Kalendarz badań profilaktycznych - jakie badania wykonywać i jak często?

Organizm człowieka jest wyposażony w tak doskonałe mechanizmy adaptacji, że przez wiele miesięcy, a czasami nawet lat, radzi sobie pomimo choroby, a brak wyraźnych objawów sprawia, że nie jesteśmy świadomi czającego się zagrożenia. Bywa, że pierwsze niepokojące symptomy dostrzegamy dopiero wtedy, gdy choroba jest już zaawansowana. A przecież lepiej zapobiegać, niż leczyć...

Na podstawie wieloletniego doświadczenia lekarzy opracowano programy profilaktyczne, których celem jest okresowe sprawdzenie, jak działa nasz organizm, jego poszczególne układy i narządy. Aby pacjenci otrzymali jasne wskazówki, kiedy i jakie badania należy wykonywać, programy te zebrano w kalendarz badań profilaktycznych. Niestety w większości przypadków musimy sami pilnować terminów badań, które możemy robić na własną rękę, ale wtedy są odpłatne, lub na podstawie skierowania od lekarza. Trzeba jednak pamiętać o tym, że niektóre badania NFZ refunduje jedynie wtedy, gdy skierowanie wystawi odpowiedni specjalista¹.

Jakie badania powinniśmy wykonać? Kiedy się im poddać? Przyjrzyjmy się kalendarzowi badań profilaktycznych.

Stomatolog

Dzieci: pierwsza wizyta w okresie ząbkowania, kontrole przynajmniej dwa razy w roku
Dorośli: dwa razy w roku
Refundacja NFZ: nie jest wymagane skierowanie, jedna wizyta profilaktyczna w roku i usunięcie kamienia nazębnego odbywa się w ramach ubezpieczenia. Dzieciom do 12. roku życia przysługuje bezpłatne leczenie ortodontyczne, a do 14. roku życia jednorazowo lakowanie trzonowców i raz na kwartał lakierowanie pozostałych zębów. Leczenie chorób przyzębia i jamy ustnej u dzieci i dorosłych jest również refundowane.

Celem wizyty u stomatologa jest przede wszystkim zapobieganie i leczenie próchnicy, na którą choruje aż 90% naszych rodaków. Statystyczny Polak w wieku 35 lat nie ma już 9 zębów! Jednak próchnica to nie tylko problem natury estetycznej. Bakterie Streptococcus mutans odpowiedzialne za tworzenie się ubytków w zębach mogą bowiem przez uszkodzone dziąsła lub po połknięciu przedostać się do krwi i wędrować wraz z nią po całym organizmie, uszkadzając po drodze narządy wewnętrzne. Bakterie te są przyczyną tak ciężkich chorób, jak zapalenie mięśnia sercowego, kłębuszkowe zapalenie nerek i reumatoidalne zapalenie stawów. Dlatego z lekarzem stomatologiem powinniśmy zaprzyjaźnić się od wczesnego dzieciństwa. Wbrew obiegowej opinii zęby mleczne również się leczy i plombuje, ponieważ są one niezbędne do prawidłowego rozwoju mowy i nauki żucia pokarmów. Bez nich zaburzony będzie również rozwój twarzoczaszki dziecka. Regularne kontrole są także niezbędne w okresie wymiany zębów na stałe - lekarz sprawdza, czy wyrzynają się prawidłowo, a jeśli jest to konieczne, skieruje dziecko do ortodonty w celu skorygowania zgryzu.

Przygotowanie do badania: przed wizytą należy dokładnie umyć zęby i nitką dentystyczną oczyścić przestrzenie międzyzębowe.

Przebieg wizyty: stomatolog ocenia ogólny stan uzębienia i jamy ustnej oraz stopień zaawansowania próchnicy, sprawdza prawidłowość ustawienia stawów skroniowo-żuchwowych, a jeśli zachodzi taka potrzeba, usuwa kamień nazębny. Dzieci z kolei mogą otrzymać cenną lekcję, jak prawidłowo szczotkować zęby, myć język i dbać o jamę ustną. Po wyrżnięciu się wszystkich zębów stałych warto zabezpieczyć powierzchnie ścierne zębów trzonowych specjalnym lakiem, a pozostałych zębów - lakierem².

Dermatolog

Dorośli po 35. roku życia: co dwa lata
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego wizyta jest bezpłatna

Nawet najdrobniejsza zmiana w wyglądzie, kształcie czy wielkości pieprzyków, znamion i brodawek powinna skłonić nas do jak najszybszej kontroli u dermatologa. Zaleca się nawet, aby profilaktycznie na pierwszą wizytę udać się po przekroczeniu 35. roku życia. Jej główny cel to wczesne wykrycie zmian nowotworowych na skórze. Szczególnie groźny jest czerniak, na którego co roku zapada 3 tys. Polaków. Niestety połowa przypadków jest diagnozowana w zbyt zaawansowanym stadium, gdy mamy już do czynienia z rozsianymi przerzutami. Tymczasem wczesne wykrycie daje prawie 100% szansę na całkowite wyleczenie.

