Czy warto przyjmować nootropy - substancje poprawiające sprawność mózgu?

Każdy potrzebuje czasami odrobiny wsparcia poznawczego – od ucznia, który musi przebrnąć przez nocną na­ukę przed egzaminem, po starszą osobę, która od czasu do czasu ma problemy z pamięcią i chce ją poprawić.

Dawniej studenci mogli sięgnąć po dzbanek kawy lub nawet amfetaminę, a niektó­rzy nadal to robią dzięki pozyskiwaniu nielegalnych zapasów leków Ritalin lub Adderall w celu zwiększenia po­ziomu dopaminy w mózgu. Mogą one poprawiać koncentrację, przynajmniej na tyle długo, by zdać egzamin.

Kawa może przynieść natychmiasto­wy zastrzyk energii, ale koncentracji sprzyjają również jajka. Zawierają one witaminy z grupy B, takie jak folian, które wspomagają produkcję seroto­niny i innych regulujących nastrój neuroprzekaźników.

Jajka są również pełne choliny – ważnego dla pamięci, uczenia się i koncentracji składnika odżywczego, który występuje także w czerwonym mięsie, wątróbce oraz tłustych rybach, takich jak łosoś. Gorz­ka czekolada i czarne jagody również sprzyjają dobrej kondycji mózgu.

Co to takiego nootropy?

Jednak idea wzmacniających mózg produktów spożywczych i suple­mentów diety zaczęła nabierać na­ukowego zabarwienia, gdy nadano im nazwę: nootropy, czyli inteligentne leki.

Termin ten został ukuty przez rumuńskiego psychologa i chemi­ka Corneliu E. Giurgeę w 1972 r. 8 lat wcześniej Giurgea syntetyzował piracetam jako związek chemiczny poprawiający przyswajanie informacji i pamięć. Jako taki nigdy nie został on zatwierdzony przez amerykański farmaceutyczny organ regulacyjny – Agencję Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA) – a w Wiel­kiej Brytanii jest dostępny wyłącznie na receptę w ramach terapii mioklonii, czyli mimowolnych skurczów mięśni.

Piracetamu nie przebadano solidnie. W istniejących badaniach testowano go w leczeniu ostrych i przewlekłych schorzeń, które nie mają nic wspólnego z bystrością umysłu, takich jak: udar mózgu, demencja, stan zagrożenia pło­du przy porodzie, anemia sierpowata, afazja poudarowa (trudności w mówie­niu lub rozumieniu mowy) i bezdech.

W jednym z badań, w którym ocenia­no zdolność piracetamu do wspoma­gania mózgu, wywnioskowano, że nie pomógł on 25 dzieciom z zespołem Downa w poprawie ich zachowania lub funkcji poznawczych. Zamiast tego spowodował, że były one bardziej agresywne, pobudzone i drażliwe¹.

Jak działają nootropy?

Te chwiejne kroki nie zatrzymały nootropowej kolejki górskiej, a środ­ki nootropowe zyskują na popular­ności wśród bogatych i sławnych. Kontrowersyjny podcaster Joe Rogan reklamuje suplement diety Alpha BRAIN, który – jak twierdzi – zażywa codziennie, aby utrzymywać kon­centrację i wspomóc przypominanie sobie właściwych słów w chwilach napięcia. Jego aprobata uczyniła ten preparat najlepiej sprzedającym się nootropem w skali globu. Producent – firma Onnit – deklaruje sprzedaż milionów tabletek na całym świecie.

Nelson Dellis, 5-krotny mistrz w dzie­dzinie zapamiętywania w USA, przyj­muje suplement diety Mind Lab Pro. Dzięki temu z łatwością mogę włączyć do mojej codziennej diety wszystkie najlepsze leki nootropowe. Im dłuższa suplementacja, tym lepsze efekty.

Pomyśl o tym, jak o multiwita­minie dla mózgu – zachwyca się Dellis. Alpha BRAIN, który kosztuje aż 80 dolarów (320 zł) za 90 kapsułek, ma poprawiać koncentrację i procesy umysłowe oraz wprowadzać „w trans”, który – jak się wydaje – stanowi źródło kreatywności i produktywności.

Mind Lab Pro, który zawiera 11 składników odżywczych i substancji pochodzenia roślinnego, ma przynosić podobne efekty za podobną cenę. Producent obiecuje poprawę koncentracji już po zaledwie 30 minutach od zażycia.

Oprócz kapsułek leki nootropowe występują również pod postacią „in­teligentnego”, pełnego aminokwasów i witamin, płynu, który – w przeciwień­stwie do napojów energetycznych – nie powoduje podenerwowania. Jednak czy, niezależnie od formy, substancje te rzeczywiście sprawiają, że ludzie mają bystrzejszy umysł, czy też ich użytkownikom tylko tak się wydaje?

Aby się tego dowiedzieć, naukowcy z Uniwersytetu w Leeds w Anglii przeprowadzili podwójnie zaślepione i kontrolowane placebo badanie prepa­ratu Mind Lab Pro, którego sponsorem był jego producent – firma Performance Lab2. Grupie 49 zdrowych osób w wie­ku 20-68 lat codziennie przez miesiąc podawano albo 2 kapsułki tego suple­mentu diety, albo pigułkę placebo.

