Czym jest kamica żółciowa?
Zdaniem wielu lekarzy usunięcie pęcherzyka żółciowego jest jedyną skuteczną metodą leczenia kamicy żółciowej. W przebiegu tej choroby w pęcherzyku żółciowym zbierają się złogi zbudowane z substancji znajdujących się w żółci1.
Kamica żółciowa - przyczyny
Kamica żółciowa może być wynikiem:
- niepełnego opróżniania pęcherzyka żółciowego (zalegająca w nim stale resztka żółci ulega stopniowemu zagęszczeniu aż do uformowania się kamieni);
- nieprawidłowego składu żółci;
- podwyższonego stężenia w żółci bilirubiny, która jest żółtawym barwnikiem wydzielanym z żółcią, a powstałym w wyniku fizjologicznego rozpadu starych lub uszkodzonych czerwonych krwinek lub zakażenia przewodów wyprowadzających żółć z wątroby.
Rozwojowi choroby sprzyjają też cukrzyca typu 2, otyłość, gwałtowne odchudzanie i głodówki.
W każdym z tych przypadków w pęcherzyku lub drogach żółciowych powstają kamienie. Najczęściej zbudowane są z cholesterolu, barwników żółciowych, jonów nieorganicznych (np. wapniowych) i białek wymieszanych w różnych proporcjach. Znaczną większość stanowią kamienie cholesterolowo-barwnikowe (mieszane)2.
Złogi zbudowane wyłącznie z cholesterolu występują w populacjach krajów rozwiniętych - w Zachodniej Europie i w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy barwnikowe (brązowe i czarne) - w krajach rozwijających się (m.in. Afryce, Azji)3.
Objawy kamicy żółciowej
Nawet małe kamyki mogą zatkać ujście żółci do przewodu żółciowego i wtedy pojawiają się ataki silnego bólu. To tzw. kolka żółciowa, która bywa najczęstszym objawem kamicy żółciowej. Choroba trzykrotnie częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.
Triada Charcota to charakterystyczny zespół objawów przy stanie zapalnym dróg żółciowych. Należą do niej:
- Ból w nadbrzuszu promieniujący do prawego barku (lub w okolicę międzyłopatkową). Najczęściej pojawia się on po jedzeniu, szczególnie po tłustym i ciężkim posiłku, trwa od kilkunastu minut do kilku godzin, a potem znika. Czasami ból ten jest bardzo ostry i mogą mu towarzyszyć nudności i wymioty, uczucie niepokoju, nadmierna potliwość.
- Gorączka i dreszcze.
- Żółtaczka mechaniczna4.
Jeśli kamień zatka przewód żółciowy, bóle mogą pojawiać się po niemal każdym posiłku. Może się jednak zdarzyć, że po pierwszym ataku kolki żółciowej dolegliwości znikną na wiele tygodni. Zwykle ma to miejsce, gdy kamień cofnie się do pęcherzyka żółciowego, dzięki czemu żółć potrzebna do trawienia tłuszczów znów będzie mogła swobodnie wydostawać się do przewodu żółciowego i wątroby. Jednak nie oznacza to, że choroby nie ma.
Kamica żółciowa - leczenie
- W przypadku kamieni cholesterolowych u osób niekwalifikujących się do leczenia operacyjnego medycyna konwencjonalna zaleca rozpuszczenie kamieni z użyciem kwasów ursodeoksycholowego lub chenodeoksycholowego. Leczenie jest długotrwałe (12-24 miesięcy), a jego skuteczność wynosi 50-70%.
- Inną opcją jest litotrypsja. Aby była możliwa, muszą być spełnione dwa warunki. Po pierwsze, powinna być zachowana funkcja pęcherzyka żółciowego, a po drugie, kamień nie może przekraczać średnicy 3 cm.
- Ostatnią formą praktykowaną przez klinicystów jest przezskórne podanie MTBE (eteru tert-butylowo-metylowego), który ma właściwości rozpuszczające kamienie żółciowe1.