Przygotowanie do badania: dzień przed badaniem i w dniu jego przeprowadzania nie należy zmian smarować balsamami, kremami czy maściami, nawet ziołowymi, może to bowiem utrudnić postawienie diagnozy. Skórę trzeba umyć delikatnym żelem lub mydłem.

Przebieg wizyty: dermatolog zbiera dokładny wywiad, pyta, od kiedy mamy zmianę, jak wyglądała wcześniej i jak się z czasem zmieniała. Następnie dokładnie ogląda nasze ciało, po czym za pomocą dermatoskopu (rodzaj mikroskopu) ogląda każdą ze zmian. Gdy uzna, że znamię może mieć charakter nowotworowy, zleca dalsze badania i wizytę u onkologa. Jeśli znamiona lub brodawki są niegroźne, a pacjent chce je usunąć, dermatolog sam wykonuje niektóre zabiegi lub kieruje pacjenta do chirurga³.

Badanie kału na obecność pasożytów jelitowych

Dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym: przynajmniej raz w roku
Dorośli: raz w roku
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego badanie jest bezpłatne Można też wykonać odpłatnie bardziej czułe badania immunochromatyczne, pozwalające na wykrycie pasożytów, nawet jeśli nie są widoczne w kale.

W naszym przewodzie pokarmowym może bytować kilka rodzajów pasożytów, od mikroskopijnych lamblii przez niewielkie owsiki aż po kilkunastocentymetrowe robaki obłe i kilkumetrowe tasiemce. Na zakażenie szczególnie narażone są dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, a tym samym także ich rodzice i najbliżsi. Jaja pasożytów są powszechnie obecne w naszym otoczeniu, m.in. w glebie, wodzie, na warzywach i owocach, dlatego lekarze zalecają, aby raz w roku wszyscy poddawali się badaniom. W wielu przypadkach zakażenie przebiega bezobjawowo, a symptomy towarzyszące zakażeniu pasożytami bywają mylnie odczytywane jako wskazujące na inne choroby układowe, co prowadzi do błędnych diagnoz i niepotrzebnego przyjmowania leków. Aby badanie było wiarygodne, kał należy zbadać trzykrotnie, w odstępie 2-3 dni pomiędzy pobraniem każdej z próbek.

Jak pobrać próbkę do badań? Kał należy zebrać do specjalnego pojemnika zaopatrzonego w szpatułkę. Wystarczy próbka wielkości orzecha laskowego, najlepiej jeśli zostanie pobrana z końcowej części kału. Pojemnik z próbką można przechowywać w lodówce maksymalnie 2 dni⁴.

 

Badanie na obecność krwi utajonej w kale

Dorośli po 50. roku życia: raz w roku
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego lub specjalisty badanie jest bezpłatne

Krew w kale nie zawsze jest widoczna gołym okiem. Z łatwością możemy zauważyć ją tylko wtedy, gdy źródło krwawienia znajduje się w końcowym odcinku jelita grubego lub odbytnicy. Jeśli krwawienie jest niewielkie lub jego źródło znajduje się w żołądku, dwunastnicy czy jelicie cienkim, jedynym symptomem jest ciemniejsze zabarwienie kału. Krew w kale to niepokojący objaw, może bowiem świadczyć o obecności wrzodów w żołądku lub dwunastnicy i polipów lub owrzodzeń w jelitach. Często krwawienie do światła przewodu pokarmowego towarzyszy także nowotworom układu pokarmowego, chorobie Leśniowskiego-Crohna i chorobie hemoroidalnej.

Przygotowanie do badania: kilka dni przed pobraniem próbki należy zmienić dietę na lekkostrawną, z dużą ilością błonnika, ale bez czerwonego mięsa. Trzeba również odstawić, oczywiście w porozumieniu z lekarzem prowadzącym, niektóre farmaceutyki, takie jak np. kwas acetylosalicylowy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, preparaty zawierające żelazo i witaminę C oraz leki doodbytnicze. Miesiączkujące kobiety powinny zgłosić się na badanie nie wcześniej niż 3 dni po menstruacji.

Jak przygotować próbkę do badań? Kał należy zebrać do specjalnego pojemnika zaopatrzonego w szpatułkę. Próbka powinna być dostarczona do laboratorium w ciągu 24 godzin od pobrania⁵.

Badania krwi

Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego lub specjalisty większość badań krwi jest bezpłatna

Badania krwi pozwalają ocenić ogólny stan organizmu, pracę poszczególnych układów i narządów, a ponadto wykrywa się dzięki nim zmiany składu krwi towarzyszące chorobom. Wykonuje się je przez pobranie próbki krwi, najczęściej z żyły w zgięciu łokciowym. Jeśli pacjent podczas wcześniejszych pobrań omdlewał, krew może być pobrana w pozycji leżącej.

Morfologia

Dorośli: raz w roku

Morfologia pozwala na określenie liczby i jakości poszczególnych krwinek. W wynikach morfologii podaje się również hematokryt, którego poziom określa, jaki procent całej objętości krwi stanowią krwinki czerwone.

