Jak chronić się przed komarami, kleszczami czy meszkami?

Nie da się podważyć zdrowot­nych korzyści przebywania na łonie natury. Leśne dukty wydają się tutaj szczególnie wartościowe. Badania wykazują bo­wiem, że drzewa to nie tylko producenci tlenu i źródło kojącego cienia w upalne dni. Przebywanie między nimi pozwala obniżyć poziom kortyzolu, ciśnienie krwi i tętno oraz wpływa korzystnie na rytm pracy serca¹.

Mało tego – w jed­nym z badań pacjenci, którzy mieli widok na drzewa, znacznie krócej przebywali w szpitalu po operacji, przyjmowali słabsze leki przeciwbólowe i rzadziej skarżyli się na pielęgniarki².

Regularne przebywanie w lesie wy­wiera też długotrwały wpływ na mar­kery układu odpornościowego, m.in. ze względu na zwiększenie ekspresji komórek NK i spadek adrenaliny, ale też wydzielane przez drzewa natural­ne substancje chemiczne nazywane fitoncydami, które hamują rozwój bakterii i grzybów, oczyszczają powie­trze i odkażają górne drogi oddechowe³.

Jest jednak i druga strona medalu. Leśne grzyby czy owoce mogą być za­nieczyszczone pasożytami, a w cieniu drzew i krzewów schronienie znajdują komary, kleszcze czy meszki. Ukąszenia niepozornych owadów w najlepszym przypadku skończą się zaczerwieniem i podrażnieniem, ale w skrajnych sy­tuacjach stanowią nawet zagrożenie życia. Dlatego przedstawiamy najważ­niejsze choroby przynoszone z leśnych duktów i sposoby ich unikania.

Bąblowica niewidzialny, ale niebezpieczny problem

Stadia larwalne pasożyta rozwijają się w narządach wewnętrznych, głównie w wątrobie. W przypadku bąblowicy jednojamowej (zakażenie Echinococ­cus granulosus) organizm odgradza się od larwy, otaczając ją łącznotkan­kową otoczką. Wówczas powstaje wypełniona płynem cysta (bąbel).

Z uwagi na powolny wzrost torbiele nie wywołują początkowo objawów cho­robowych i są wykrywane przypadkowo, przy wykonywaniu badań obrazowych. Dopiero rosnący bąbel, uciskając sąsia­dujące tkanki, prowadzi do zaburzenia ich funkcji oraz powstawania zmian zapalnych, a czasem nawet martwicy.

Podobnie jest w przypadku bąblowicy wielojamowej (zakażenie Echinococcus multilocularis). Objawy choroby poja­wiają się często po latach od zakażenia, związane są głównie z powiększaniem się cyst i uciskiem na otaczające tkan­ki oraz narządy, a zależą od miejsca ich lokalizacji (np. pasożyty w tkance mózgowej mogą wywołać symptomy podobne do choroby psychicznej: bóle głowy, huśtawki nastroju, gwałtowność i agresję).

W tym przypadku jednak ce­chą charakterystyczną zmiany pierwot­nej jest brak torebki łącznotkankowej, co sprzyja penetracji wątroby (rzadziej płuc, mózgu i otrzewnej) przez wzrasta­jącego pasożyta i przerzutom do in­nych narządów oraz klinicznie upodabnia cały proces do rozro­stu nowotworowego⁴.

Choroby nie należy lekceważyć, ponieważ samoistne lub pourazowe pęknięcie torbieli może pro­wadzić do wstrząsu anafilaktycznego, a nieleczona bąblowica wielojamowa w ciągu kilku lat prowadzi do zgonu⁵.

Co więcej, nawet po wdrożeniu le­czenia chirurgicznego istnieje ryzyko nawrotów, zwłaszcza jeśli pierwotne torbiele zlokalizowane były w narządach innych niż wątroba i płuca. Wznowa pojawia się w ciągu kilku miesięcy lub 20 lat po operacji, a jej częstość szacowana jest na 11-22%⁶. Wiąże się ona z poważnymi powikłaniami, w tym infekcją ropną, pęknięciem dróg żółciowych lub anafilaksją.

Tężec jak się chronić i rozpoznać objawy?

W kale lisów i innych zwierząt, ale też w glebie, błocie, a nawet pyle i kurzu mogą bytować również bakterie z gatun­ku Clostridium tetani, wywołujące tężec.