Naturoterapeuci są zdania, że można pozbyć się kamieni żółciowych, rozpuszczając je. Trwa to jednak długo - nawet do 2 lat. Gdy ból w nadbrzuszu utrzymuje się lub towarzyszą mu wzdęcia czy odbijanie, zgłoś się do lekarza. W niektórych wypadkach konieczna może być operacja. Jeśli jednak na co dzień nie odczuwasz dolegliwości, spróbuj poradzić sobie z kamieniami w sposób naturalny. Pamiętaj też, że zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu kamicy żółciowej istotną rolę odgrywa jadłospis.
Jaka dieta przy kamicy żółciowej?
- Przede wszystkim unikaj smażonych, tłustych potraw (mięs i ryb), wędzonek, jajek na twardo, tłustej śmietany, majonezów, a także kapusty, warzyw strączkowych (z wyjątkiem fasoli szparagowej), smażonych ziemniaków, frytek, placków ziemniaczanych, grzybów, smażonej cebuli oraz mizerii, sałatki z selera i śledziowej. Zrezygnuj także z margaryny, cukru rafinowanego, czekolady, bitej śmietany, ciasta francuskiego i tortów, pieczywa z mąki pszennej i krupczatki, kawy, alkoholu, gazowanych napojów, konserw i środków konserwujących.
- Jedz 4-5 małych posiłków dziennie i pij co najmniej 2,5 l wody.
- Dozwolone są małe ilości masła oraz olejów tłoczonych na zimno. Gdy jesz sałatę, możesz skropić ją niewielką ilością oliwy i cytryny.
- W Twoim jadłospisie mogą znaleźć się zupy warzywne, młode mięso grillowane lub gotowane, chudy drób bez skóry oraz chude ryby (okoń, sandacz, sieja, szczupak).
- Wprowadź też do menu chudy serek ziarnisty i twarożek.
- Jako deser spożywaj gotowane owoce, kremy owocowe lub sałatki z owocami.
- Zalecane jest jedzenie orkiszu i kasztanów jadalnych.
- Pij herbatkę z kopru włoskiego, kawę orkiszową, soki jabłkowy, winogronowy lub pomarańczowy, lub czerwone wino rozcieńczone wodą6.
Orkisz przy kamicy żółciowej
Zboże to zawiera neurotransmitery (tryptofan, fenyloalaninę), które mają duże znaczenie dla metabolizmu komórek układu nerwowego. Ponadto bogate jest w wartościowe substancje włókniste i pęczniejące, takie jak lignina, celuloza i pektyna, które wiążą cholesterol. Dzięki nim kamienie żółciowe nie tworzą się i nie powiększają. Jedz codziennie rano płatki orkiszowe6,7.
Ostropest plamisty na kamienie żółciowe
Ostropest cenili już starożytni Grecy i Rzymianie. Ponad 300 badań naukowych potwierdziło skuteczność Silybum marianum, szczególnie w leczeniu schorzeń wątroby. Jedz po łyżce nasion ostropestu plamistego dziennie - to oczyści i odciąży wątrobę, poprawi jej funkcjonowanie, a także zapobiegnie nadmiernym wyrzutom żółci do pęcherzyka żółciowego8.
Ostropest pomaga również zwalczyć kolki spowodowane przez kamienie żółciowe oraz zapobiegać ich tworzeniu. W 1991 r. w Dzienniku Hepatologii opublikowano wyniki badań, które wykazały, że już 420 g sylimaryny, podawanej przez 30 dni, powoduje obniżenie cholesterolu w żółci oraz poprawia jej skład. Dzięki temu nie jest możliwe wytrącanie kamieni żółciowych9.
Ocet jabłkowy na kamienie żółciowe
Pij codziennie 1/4 szklanki octu jabłkowego wymieszanego z 3/4 szklanki soku jabłkowego. Taką miksturę stosuj również w razie ataku bólu w podżebrzu. Najczęściej ból woreczka żółciowego znika w ciągu kwadransa. Ojcowie Bonifratrzy radzą, by stosować ten sposób przez 10 dni10.
Oliwa i oleje roślinne przy kamicy żółciowej
Zastąp rafinowane oleje naturalną oliwą z oliwek, olejem kokosowym lub sezamowym - są znacznie łagodniejsze dla dróg żółciowych11.
Ziołowe herbatki przy kamieniach w pęcherzyku
Popijaj herbatki ziołowe z owoców jałowca, mniszka lekarskiego, ziela dziurawca - wspomagają rozpuszczanie złogów żółciowych.