Przygotowanie do badania: morfologię należy wykonywać na czczo, czyli przynajmniej 8-14 godzin po ostatnim posiłku. W dniu badania można jedynie wypić rano trochę wody. Jeśli z jakiejkolwiek przyczyny pacjent coś zjadł przed badaniem, musi przed pobraniem krwi poinformować o tym lekarza, który będzie interpretował wyniki. Zaleca się, aby dzień przed badaniem i rano w dniu badania zrezygnować z intensywnych ćwiczeń fizycznych, ponieważ również one mogą mieć wpływ na wyniki badania.

Opad krwi
(odczyn Biernackiego, OB)

Dorośli: raz w roku Badanie prędkości opadania krwinek jest markerem stanu zapalnego. Wynik OB nie informuje, gdzie stan zapalny się rozwija, ale pozwala go wykryć, zanim wystąpią spowodowane nim pierwsze objawy kliniczne. Podwyższone OB towarzyszy również niektórym nowotworom, schorzeniom tarczycy i chorobom autoimmunologicznym.

Przygotowanie do badania: oznaczenie OB nie wymaga od pacjenta specjalnych przygotowań, jedynie osoby po 60. roku życia powinny ok. 30 minut przed badaniem wypić szklankę wody, ponieważ w tym wieku łatwo o odwodnienie, które może zafałszować wynik badania.

Badania biochemiczne krwi

W badaniu krwi niezwykle ważne jest również określenie poziomu takich składników osocza jak białka, enzymy, hormony, witaminy, elektrolity i lipidy. Dla lekarza jest to cenna informacja, która pozwala ocenić ogólny stan organizmu i daje obraz funkcji poszczególnych narządów. W wielu laboratoriach badania biochemiczne krwi są zgrupowane w profile, których celem jest diagnozowanie poszczególnych układów i narządów.

 

Poziom glukozy

Dorośli: przynajmniej raz w roku

Oznaczenie poziomu glukozy umożliwia wykrycie cukrzycy typu 1 i typu 2, w których przebiegu ulegają upośledzeniu przemiany węglowodanów.

Przygotowanie do badania: poziom glukozy zmienia się w ciągu doby, dlatego na badanie należy zgłosić się rano, na czczo. Przed badaniem można wypić jedynie niewielką ilość wody.

Test obciążenia glukozą
(test OGTT, krzywa cukrowa, test tolerancji glukozy)

Dorośli: raz w roku
Kobiety w ciąży: badanie przesiewowe pomiędzy 9. a 10. oraz 24. a 28. tygodniem ciąży

Test obciążenia glukozą wykonuje się wtedy, gdy wynik badania poziomu glukozy we krwi jest niepokojący i istnieje podejrzenie, że u pacjenta rozwija się cukrzyca. Jego celem jest sprawdzenie, jak organizm zareaguje na nagłe podwyższenie poziomu glukozy we krwi. Pozwala wykryć pierwsze symptomy cukrzycy długo przed tym, jak poziom glukozy we krwi przekroczy wartości referencyjne. Jest to również obowiązkowe badanie przesiewowe w przypadku kobiet w ciąży, stwierdzające cukrzycę ciążową. Ryzyko jej wystąpienia jest duże u kobiet, które mają powyżej 35 lat, cierpią na nadwagę, otyłość bądź insulinooporność.

Rośnie ono także u przyszłych mam z zespołem policystycznych jajników i pochodzących z rodzin obciążonych cukrzycą. Badanie jest ważne, ponieważ w przypadku kobiet ciężarnych cukrzyca zwiększa ryzyko wystąpienia wad rozwojowych u płodu i groźnych zakażeń układu moczowego, mogących prowadzić do poronienia i zatrucia ciążowego. Pocieszające jest to, że odpowiednie leczenie i opieka lekarza specjalisty minimalizują ryzyko związane z chorobą i pozwalają na ustabilizowanie glikemii - warunkiem jest jednak wczesne wykrycie problemu.

Przygotowanie do badania: przez 3 dni poprzedzające badanie należy unikać posiłków bogatych w węglowodany, a także słodyczy i słodkich, gazowanych napojów. Również tabletki antykoncepcyjne i niektóre leki, np. hormonalne, moczopędne i sterydowe, mogą wpływać na wynik badania. Dlatego przed wykonaniem testu OGTT należy skonsultować się z lekarzem, który w niektórych przypadkach może zalecić ich odstawienie na kilka dni przed badaniem. Do punktu pobrań należy zgłosić się na czczo. Ponieważ badanie trwa mniej więcej dwie godziny i nie można w jego trakcie opuszczać gabinetu, warto wziąć ze sobą książkę czy czasopismo.

Przebieg badania: najpierw pobiera się krew w celu określenia wyjściowego poziomu glukozy, a następnie pacjent musi wypić, najlepiej duszkiem, roztwór glukozy (75 g glukozy rozpuszczonej w 250 ml wody). Po godzinie i po dwóch godzinach od przyjęcia glukozy ponownie pobiera się krew do badania. W międzyczasie nie wolno jeść, można jedynie wypić niewielką ilość wody. Dlatego w większości punktów pobrań i przychodni zaleca się w trosce o poprawność badania, by pacjent nie opuszczał poczekalni. Jest to też podyktowane tym, że u niektórych osób mogą po wypiciu glukozy wystąpić zawroty głowy, wymioty i omdlenia.