To choroba jeszcze groźniejsza, bo mimo istnienia szczepień częstsza niż bąblo­wica, a jej powikłania, takie jak zapale­nie płuc, zatorowość płucna, niewydol­ność oddechowa, zatrzymanie krążenia i niewydolność nerek, są niezwykle niebezpieczne i potencjalne zabójcze (śmiertelność utrzymuje się na poziomie 20-30%)⁷.

Jeżeli tężec zdążył się już rozwi­nąć, konieczne może się okazać podanie botuliny (neurotoksyny produkowanej przez bakterie Clostriudium botulinum), która wywołuje zwiotczenie mięśni⁸.

Właśnie utrata kontroli nad mię­śniami ust i żuchwy (risus sardo­nicus, czyli sardoniczny uśmiech), trudności w przełykaniu oraz sztyw­ność karku to najważniejsze objawy tężca. Pacjent doświadcza bolesne­go zesztywnienia mięśni w wyniku reakcji na nagłą zmianę natężenia światła, ostry dźwięk lub dotknięcie go z zaskoczenia. Okres wylęgania się przeważnie wynosi 2-14 dni, a im jest krótszy, tym bardziej nasilony przebieg tężca⁹. Na szczęście w porę rozpoznana choroba jest uleczalna.

Patogeny dostają się do organizmu przez zanieczyszczenie rany (zwykle na kończynie) w wyniku kontaktu z błotem, wbicia drzazgi czy ugryzienia zwierzęcia.

Wrotami zakażenia bywają też przewlekłe owrzodzenia spowo­dowane cukrzycą lub nowotworem. Szczególnie ważna jest zatem profilak­tyka po jakimkolwiek zranieniu podczas leśnych wycieczek – niezależnie od skali urazu należy pozwolić wypłynąć po­tencjalnie zarażonej krwi, a następnie zdezynfekować ranę i zabezpieczyć ją opatrunkiem.

Osoby z przewlekłymi owrzodzeniami (np. stopą cukrzycową) powinny zadbać o ich odpowiednie zakrycie przed wyjściem, ponieważ stanowią potencjalne wrota zakażenia.

Klasyczni krwiopijcy - czy komar może być niebezpieczny?

Prócz kleszczy w leśnych zakamar­kach, zwłaszcza o zmierzchu, czekają na nas chmary komarów. Choć zwykle myślimy o nich jedynie jak o uciążli­wych owadach, których liczne ukłucia powodują ból, swędzenie i charaktery­styczne bąble, warto wiedzieć, że mogą one być również rezerwuarem chorób. W Polsce realnym zagrożeniem staje się bowiem dirofilarioza podskórna, wywoływana przez nicienie Dirofi­laria repens – pasożyty psów i lisów przenoszone właśnie przez komary¹⁰.

Ich obecność objawia się w formie zmiany podskórnej w różnych czę­ściach ciała człowieka, czasami pod spojówką oka lub w gałce ocznej (wy­magającego wycięcia guzka o średni­cy 0,5-2,5 cm, w którym znajduje się dorosły nicień otoczony naciekiem komórek zapalnych). Opisane są też przypadki umiejscowienia D. repens w głębiej położonych tkankach piersi kobiet, w płucach, jamie brzusznej, narządach rozrodczych¹¹. Niekiedy mogą występować również bóle o róż­nym natężeniu, uczucie mrowienia, obrzęk i wynaczynienia podskórne.

Co prawda głównym obszarem ende­micznym pozostaje w tym przypadku południowa Europa (państwa śródziem­nomorskie), jednak ze względu na coraz cieplejszy klimat problem może narastać również w naszej części kontynentu – przy wyższych temperaturach w lecie nicienie są w stanie w pełni rozwinąć się w rodzimych komarach, stanowiąc dla nas realne zagrożenie. Na razie przypad­ki dirofilarozy u ludzi i psów są u nas nieliczne¹², co oczywiście nie oznacza, że należy ignorować same komary. Ich ukłucia są bowiem wyjątkowo bolesne i uciążliwe, dlatego skuteczny repelent to podstawowy element wyposażenia podczas leśnych wędrówek. Problem jednak w tym, że syntetyczne preparaty z DEET nie należą do najzdrowszych.

Jakie zapachy odstraszają komary?

Na szczęście istnieją ich naturalne odpo­wiedniki o udowodnionej skuteczności. Wiele substancji lotnych roślin ma dzia­łanie odstraszające ze względu na wy­soką toksyczność oparów dla owadów (np. geraniol, olejek tymiankowy, mięto­wy, cedrowy, paczula i goździk), jednak co ciekawe, niektóre z nich (np. euka­liptol i linalol) oddziałują też na te same receptory zapachu u komarów Anopheles gambiae, które reagują na DEET¹³.