Woda z cytryną na kamienie żółciowe
Codziennie rano pij wodę z sokiem z cytryny. Taki napój działa oczyszczająco na drogi żółciowe12.
Kuracja piołunem pomaga przy kamieniach żółciowych
Piołun umożliwia likwidację zaburzeń niespokojnego pęcherzyka żółciowego. Poprawia ukrwienie i powoduje usunięcie silnych wzdęć będących skutkiem złego trawienia. Piołun ma również korzystny wpływ na wydzielanie żółci6.
Naturalne sposoby na kamienie żółciowe
Wino gaszone na kamienie w pęcherzyku
Szklankę wina gotuj aż do powstania bąbelków przez ok. minutę. Następnie zalej kieliszkiem likierowym zimnej wody. Pij ciepły napój małymi łykami6.
Zioła na woreczek żółciowy
3 razy dziennie posypuj jedzenie łyżką nasion babki płesznik. Popijaj wszystko dużą ilością płynu. Gotowane potrawy doprawiaj 2-3 szczyptami bertramu lub cząbru.
3 razy dziennie przyjmuj 3-5 tabletek kopru włoskiego przed jedzeniem lub pij herbatę z kopru włoskiego. Jedz świeże listki hyzopu lub 2-3 szczypty sproszkowanego dodawaj do kurczaka. Po jedzeniu żuj tabletkę z rutą zwyczajną.
Przez 4-6 tygodni codziennie pij ½ filiżanki eliksiru z fiołków. Możesz też 1-3 razy dziennie pić pół łyżeczki soku lukrecjowo-różanego. Taka kuracja powinna trwać nie dłużej niż 4 tygodnie.
1-3 razy dziennie smaruj czoło, skronie, klatkę piersiową i splot słoneczny sokiem z kopru włoskiego6.
Co robić w przypadku kolki żółciowej?
Św. Hildegarda z Bingen radzi jak najszybciej zażyć tabletki z galgantem, a na bolące miejsce zrobić okłady z nasion lnu i płótna lnianego. Można też wykonać masaż olejkiem różanym z oliwą6.
Wino z nasionami skalnicy - przepis
- 5 g nasion skalnicy rozbij w moździerzu,
- wsyp do 0,5 l wina ekologicznego.
- Pij 3 razy dziennie po każdym posiłku po kieliszku likierowym napoju.
Kurację stosować nie dłużej niż tydzień. Zdaniem św. Hildegardy wino z nasionami skalnicy usuwa małe kamienie żółciowe13.
Mikstura oczyszczająca Józefa Słoneckiego
Mieszankę tę tworzą 3 składniki:
- środek blokujący wchłanianie (olej),
- środek gojący nadżerki (alocit - wodny roztwór soku z aloesu albo ekstraktu z pestek grejpfruta) oraz
- środek rozpuszczający złogi (sok z cytryny).
Każdy ze składników ma do spełnienia konkretne zadanie. Olej dobrze łączy się ze śluzem wyścielającym błonę śluzową, dzięki czemu na około pół godziny blokuje wchłanianie pozostałych składników mikstury oczyszczającej już w początkowym odcinku przewodu pokarmowego. Tym sposobem umożliwia im dotarcie aż do jelita grubego.
Alocit jest wodnym roztworem jednego z dwóch preparatów znanych z niezwykłych właściwości gojących - soku z aloesu albo ekstraktu z grejpfruta - spełnia więc rolę środka gojącego nadżerki istniejące w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, a także zapobiega powstawaniu nowych.
Natomiast sok z cytryny wykazuje doskonałe właściwości rozpuszczające złogi, toteż jego zadaniem jest usunięcie patologicznego śluzu obklejającego ściany jelita cienkiego, kamieni kałowych w jelicie grubym, a także złogów zalegających w przewodach żółciowych oraz trzustkowych.
Przepis na miksturę oczyszczającą Józefa Słoneckiego
- Wieczorem do szklanki z ciemnego szkła, porcelanowego lub glinianego kubka wlej 10 ml oleju (oliwy z oliwek), 10 ml alocitu oraz 10 ml soku z cytryny.