Mocznik i kreatynina

Dorośli: raz w roku

Mocznik jest końcowym produktem przemiany białek i związków azotowych, a kreatynina powstaje z keratyny, metabolitu tworzącego się w mięśniach i ścięgnach. Obie substancje wydalane są wraz z moczem i dlatego służą do diagnostyki funkcjonowania nerek. Jeśli narządy te są uszkodzone i nie filtrują krwi prawidłowo, stężenie mocznika i kreatyniny w krwi wzrasta. Choroby nerek często rozwijają się latami bez widocznych objawów i dotykają osoby w różnym wieku. Gdy już dają o sobie znać, narządy są zniszczone nawet w 70%. Dlatego tak ważna jest w tym przypadku profilaktyka.

Białko całkowite

Dorośli: raz w roku

Białka, których potrzebuje organizm, są wytwarzane głównie w wątrobie. Rozprowadzane wraz z krwią po całym organizmie, pełnią funkcję nośników hormonów, biorą udział w krzepnięciu krwi i reakcjach immunologicznych, a także utrzymują równowagę kwasowo-zasadową i regulują ciśnienie krwi. Oznaczenie białka całkowitego w surowicy umożliwia wykrycie chorób wątroby i nerek, stanów zapalnych, niektórych nowotworów i zaburzeń w funkcjonowaniu układu odpornościowego. Jest też cennym wskaźnikiem w ocenie stanu zdrowia seniorów, ponieważ uwidacznia odwodnienie i niedożywienie spowodowane zmianami w metabolizmie.

Lipidogram
(profil lipidowy)

Dorośli po 20. roku życia: co 3-5 lat
Dorośli po 60. roku życia: raz w roku

Lipidogram pozwala ocenić stężenie cholesterolu, w tym jego frakcji HDL i LDL, oraz trójglicerydów we krwi. Podwyższony poziom lipidów (hiperlipidemia) zwiększa ryzyko wystąpienia miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, zawału i udaru. Niestety coraz młodsze osoby trafiają do lekarza z objawami nadciśnienia i miażdżycy. Jest to spowodowane przede wszystkim siedzącym trybem życia i niewłaściwą dietą, dlatego zaleca się, aby pierwszy, profilaktyczny lipidogram wykonać po ukończeniu 20. roku życia. Jego wynik jest bowiem cenną wskazówką, jak zmienić tryb życia i skorygować dietę, by w przyszłości uniknąć poważnych chorób.

Przygotowanie do badania: na kilka dni przed badaniem należy przejść na dietę lekkostrawną i unikać alkoholu. Do punktu pobrań zgłaszamy się na czczo.

Profil wątrobowy

Dorośli: raz w roku

Wątroba bierze udział w niemal wszystkich przemianach metabolicznych zachodzących w naszym organizmie i odpowiada za utrzymanie jego homeostazy. Jest także magazynem cennych substancji, takich jak witaminy, glikogen i żelazo, oczyszcza nasze ciało z toksyn i reguluje temperaturę ciała.

Dlatego lekarze zalecają, by regularnie sprawdzać stan wątroby, tym bardziej że wiele jej chorób długo przebiega bezobjawowo. W badaniu oznacza się poziom enzymów wytwarzanych przez komórki wątroby, do których zalicza się aminotransferaza asparaginianowa (AST, AspAT, GOT), aminotransferaza alaninowa (ALAT, ALT, GPT), gamma-glutamylotranspeptydaza (GGTP, gamma-GTP) i fosfataza alkaliczna (ALP). Ich stężenie oraz wzajemne proporcje pozwalają na ocenę nie tylko pracy samej wątroby, ale także innych narządów.

WAŻNE! Kobiety stosujące antykoncepcję hormonalną powinny raz w roku wykonać badania profilaktyczne wątroby, nerek i krzepliwości krwi.

Profil tarczycowy

Dorośli po 50. roku życia: raz w roku
Dorośli po 25. roku życia: raz na dwa lata

Pierwsze, subtelne symptomy chorób tarczycy, jednego z najważniejszych w naszym ciele gruczołów, łatwo przeoczyć, ponieważ przypominają one objawy towarzyszące menopauzie i andropauzie. Z kolei młodzi ludzie błędnie wiążą je z intensywnym trybem życia, złą dietą i przemęczeniem. Tymczasem problemy ze snem, zaburzenia rytmu pracy serca, trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała, przemęczenie czy depresja mogą być objawami skrycie rozwijającej się choroby tarczycy. Nieprawidłowa praca tego narządu jest również jedną z przyczyn niepłodności u kobiet. Badanie tarczycy polega na oznaczeniu we krwi poziomu hormonu tyreotropowego (TSH) wytwarzanego przez przysadkę. Dodatkowo oznacza się stężenie tyroksyny (FT4) i trijodotyroniny (FT3), hormonów wydzielanych przez samą tarczycę. Jeśli lekarz podejrzewa chorobę z autoagresji, może zalecić także badanie poziomu przeciwciał skierowanych przeciwko tarczycy⁶.

