­kąski, zwłaszcza u kobiet⁶. Tutaj rów­nież najistotniejszy wydaje się korty­zol, którego nadmiar wzmaga apetyt na cukier i żywność bogatą w tłusz­cze. Dodatkowo osłabia on nadnercza, co z kolei zwiększa magazynowanie tkanki tłuszczowej – przewlekły nad­miar hormonu stresu we krwi prowa­dzi zwykle do jej charakterystycznego przemieszczenia się w górne partie ciała (tzw. bawoli kark, okrągła twarz, otyłość brzuszna, chude kończyny).

Choroby serca

Największe przeprowadzone dotych­czas badanie, w którym analizowano związek stresu z zawałem mięśnia sercowego, objęło 24 767 osób z 52 krajów z Azji, Europy, Środ­kowego Wschodu, Afryki, Australii oraz Północnej i Południowej Ame­ryki, w tym ponad 11 tys pacjen­tów po pierwszym zawale. Na podstawie obserwacji prowa­dzonych w latach 1999-2003 stwier­dzono, że prawdopodobieństwo zawału jest istotnie skorelowane z przeżywanym stresem: jego ogólny poziom okazał się niezależnym czynnikiem ryzyka, nieco niższym niż cukrzyca i palenie, ale rów­nie istotnym co nadciśnienie⁷.

Stres powoduje aktywację układu współczulnego, a w kon­sekwencji wzrost częstości skur­czów serca i ciśnienia tętniczego krwi, skurcz naczyń, zaburzenia funkcji śródbłonka i układu krzep­nięcia. Konsekwencjami tych zmian mogą być niedokrwienie mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu serca, kruchość blaszek miażdżycowych oraz skłonność do zakrzepów. Zaburzenia w auto­nomicznym układzie nerwowym stanowią jedną z przyczyn udarów, zawału mięśnia sercowego oraz choroby niedokrwiennej serca⁸. Co więcej, chroniczny stres sprzyja zachowaniom, które wtórnie zwiększają ryzyko chorób układu krążenia. Osoby żyjące w perma­nentnym napięciu częściej sięgają po papierosy, alkohol i inne używki, rzadziej są aktywne fizycznie oraz często zmagają się z nadwagą.

Problemy jelitowe

Stres może zakłócać sprawne działa­nie układu trawiennego, a wzmożone wydzielanie hormonów prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego w jego obrębie. Zwykle przemijające objawy, jak niestrawność, bóle brzu­cha, wzdęcia, biegunki, nudności i wymioty, niejednokrotnie stają się przewlekłe, a powtarzające się sytu­acje stresowe potęgują ich dotkliwość⁹. Zależności te działają również w drugą stronę. U pacjentów z nie­swoistymi zapaleniami jelit, wrzo­dziejącym zapaleniem jelita grubego czy chorobą Leśniowskiego-Crohna częściej obserwuje się zaburzenia nastroju (jak lęk i depresja), zwią­zane z odczuwanym stresem, sta­nem hospitalizacji i aktywnością choroby¹⁰. Dodatkowo stres może, poza wyzwoleniem choroby, nasi­lać już istniejące zaostrzenie lub skracać okres remisji (wyciszenia).

Astma i górne drogi oddechowe

Stres jest groźny dla osób zmagających się z chorobami układu oddecho­wego, zwłaszcza astmą oskrzelową. Ponieważ wpływa na działanie układu immunologicznego, może prowadzić do pogorszenia objawów oraz zaostrze­nia reakcji na alergeny. Zdaniem bada­czy stres psychiczny działa poprzez zwiększenie odpowiedzi dróg odde­chowych, którą u astmatyków wywo­łują czynniki drażniące i infekcje¹¹. Co więcej, problemy te mogą doty­czyć już najmłodszych. Dwa pro­spektywne badania z udziałem dzieci w wieku przedszkolnym wykazały, że maluchy doświadczające więk­szego poziomu stresu środowisko­wego wykazują wyższe wskaźniki infekcji dróg oddechowych¹².

Migreny

Niewielkie bóle głowy są często bezpośrednim efektem przemija­jącej sytuacji stresowej, co wynika z dynamicznych przemian chemicz­nych zachodzących podczas reakcji „walcz lub uciekaj”. Dodatkowo dolegliwościom sprzyja napięcie mięśni, co zwykle skutkuje bólem w okolicy skroni, a rzadziej szyi. Przewlekłe napięcie wiąże się również z atakami migreny i nawra­cającymi napięciowymi bólami głowy. W jednym z badań, w którym naukowcy przez 2 lata obserwowali grupę ponad 5 tys. osób w wieku 21-71 lat, odnotowano istotną zależ­ność między intensywnością prze­żywanego stresu a częstotliwością pojawiania się tych dolegliwości¹³.

Funkcje poznawcze

Wysokie natężenie stresu może prowadzić do zaburzenia meta­bolizmu neuronów, a nawet ich zaniku i przyspieszonego rozpadu. Najbardziej wrażliwy jest w tym przypadku hipokamp, odpowie­dzialny za procesy uczenia się oraz regulację nastroju. Jego komórki najszybciej ulegają degeneracji pod wpływem stresu, co skutkuje zmniejszeniem jego objętości, a przede wszystkim upośledze­niem zapamiętywania i uczenia się. Jednak kilka eksperymentów doprowadziło badaczy do wniosku, że zaburzenia pamięci związane ze stresem nie są efektem działania kortyzolu, a zwiększonego prze­wodnictwa noradrenergicznego¹⁴.

Skóra i włosy

Okazuje się, że przewlekły stres może powodować wypadanie włosów i rozwój zmian skórnych. Sprzyja przykładowo pojawieniu się trądziku, pokrzywki, świądu, łojotokowego zapalenia skóry, a nawet łuszczycy, przy czym objawy mogą pojawić się natych­miast lub po kilka dniach¹⁵.W przypadku wypadania włosów okres ten jest jeszcze dłuższy – nie­wyjaśnione łysienie u kobiet i męż­czyzn pojawia się nawet po 3 mie­siącach od stresującego wydarzenia. Co więcej, stres ma negatywny wpływ na funkcje bariery naskórka, powodując utratę wody, co hamuje zdolność skóry do naprawy po ura­zie¹⁶. Wiąże się to również z przy­spieszonym starzeniem – łatwiej tworzą się zmarszczki i tzw. kurze łapki, dochodzi też do zaburzeń pigmentacji czy zwiotczenia skóry.