- Przykryj i wypij rano na czczo i przez pół godziny do godziny nic nie jedz.
Jeśli stosujesz jakieś leki, które zgodnie z zaleceniem należy zażywać na czczo, to zażyj je pół godziny po wypiciu mikstury oczyszczającej. Słonecki zaleca, by stosowanie mikstury rozpocząć od ¼ zalecanej dawki, a następnie co 3 tygodnie zwiększać tę ilość do ½, ¾ i w końcu do pełnej zalecanej dawki.
Jeśli na jakimś etapie przyjmowania mikstury oczyszczającej wystąpią gwałtowne objawy przesilenia chorobowego, należy przerwać jej stosowanie, zaczekać, aż ustąpią całkowicie, a następnie ponowić próbę, rozpoczynając od ¼ tej dawki, która wywołała owe objawy.
Osoby cierpiące na schorzenia żołądka, dwunastnicy lub kamicę żółciową powinny jako bazę mikstury oczyszczającej stosować oliwę z oliwek.
Po 3 miesiącach mogą zmienić ją na olej z kukurydzy lub olej lniany. Ten tłuszcz wskazany jest dla cierpiących na choroby trzustki, wątroby oraz mających podwyższony cholesterol. Jeśli zakończyłaś oba 3 miesięczne etapy, możesz zacząć stosować olej z pestek winogron lub pozostać przy oleju lnianym.
Alocit to słowo utworzone od pierwszych członów słów aloes i citrosept. Alocit trzeba przygotować samodzielnie albo z soku z aloesu, albo z ekstraktu z grejpfruta. Alocit z soku z aloesu - rozcieńcz wodą w stosunku 1:1, czyli do półlitrowej butelki z ciemnego szkła wlej 0,25 l soku z aloesu i 0,25 l przegotowanej i ostudzonej wody.
Uwaga! Do wykonania alocitu nie nadają się tzw. żele aloesowe, czyli soki zagęszczone przez dodanie do nich błonnika, np. miąższu aloesowego albo pektyny.
Alocit z soku z pestek grejpfruta - półlitrową butelkę z ciemnego szkła napełnij przegotowaną, ostudzoną wodą i dodaj 35 kropli Citroseptu.
Na początku przez 6 miesięcy przygotowuj alocid z soku z aloesu. Potem co 3 miesiące zmieniaj środek gojący (na ekstrakt z grejpfruta i odwrotnie)15.
Metoda Bołotowa - pozbycie się kamieni bez operacji
Rosyjski akademik Borys Bołotow jest zdania, że kamieni żółciowych można się pozbyć bez operacji. Jego zdaniem najlepiej radzi sobie z tym sok z czarnej rzodkwi. Nie tylko rozpuszcza on minerały w pęcherzyku żółciowym i kanałach żółciowych, lecz również sole mineralne odkładające się w naczyniach, nerkach i pęcherzu moczowym.
Przepis na sok z czarnej rzodkwi
- 10 kg czarnej rzodkwi przemyj,
- nie obieraj rzodkwi,
- wyciśnij sok (będzie go ok. 3-5 litrów).
- Sok przechowuj w lodówce.
- Wytłoki zmieszaj z miodem w proporcjach 300 g miodu na 1 kg wytłoków.
- Przełóż do słoików i uciśnij czymś ciężkim od góry, by nie spleśniały.
Sok pij po jednej łyżeczce od herbaty na godzinę przed posiłkiem. Jeśli ból w okolicy wątroby nie będzie o sobie dawał znać, możesz zwiększyć dawkę najpierw do łyżki stołowej, a następnie do pół szklanki. Pamiętaj, że sok z czarnej rzodkwi ma silne działanie żółciopędne.
Jeśli w kanałach żółciowych znajduje się dużo złogów, przepływ żółci jest utrudniony i może występować ból w prawym boku. W takim wypadku należy pod prawym żebrem umieścić termofor z gorącą wodą.
Jeśli ból jest do wytrzymania, zabiegi należy kontynuować. Bołotow uprzedza, że ból występuje tylko na początku. Potem wszystko wraca do normy. W czasie kuracji należy przestrzegać delikatnej diety, unikać ostrych i słonych produktów.