Badanie ogólne moczu

Dorośli: raz w roku

Badanie ogólne moczu to obok morfologii jedno z najczęściej wykonywanych badań profilaktycznych. Ponieważ większość metabolitów powstających w naszym organizmie jest usuwana wraz z moczem, parametry oznaczane w badaniu pozwalają na ocenę pracy nie tylko układu moczowego, lecz również wszystkich narządów wewnętrznych.

Jak pobrać próbkę do badań? Dokonujemy tego podczas pierwszej, porannej wizyty w toalecie. Wcześniej należy przemyć okolice intymne, a następnie - nie dotykając pojemnikiem skóry - zebrać do niego środkowy strumień moczu. Dzięki temu w próbce nie będą występowały ani bakterie pochodzące ze skóry, ani bytujące w końcowym odcinku cewki moczowej, które mogłyby zafałszować wyniki i sugerować stan zapalny dróg moczowych. Próbkę w razie konieczności można przez kilka godzin przechować w lodówce. Kobiety nie powinny badać moczu w trakcie miesiączki, trzy dni przed nią i trzy po niej⁷.

USG

Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza badanie jest bezpłatne

USG jest obecnie najczęściej wykonywanym badaniem obrazowym narządów wewnętrznych. Nie ma też żadnych przeciwwskazań do jego przeprowadzania, jest uważane za całkowicie bezpieczne. Badanie ultrasonograficzne nie wiąże się bowiem, tak jak tomografia komputerowa czy rentgen, z niebezpiecznym oddziaływaniem promieniowania - wykorzystuje fale ultradźwiękowe, obojętne dla naszego ciała.

Jest też bardzo precyzyjnym narzędziem diagnostycznym, pozwala wykryć w narządach zmiany nawet mniejsze niż jeden milimetr. Dzięki USG możemy zbadać przez powłoki ciała wielkość i kształt narządów wewnętrznych, wychwycić zmiany w ich strukturze i gęstości oraz stwierdzić obecność guzów, ciał obcych, złogów i kamieni.

Z kolei USG dopplerowskie umożliwia nam zajrzenie w światło naczyń krwionośnych, by ocenić prędkość i kierunek przepływu krwi. Dzięki tym wszystkim zaletom badania USG na stałe wpisane zostały w harmonogram wielu programów profilaktycznych⁹.
WAŻNE! Aby lekarz mógł ocenić zmiany, jakie zaszły w narządach w określonym czasie, należy na badanie ultrasonograficzne wziąć ze sobą wynik poprzednio wykonanego USG.

USG jamy brzusznej

Dorośli: co 3 lata
Po 60. roku życia: raz w roku

Podczas USG jamy brzusznej ocenia się stan takich narządów jak wątroba wraz z pęcherzykiem żółciowym, nerki, śledziona, trzustka, pęcherz moczowy i jelita. U kobiet dodatkowo badane są jajniki i macica, a u mężczyzn prostata. Lekarz ogląda również duże naczynia krwionośne, a szczególnie aortę brzuszną, w której u osób starszych mogą tworzyć się zagrażające życiu tętniaki.

Przygotowanie do badania: 2-3 dni przed badaniem należy przejść na dietę lekkostrawną, unikać pokarmów wzdymających, napojów gazowanych i alkoholu, aby nie doszło do nadmiernego gromadzenia się gazów w jelitach, które uniemożliwia dokładne obejrzenie narządów. Zaleca się, aby pacjent dzień przed badaniem zażył trzy razy, w dawkach dla niego przewidzianych, symetykon, lek usuwający gazy z przewodu pokarmowego.

W dniu badania nie wolno palić papierosów i żuć gumy. Należy też być na czczo przynajmniej 12 godzin, a godzinę przed badaniem wypić około litra wody, aby wypełnić pęcherz, co pozwala zbadać jego wnętrze oraz ocenić narządy miednicy. Z reguły lekarz zaczyna badanie właśnie od pęcherza, po czym, aby ulżyć pacjentowi, pozwala skorzystać z toalety i dopiero potem rozpoczyna badanie pozostałych narządów⁹.

USG tarczycy

Dorośli po 50. roku życia: raz na dwa lata

Tarczyca jest jednym z najważniejszych gruczołów dokrewnych, czyli wytwarzających hormony. To ona reguluje tempo metabolizmu i pracę wszystkim układów, a także wpływa na płodność i na rozwój płodów. Na choroby tarczycy cierpi 22% Polaków, a szczyt zachorowań przypada na szóstą dekadę życia. Wtedy też diagnozowane są najczęściej schorzenia tarczycy, które rozwijały się niezauważone latami, a ich objawy pacjenci kładli na karb innych przewlekłych schorzeń.