W sumie prawdziwy suplement diety otrzymało 36 osób, a 13 placebo. Chociaż żadna z grup nie wiedziała, co jej podawano, przyjmujący preparat odnotowali „znaczną poprawę” wyni­ków we wszystkich testach pamięci.

Nasze badanie wykazało, że za­żywanie suplementu nootropowego znacząco poprawia pamięć, co widać szczególnie w przypadku elementów pamięci natychmiastowej i opóźnio­nej, czyli np. zapamiętywania nazw i miejsc lub lokalizacji pozostawio­nych przedmiotów, takich jak klu­czyki do samochodu – powiedziała jedna z badaczek Andrea Utley.

Co ciekawe, osoby przyjmujące placebo odnotowały poprawę w zakre­sie pamięci słuchowej – zdolności do przywoływania dźwięków lub ludzkich wypowiedzi – i natychmia­stowego przypominania. Sugeruje to, że w przypadku leków nootro­powych występuje pewien stopień wyższości ducha nad materią.

8 lat wcześniej kontrolowane placebo badanie Alpha BRAIN z po­dwójnie ślepą próbą doprowadziło do podobnych wniosków: osoby przyjmujące ten preparat zgłaszały „znaczącą” poprawę pamięci wer­balnej i funkcji wykonawczych.

Grupie 63 uczestników w wieku 18-35 lat przez 2 tygodnie podawa­no placebo. Następnie – na 6 tygo­dni – dokonano zmiany na Alpha BRAIN lub nowy rodzaj placebo.

Pod koniec badania, które sfinan­sował producent preparatu, u grupy przyjmującej Alpha BRAIN wykazano lepsze werbalne zapamiętywanie imion i odpowiednich słów oraz poprawę funkcji wykonawczych. Łyżkę dziegciu w beczce miodu sta­nowi fakt, że grupa placebo również wypadła lepiej w różnych testach³.

Roślinne źródła nootropów

W ramach szeroko zakrojonych poszukiwań naukowcy z Instytutu Badań Żywności IMDEA w Hisz­panii odkryli 256 artykułów z 3 medycznych baz danych, które dotyczyły badań wpływu leków nootro­powych na ludzką pamięć i koncentrację⁴. Zidentyfikowali 4 wy­raźnych zwycięzców o najwyższym potencjale, w tym starą dobrą kofeinę.

• Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) to nootrop, który naj­lepiej poprawia funkcje per­cepcyjne i motoryczne.
• Bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri) najlepiej popra­wia zdolności językowe, edu­kacyjne i pamięć.
• Witania ospała (Withania somnifera) To zioło znane jako ashwagandha najskuteczniej łagodzi lęk.
• Kofeina najlepiej poprawia koncentra­cję i funkcje wykonawcze.

Naukowcy z Czeskiego Uniwersytetu Przyrodniczego zgadzają się, że miłorząb dwuklapowy, witania ospała i bakopa drob­nolistna to skuteczne roślinne leki nootro­powe. Do tej listy dodali też 7 kolejnych, które – jak wykazały badania – również mogą poprawiać koncentrację i pamięć⁵:

• Żeń-szeń (Panax ginseng) – jak wyka­zano – zwiększa odporność fizyczną i psychiczną oraz likwiduje zmęczenie. Dawkę 200 mg można bezpiecznie przyj­mować codziennie, jednak osoby cierpiące na astmę i nadciśnienie tętnicze powinny unikać tej rośliny⁶.
• Wąkrota azjatycka (Centella asiatica) stanowi składnik sałatek i curry, a 60-120 mg w postaci ekstraktu można bezpiecznie przyjmować codziennie. Wydaje się, że ro­ślina ta łagodzi stany lękowe i w efekcie poprawia jakość snu, choć zaobserwowano to jedynie w badaniach na zwierzętach⁷.

• Guarana (Paullinia cupana) zawiera ok. 12% kofeiny, a dawkę 75 mg moż­na przyjmować w postaci tabletki, jednak osoby z zaburzeniami serca, stosujące niektóre leki na astmę lub cierpiące na przewlekłe bóle głowy, cukrzycę, bezsenność bądź owrzo­dzenia powinny jej unikać. Bada­nia wykazały, że ma ona znaczące działanie nootropowe, polegające m.in. na poprawie pamięci, i może nawet pomóc osobom z choroba­mi Alzheimera i Parkinsona⁸.
• Eleuterokok kolczasty (Eleuthe­rococcus senticosus) redukuje stres i poprawia pamięć, chociaż są to wnioski płynące z badań na my­szach. Ludziom przynosi inne korzyści, takie jak poprawa stanu komórek, i jest stosowany do detoksykacji zatrutych ołowiem pracowników kopalni. Zale­cana dzienna dawka to 2-3 g suszonego korzenia. Eleuterokoku kolczastego powinny jednak unikać osoby cier­piące na nadciśnienie tętnicze.

• Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) działa jak przeciwutleniacz i środek przeciwzapalny, chroni przed chorobami neurodegeneracyjnymi oraz poprawia stan pacjentów z zaburzeniami funk­cjonowania neuroprzekaźników¹⁰.
• Korzeń maca (Lepidium meyenii) – we­dług jednego badania na myszach – może poprawiać funkcje poznawcze, koordy­nację ruchową i wytrzymałość. Ponadto może stanowić „skuteczny pokarm funk­cjonalny spowalniający związane z wie­kiem obniżenie funkcji poznawczych”¹¹.