• Eukaliptus cytrynowy (Corymbia citriodora) Obecny w olejku z tej rośliny para-mentano-3,8-diol (PMD) zapewnia bardzo silną, kilkugodzinną ochronę przed szeroką gamą owadów. Badania wykazały, że stosowany jako repelent jest co najmniej tak samo efektywny, a może nawet bardziej skuteczny niż DEET (96,9% vs 84,8% ochrony)¹⁴. Związek ten to jedyny roślinny środek, który jest zalecany do stosowania powy­żej 3. r.ż. na obszarach endemicznych chorób przez amerykańskie Centra Kontroli Chorób (CDC) ze względu na udowodnioną skuteczność kliniczną w zapobieganiu malarii¹⁵. Olejek eterycz­ny z eukaliptusa również działa odstra­szająco na komary, ale krócej (przez ok. 1 godz.), ponieważ zawiera znikomą ilość PMD w porównaniu do olejku¹⁶.

• Oleje roślinne Komercyjny preparat za­wierający glicerynę, lecytynę, wanilinę, oleje kokosowe, geranium i sojowy może osiągnąć podobną skuteczność co DEET, zapewniając średni czas ochrony przed wektorami dengi i uciążliwymi komara­mi nawet przez 7 godzin¹⁹. Wydaje się, że w tym przypadku olej sojowy sam w sobie nie jest odstraszający, a pełni funkcję pomocniczą. Inne oleje roślinne, które wykazały pewną skuteczność prze­ciwko komarom, to kokosowy, z orze­chów palmowych i andiroba²⁰. Chociaż wszystkie są znacznie mniej skuteczne niż DEET, mogą być przydatne jako nośniki innych substancji aktywnych, ponieważ zawierają nienasycone kwasy tłuszczowe oraz emulgatory, które po­prawiają pokrycie repelentem i spowal­niają parowanie lotnych cząsteczek²¹.
• Miodla indyjska (neem) jest szeroko stosowana jako naturalna alternaty­wa dla DEET i została przetestowana pod kątem działania odstraszającego zwłaszcza kleszcze i komary. Kilka badań terenowych przeprowadzonych w Indiach wykazało bardzo wyso­ką skuteczność preparatów na bazie tego olejku22. Pomaga też na skalecze­nia, drobne ranki czy ukąszenia.

Jak złagodzić ból po ukąszeniu owada?

Istnieje kilka skutecznych i naturalnych sposobów, które przyniosą ulgę po nieprzyjemnym spotkaniu z komarami, muszkami czy kleszczami.

• Babka lancetowata (Plantago lanceolata) działa bakteriobójczo, łagodzą­co, przeciwzapalnie, przeciwświądowo, przeciwbólowo i odkażające. Sok z jej świeżych liści przyspiesza gojenie ran i regenerację naskórka. Ulgę po przyłoże­niu na miejsca ukąszeń owadów przypisuje się obecności garbników. Wystarczy umyć i zmiażdżyć surowiec, a następnie przykładać bezpośrednio na rany.
• Bylica roczna (Artemisia annua) Eksperymentalne badania pokazały, że zawarta w tej roślinie artemizyna i jej pochodne mogą być skuteczne w leczeniu chorób pasożytniczych. Bylica jest także skuteczna w zwalczaniu infekcji odkleszczowych, takich jak babeszjoza.
• Cebula i czosnek to naturalny i uniwersalny okład, który ukoi ból po ata­ku małych krwiopijców. Enzymy zawarte w tych składnikach rozkładają pro­staglandyny – związki chemiczne, które wywołują objawy stanu zapalnego. Cebula zawiera też wysokie stężenie kwercetyny i kemferolu, wykazujących dzia­łanie przeciwzapalne, przeciwhistaminowe i przeciwalergiczne. Po prostu po­łóż plasterek cebuli lub rozcięty na pół ząbek czosnku w miejscu ukąszenia.

• Oliwa ozonowana działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie oraz zmniejsza do­legliwości po ukąszeniach owadów (zwłaszcza komarów i meszków). Badania in vitro pokazują, że ozon jest skuteczny również w stymulacji gojenia ran, a za mechanizm tego działania odpowiada przede wszystkim aktywacja kinazy AMP – ten sam szlak, który wpływa na jego przeciwzapalne i przeciwbólowe właściwości. Ponadto inne doniesienia potwier­dzają, że olejek ozonowy wspomaga gojenie ran poprzez zwiększenie migracji fibroblastów.
• Srebro koloidalne wykazuje silne właściwości bakteriobójcze, wirusobójcze i przeciwpasożyt­nicze, a dodatkowo łagodzi świąd, podrażnienie i zaczerwienienie skóry po ukąszeniach. Jego cząsteczki pobudzają regenerację komórek skóry właściwej oraz wspomagają proces gojenia.