Na choroby tarczycy osiem razy częściej zapadają kobiety. W porę stwierdzoną nadczynność bądź niedoczynność tego gruczołu można leczyć, a wtedy chory szybko zauważa efekty terapii. Nawet nowotwory tego narządu, jeśli są wcześnie wykryte, udaje się wyleczyć w 90% przypadków¹⁰.

Elektrokardiografia (EKG)

Dorośli po 40. roku życia: raz w roku

Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego lub specjalisty badanie jest bezpłatne

EKG jest podstawowym, nieinwazyjnym badaniem serca, rejestrującym jego czynność skurczową. Pozwala na wczesne wykrycie zmian w pracy tego narządu i wdrożenie skutecznej profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych.

Przygotowanie do badania: z reguły zaleca się pacjentowi przed wykonaniem EKG kilkunastominutowy odpoczynek w poczekalni, aby puls wrócił do normy (np. po pokonaniu schodów czy szybkim marszu).

Przebieg badania: pacjent rozbiera się do bielizny i kładzie na leżance, kobiety zdejmują również stanik. Na nadgarstkach, kostkach i klatce piersiowej umieszcza się elektrody. Podczas badania nie wolno się ruszać i rozmawiać, ponieważ może to zakłócać odczyt z elektrod. Badanie trwa około pięciu minut¹¹.

Zdjęcie rentgenowskie (RTG) płuc

Dorośli niepalący: co dwa lata

Dorośli palący lub pracujący w szkodliwych warunkach: raz w roku Badanie RTG, powszechnie zwane rentgenem, polega na prześwietleniu wybranej części ciała wiązką promieniowania rentgenowskiego. Zdjęcie rentgenowskie płuc wykonuje się w celach profilaktycznych, aby zapobiegać chorobom tego narządu, w tym nowotworom. Na kliszy doskonale uwidocznione są płuca wraz z drogami oddechowymi oraz serce i aorta, dlatego RTG płuc jest również jednym z elementów profilaktyki chorób serca.

Przebieg badania: wykonuje się je w pozycji stojącej lub leżącej. Pacjent rozbiera się do pasa - kobiety zdejmują stanik, jeśli ma on metalowe elementy (nie można też mieć biżuterii na szyi). Następnie technik radiologiczny wykonuje dwie projekcie. Na jego polecenie trzeba nabrać w płuca powietrza. Promieniowanie rentgenowskie jest szkodliwe dla wszystkich komórek ciała, a szczególnie wrażliwe na naświetlanie są narządy rodne i tarczyca. Do ich osłaniania służą specjalne ochraniacze na miednicę i szyję¹².

Badanie densytometryczne kości (DEXA)

Dorośli po 50. roku życia: co dwa lata
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego, specjalisty lub z zaproszeniem na badania przesiewowe, które otrzymują bezpłatnie co dwa lata kobiety po 65. roku życia

Badanie DEXA (ang. dual-energy x-ray absorptiometry - badanie radiologiczne metodą absorpcjometrii wiązki promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii ) służy wykryciu zmian w gęstości kości, które towarzyszą rozwijającej się osteoporozie, a także pozwala na ocenę ryzyka złamania kości. Wbrew powszechnej opinii osteoporoza rozwija się nie tylko u kobiet, z wiekiem kości mężczyzn również tracą gęstość i stają się bardziej podatne na złamania.

Z reguły osteoporoza długo nie daje o sobie znać - zwykle o tym, że rozwija się ona w naszym organizmie, dowiadujemy się dopiero wtedy, gdy z pozoru lekki uraz staje się przyczyną poważnego złamania kości. Po przekroczeniu 50. roku życia ryzyko złamania kości wskutek tej choroby wynosi u kobiet 40%, a u mężczyzn 13-22%.

Skomplikowane złamania mogą się wiązać z dużym ryzykiem powikłań groźnych dla zdrowia i życia, takich jak zatorowość płucna i ciężkie zakażenia. Jeśli ubytek gęstości kości zostanie w porę zdiagnozowany, można zapobiegać osteoporozie, stosując suplementy diety i leki odbudowujące kości.

Przygotowanie do badania: badanie DEXA można przeprowadzić dopiero po upływie 14 dni od innych badań obrazowych, w których był wykorzystywany kontrast barytowy lub radioizotopy. Dzień przed badaniem trzeba odstawić preparaty zawierające wapń. Jeśli pacjent miał wykonywane zespolenia kości lub ma implanty, musi o tym poinformować technika wykonującego badania - dzięki temu zostanie ono wykonane prawidłowo.

Przebieg badania: obecnie zaleca się, by badanie DEXA, wykorzystujące dawkę promieniowania 20-krotnie niższą niż badanie rentgenowskie, stosować w odniesieniu do klatki piersiowej i szyjki kości udowej¹³.

Tylko dla kobiet

Wizyta u ginekologa

Kobiety po 18. roku życia: raz w roku

Ginekolodzy zalecają, aby każda dorosła kobieta przynajmniej raz w roku zgłosiła się na wizytę kontrolną. Dzięki temu nie tylko nabierze pewności, że jest zdrowa, ale uzyska także porady w zakresie płodności, planowania macierzyństwa, zapobiegania ciąży i profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową.

Przebieg wizyty: lekarz przeprowadza dokładny wywiad ginekologiczny, pyta również o wszystkie zdiagnozowane choroby przewlekłe. Następnie kobieta siada na fotelu ginekologicznym, co umożliwia przeprowadzenie metodą palpacyjną badania narządu rodnego przez ścianę brzucha, obejrzenie zewnętrznych narządów płciowych i zbadanie wnętrza pochwy za pomocą wziernika. Podczas wizyty ginekolog może również pobrać materiał do badania cytologicznego i wykonać USG narządów rodnych¹⁴.

USG ginekologiczne

Kobiety po 18. roku życia: raz w roku

Zaleca się, aby raz w roku każda kobieta miała wykonane USG przezpochwowe, a jeśli jeszcze nie współżyła - USG transrektalne lub przez powłoki jamy brzusznej. Badanie to pozwala ocenić wielkość i ułożenie narządów rodnych oraz ich stan. Szczególnie dokładnie lekarz bada jajniki, ponieważ widoczne na nich zmiany pozwalają ustalić przyczyny zaburzeń cyklu menstruacyjnego i niepłodności.

USG umożliwia również wykrycie zmian, które mogą sugerować rozwój nowotworów i wymagają dalszej diagnostyki. Pacjentki, u których ma być wykonane badanie przez powłoki brzuszne, powinny godzinę przed nim wypić litr płynów, aby w trakcie USG pęcherz moczowy był wypełniony14.

Cytologia

Kobiety po 20. roku życia: raz w roku
Refundacja NFZ: badanie jest bezpłatne

Nazywana jest badaniem ratującym życie, ponieważ regularnie wykonywana cytologia pozwala wykryć raka szyjki macicy w tak wczesnym stadium, że leczenie jest skuteczne w 80% przypadków. Ponadto wykrywa się w ten sposób obecność wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV), który 500-krotnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy.

Cytologia pozwala także na dokładną ocenę stanu szyjki macicy, wykrycie nadżerek i zakażeń. Mitem jest to, że nie można tego badania wykonywać u kobiet, które nigdy nie współżyły. W takim przypadku, jeśli jest to konieczność, lekarz przeprowadza je z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi.

Przygotowanie do badania: cztery dni przed badaniem należy zaprzestać stosowania jakichkolwiek środków dopochwowych, a dwa dni przed badaniem - unikać długich kąpieli w wannie, zachować wstrzemięźliwość płciową i zrezygnować z używania gadżetów erotycznych. Cytologię powinno się robić pomiędzy 10. a 20. dniem cyklu. W przypadku kobiet będących w okresie menopauzy termin badania określa ginekolog.

Przebieg badania: cytologię wykonuje się podczas wizyty u ginekologa - pacjentka siada na fotelu ginekologicznym, następnie lekarz wprowadza do jej pochwy wziernik i za pomocą specjalnej szczoteczki pobiera próbki nabłonka z szyjki macicy. Badanie jest bezbolesne¹⁴.

Badanie piersi Regularne badanie piersi jest podstawą profilaktyki nowotworów gruczołu piersiowego. Statystyki są bezlitosne - od lat obserwuje się wzrost zachorowalności na raka piersi, a ponadto schorzenie to dotyka coraz młodsze kobiety. Aż 23% przypadków nowotworów złośliwych u kobiet to właśnie rak piersi, z czego 80% wykrywa się u pań po pięćdziesiątce. U wielu pacjentek choroba rozwija się w ukryciu, a gdy zaczyna dawać objawy, stopień zaawansowania zmian uniemożliwia już skuteczne leczenie¹⁵.

Badanie palpacyjne piersi

Kobiety po 30. roku życia: raz w miesiącu

Celem badania jest wykrycie niepokojących zmian w wyglądzie i strukturze gruczołu piersiowego oraz w węzłach chłonnych pachowych. Najlepiej badać piersi tydzień po ustaniu miesiączki. Choć zaleca się, aby badanie wykonywały kobiety po 30. roku życia, wielu lekarzy zachęca do tego, by mamy uczyły swoje córki badania piersi już w okresie dojrzewania.

Badanie powinien wykonać także lekarz ginekolog w ramach pierwszej wizyty profilaktycznej - jego obowiązkiem jest także wyjaśnienie pacjentce, w jaki sposób może sama badać piersi i na co powinna zwracać uwagę. Wszystkie zmiany w wyglądzie, objętości, kolorze piersi i sutków, a także strukturze gruczołu trzeba omówić z lekarzem ginekologiem, który zadecyduje o ewentualnej dalszej diagnostyce.

UWAGA! U niektórych kobiet piersi mają bogate utkanie łącznotkankowe, które utrudnia badanie. W takim przypadku ginekolog może zalecić zamiast badania palpacyjnego USG lub inne badanie obrazowe15.