Choroby odkleszczowe, które mogą zaskoczyć

Pasożyty i bakterie to tylko jedno źródło problemu. Kolejnym są większe żyjąt­ka, tylko czekające na ludzką obecność w lesie. W naszym klimacie chyba naj­ważniejszym (bo powszechnym przez niemal cały rok) pozostaje kleszcz, który szczególnie upatrzył sobie obszary za­lesione, wilgotne i trawiaste. Jego larwy bytują na małych zwierzętach, a dorosłe osobniki na dużych ssakach (krowach, jeleniach) i ludziach.

By pobrać krew od żywiciela, kleszcze wczepiają się w jego skórę za pomocą specjalnego aparatu kłująco-ssącego i uwalniają substancję znieczulającą, która odpo­wiada za to, że wkłucie jest bezbole­sne, czyli po prostu niewyczuwalne dla człowieka.

Jeśli dołożymy do tego fakt, że atakują zazwyczaj ukryte lub owłosione części ciała (głowę, pachy, zgięcia dużych stawów, pośladki), nie­trudno będzie zrozumieć, dlaczego tak łatwo udaje im się nas przechytrzyć.

Bore­lioza

Najczęstszą i najtrudniejszą do rozpo­znania chorobą odkleszczową jest bore­lioza. Nawet w 2/3 przypadków w ogóle nie obserwuje się jego głównego objawu, czyli rumienia wędrującego, a krętki Borrelia burgdorferi (BB) niezauważone przenikają do węzłów chłonnych, sta­wów, mózgu i mięśni²³.

Pojawiają się gorączka, poty, dreszcze, fale gorąca, zmęczenie, ociężałość, dolegliwości stawowe, drętwienie kończyn (lub tylko palców), bóle i skurcze mięśni, tiki, koła­tanie serca, skoki ciśnienia, a także pro­blemy z koncentracją (tzw. splątanie my­śli) i trudności z doborem słownictwa.

Druga, przewlekła, faza boreliozy, oznacza dużo poważniejsze problemy. Dochodzi w niej do zmian narządo­wych o charakterze neurologicznym lub reumatologicznym, a zmęczenie, bóle kostno-mięśniowe i zaburze­nia poznawcze utrzymują się ponad 12 miesięcy²⁴. Często objawy te są błędnie diagnozowana i leczone, np. jako stwardnienie rozsiane (SM).

Babeszjoza

Inną chorobą przenoszoną przez klesz­cze jest babeszjoza (piroplazmoza), którą wywołują pasożyty z rodzaju Babesia. Zakażenie często ma przebieg bezobja­wowy, jednak może rozwinąć się ciężka infekcja podobna do malarii.

W ciągu 1-4 tygodni od ukłucia pojawiają się gorączka, dreszcze, osłabienie, nudności i wymioty. Powiększają się wątroba i śle­dziona. Później może dojść do uszko­dzenia wątroby, niedokrwistości he­molitycznej i żółtaczki, a nawet ostrej niewydolności oddechowej lub nerek²⁵.

Kleszczowe zapalenie mó­zgu

To potencjalnie śmiertelna choroba, której początkowe objawy przypominają grypę. Później, zwykle po ok. 8 dniach, wirus atakuje ośrodkowy układ ner­wowy (OUN), powodując ostry stan zapalny opon i mózgu, objawiający się wysoką gorączką, silnymi bólami głowy, nudnościami i wymiotami, nadwrażli­wością na światło, sztywnością karku, bólami mięśni i stawów²⁶.

W najcięższej postaci (oponowo-mózgowo-rdzenio­wej) pojawiają się niedowład kończyn albo porażenie mięśni oddechowych, co może prowadzić nawet do śmierci. Co gorsza, zdarza się, że u jednego pacjenta rozwijają się równolegle różne choroby odkleszczowe, co znacznie pogarsza ich przebieg i rokowania.