USG piersi

Kobiety po 20. roku życia: raz w roku
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza rodzinnego lub ginekologa badanie jest bezpłatne Badanie USG piersi służy wykryciu u młodych kobiet zmian w obrębie gruczołu piersiowego i w sąsiadujących z nim węzłach chłonnych. Przeprowadza się je również wtedy, gdy istnieją przeciwwskazania do wykonania mammografii. Najlepiej zrobić USG między pierwszym a dziesiątym dniem cyklu¹⁵.

Mammografia

Kobiety pomiędzy 50. a 69. rokiem życia: co dwa lata
Refundacja NFZ: dla kobiet po 50. roku życia badanie jest bezpłatne. Pozostałe panie muszą za nie zapłacić, chyba że są w grupie ryzyka i obejmuje je specjalny program profilaktyczny. Często poszczególne oddziały NFZ prowadzą bezpłatne badania przesiewowe, na które zaproszenia rozsyłają listownie

Mammografia jest badaniem rentgenowskim piersi, które służy wykryciu raka piersi i wszelkich innych zmian w gruczole piersiowym, takich jak zwapnienia czy torbiele.

Przygotowanie do badania: w dniu badania nie wolno stosować dezodorantów z talkiem, kremów i balsamów do ciała. Najlepiej wykonać mammografię między 5. a 10. dniem cyklu miesiączkowego, ponieważ w tym czasie piersi są mniej wrażliwe na ból.

Przebieg badania: kobieta układa pierś na specjalnej płycie, a następnie technik radiolog dociska ją drugą płytą, by promienie rentgena przechodziły przez jak najcieńszą warstwę tkanek. Następnie obejmuje się płytami pierś z boków. Badanie jest z reguły niebolesne, jednak niektóre kobiety odczuwają pewien dyskomfort podczas ściskania piersi. Jeśli wynik mammografii wskazuje na obecność niepokojących zmian, lekarz rozszerza diagnostykę o kolejną, kontrolną mammografię, biopsję, USG czy rezonans magnetyczny piersi¹⁵.

Tylko dla mężczyzn

Badanie prostaty (gruczołu krokowego)
Badanie palpacyjne per rectum (przez odbyt)

Mężczyźni po 45. roku życia: raz w roku
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza badanie jest bezpłatne

Celem badania jest wczesne wykrycie nowotworów prostaty. Zachorowalność na raka prostaty nieustannie rośnie, jednak pocieszające jest to, że wczesne postawienie diagnozy umożliwia skuteczne leczenie. Co roku w Polsce na ten rodzaj nowotworu zapada 15 tys. mężczyzn, z czego aż 50% umiera, głównie z powodu zbyt późnego wykrycia choroby. Ryzyko jej rozwoju rośnie dwukrotnie, jeśli na raka prostaty chorował ojciec lub brat, a czterokrotnie, jeśli z tym schorzeniem zmagało się w rodzinie więcej niż dwóch mężczyzn.

Przebieg badania: trwa ono nie dłużej niż kilka minut i jest całkowicie bezbolesne. Urolog dokładnie ogląda zewnętrzne narządy płciowe i omacuje pachwiny, aby ocenić wielkość węzłów chłonnych. Następnie prosi pacjenta o pochylenie się, rozstawienie nóg i oparcie o stół lub kozetkę, ewentualnie o przybranie pozycji klęczącej na kozetce. Wprowadzając następnie palec do odbytu pacjenta, bada prostatę, sprawdza jej wielkość, kształt i konsystencję. Aby uzupełnić diagnostykę gruczołu krokowego, zaleca się dodatkowo wykonanie badania poziomu antygenu PSA¹⁶.

Badanie antygenu PSA

Mężczyźni po 50. roku życia: raz w roku
Refundacja NFZ: ze skierowaniem od lekarza urologa lub androloga badanie jest bezpłatne

Antygen swoisty dla prostaty PSA (z ang. prostate specific antigen) to glikoproteina wytwarzana przez komórki prostaty, a jej funkcją jest upłynnianie nasienia. Badanie poziomu PSA jest obecnie jednym z podstawowych badań przesiewowych w wykrywaniu nowotworów gruczołu krokowego. Zwiększenie się stężenia antygenu we krwi sugeruje zmiany nowotworowe w obrębie prostaty i wymaga dalszej diagnostyki.

Badanie poziomu PSA budzi jednak pewne kontrowersje. Niektórzy lekarze zwracają uwagę na to, że wiele czynników może powodować przekłamanie wyników i niepotrzebnie narazić pacjenta na stres. Zdarza się, że mężczyźni zupełnie niepotrzebnie są poddawani terapii farmakologicznej lub operacji.

Jak to możliwe? Otóż poziom PSA rośnie również w przypadku stanów zapalnych i łagodnego rozrostu prostaty, a także wskutek ucisku prostaty, jaki powoduje np. długie siedzenie czy jazda na rowerze. Również współżycie w dniu przeprowadzania testu PSA może fałszować wynik. Dlatego nie powinno się stawiać diagnozy wyłącznie na tej podstawie, a w razie wątpliwości trzeba wykonać badanie obrazowe¹⁶.

Autor artykułu: Kamila Makowska-Serkis