Naturalne środki odstraszające owady

Tylko na odkleszczowe zapalenie mózgu wynaleziono szczepionkę, ale trudno powiedzieć, czy daje ona długotrwałą ochronę (z upływem 3 lat konieczne jest podanie dawki przypominającej). Dlatego również w tym przypadku kluczowa pozostaje profilaktyka: od­powiedni strój na spacerze (długie, przylegające do ciała rękawy, wysokie skarpety i buty oraz czapka) i dokład­ne obejrzenie ciała po powrocie z lasy (zwłaszcza rejonów pach i głowy, które kleszcze lubią najbardziej). Duże znaczenie mogą mieć rów­nież naturalne repelenty, które od­straszają nosicieli boreliozy.

• Citrodiol Wykazano, że ekstrakt z eu­kaliptusa cytrynowego może stać się użytecznym środkiem zmniejszającym liczbę ukąszeń kleszczy Ixodes ricinus u ludzi, a tym samym przenoszonych przez nie zakażeń. Stosowanie go w for­mie sprayu na dolne części ciała przez ochotników aktywnych na świeżym powietrzu i zamieszkujących obszary gęstego występowania tych stawonogów zmniejszyło liczbę kleszczy przycze­pionych do ciała prawie 3-krotnie²⁷.
• Bazylia słodka (Ocimum basilicum) w testach laboratoryjnych działała odstrszająco na kleszcze Ixodes rici­nus. Frakcjonowanie wspomagane testem biologicznym umożliwiło identyfikację związku odpowiadają­cego za ten efekt: to eugenol, obecny też w oleju z goździków i cynamo­nie, okazał się równie skuteczny, jak DEET w 2 badanych dawkach²⁸.

• Goździki, macierzanki i cytronella W pewnym badaniu sprawdzono sku­teczność 11 olejków eterycznych prze­ciwko kleszczom łąkowym (Dermacentor reticulatus). Wykorzystano m.in. bazylię, bergamotkę, pąki goździków, lawendę, macierzankę piaskową (Thymus serpy­llum) i zwyczajną (tymianek – Thymus vulgaris), cytronellę, lawendę, miętę pieprzową i majeranek – każdy surowiec w stężeniu 1 i 3%. Pod kątem działania odstraszającego dorosłe kleszcze naj­bardziej skuteczne okazały się olejki eteryczne z goździków, macierzanki piaskowej i tymianku – po rozcieńcze­niu do 3% odciągnęły odpowiednio 83, 82 i 68% kleszczy. Jednak najlepszy efekt dała mieszanka Thymus serpyl­lum i cytronelli, zawierająca oba olejki w stężeniu 1,5%: jej skuteczność wy­niosła aż 91%³¹. Te same surowce mogą z powodzeniem odstraszyć komary.

Jak radzić sobie z swędzącym ugryzieniem?

Choć ich ukąszenie powoduje uciążli­we, swędzące ranki, na szczęście meszki nie są wektorami chorób zakaźnych, jak komary czy kleszcze. Mimo to nie należy ich lekceważyć – po ugryzie­niu powstanie bolesny ślad. Meszki nie wpuszczają pod skórę jadu, ale ich ślina wywołuje świąd, opuchliznę i odczyn alergiczny.

Drapiąc rankę, możemy zanieczyścić ją bakteriami i spotęgować stan zapalny, dlatego w ra­zie ataku owada warto wypróbować środki działające objawowo, by tego uniknąć (przemyć rankę wodą utlenio­ną, a potem chłodzącym żelem). U oso­by uczulonej może dojść do gorączki, nudności, obrzęku krtani, a w konse­kwencji wstrząsu anafilaktycznego.

W lasach i nad wodą łatwo spo­tkać też końską muchę, czyli jusznicę deszczową. Przyciąga ją zapach potu i wilgoć, ciepło, ruch i świecące po­wierzchnie, ale pogoda nie ma znacze­nia – końska mucha gryzie zarówno w czasie upałów, jak i w deszczowe dni.

Silny jad jusznicy (niestety w przeci­wieństwie do kleszcza bez substancji znieczulającej) powoduje, że po ugry­zieniu powstaje duży, bolący i swędzą­cy rumień (efekt stanu zapalnego), który może utrzymywać się nawet do 2 tygo­dni i powodować bardzo nieprzyjem­ne dolegliwości, w tym silny świąd.

Mimo wszystko należy powstrzymać się od drapania, które rozjątrzy zranie­nie i przedłuży stan zapalny. Można je natomiast obłożyć lodem i schładzać, posmarować maścią na ukąszenia lub zastosować ziołowe okłady. Ukąszenie w okolicy głowy lub szyi warto pokazać lekarzowi. Wizytę u spe­cjalisty zaleca się również, jeśli rumień nie znika lub znacząco się powiększa.