Gdy sok się skończy, przychodzi kolej na wytłoki, które do tego czasu ukiszą się. Trzeba je jeść w czasie posiłku. (1-3 łyżki stołowe), aż się wyczerpią15.
Metoda Bołotowa-Naumowa na kamienie w pęcherzyku
Badacze dawno zauważyli, że żółć drobiu rozpuszcza kamienie, które gromadzą się u ptaków w wątrobie. Pewnego razu wezwano Naumowa do pacjentki, która miała atak kolki żółciowej. Zapisał jej Corvalolum oraz Urolesan, który zażywała 2 razy dziennie po 10 kropel z kostką cukru, 40 minut po posiłku w celu zlikwidowania stanu ostrego.
W ciągu 2 tygodni pozbyła się w ten sposób ataków kolki żółciowej. Badanie USG pęcherzyka żółciowego potwierdziło, że kobieta ma mnóstwo kamieni w pęcherzyku żółciowym.
Wówczas doktor Naumow dał pacjentce do przeczytania broszurę Bołotowa zatytułowaną: "Ratuj się sam", w której była mowa o rozpuszczaniu kamieni w pęcherzyku żółciowym przy pomocy świeżej kurzej żółci. Następnie zalecił jej wykonywanie kulek z chleba wielkości ziarna fasoli i nasycanie ich dwiema kroplami żółci.
Kobieta miała łykać po 10 sztuk 2 godziny po obiedzie przez tydzień. Po miesiącu zażywania kurzej żółci kobieta wykonała USG. Okazało się, że wcale nie ma kamieni.
Zdaniem Naumowa długość leczenia to sprawa indywidualna. Dobowa dawka zażywanej żółci może wahać się od 20 kropel do 40, lecz tej wartości nie wolno przekraczać. Rosyjski lekarz proponuje albo nasycać żółcią chleb, albo zamykać ją w kapsułkach po lekarstwach.
W czasie kuracji i 2 tygodnie po niej należy jeść produkty zasadowe (zupy warzywne, barszcz, kaszę, warzywa świeże i duszone). Wieczorem dobrze jest zjeść sałatkę ze świeżych warzyw przyprawionych niewielką ilością nierafinowanego oleju słonecznikowego.
Najlepiej zrezygnować w tym czasie z ryb, mięsa i grzybów. W pierwszej połowie dnia można pić produkty z kwaśnego mleka - kefir, maślankę i zsiadłe mleko.
Suplementy przy kamicy żółciowej
Jakie suplementy zaleca się przy kamieniach w pęcherzyku?
- suplementację kwasami omega-3,
- niacyną (witamina B3), pomagającą radzić sobie z nadmiernym stężeniem lipoprotein oraz
- witaminą C, która sprawia, że łatwiej rozpuścić cholesterol.
- Dobrze jest również przyjmować suplementy zawierające kurkumę, gdyż zwiększa ona rozpuszczalność żółci.
Metoda dr Jadwigi Górnickiej
Polega ona na stosowaniu przez okres 2-3 miesięcy co drugi dzień rano na czczo mikstury z soku z połowy cytryny, 2 łyżek oliwy, 2 łyżeczek Cholesolu, 30 kropli Solarenu i 1/2 szklanki gorącej wody16. Picie tego napoju dwa razy do roku na wiosnę i jesienią powoduje, że drogi żółciowe łagodnie się oczyszczają. Przeciwwskazaniem do stosowania tej kuracji są: stany zapalne wątroby i woreczka żółciowego, ciąża, laktacja, menstruacja, utrzymywana przez dłuższy czas uboga w białko dieta wegańska.
Kurację tę należy poprzedzić oczyszczaniem jelit (cykl lewatyw), w przeciwnym razie powstaje ryzyko intoksykacji krwi wskutek wchłaniania w zanieczyszczonym jelicie substancji toksycznych wydalanych z wątroby. To samo zalecenie odnosi się do stosowania metody Huldy Clark. W pierwszym tygodniu oczyszczania jelit lewatywę robi się codziennie, w drugim, co drugi dzień, a w trzecim, co trzeci dzień, w czwartym - jeden raz.
Oczyszczanie metodą Huldy Clark lub Andreasa Moritza
Średnio zanieczyszczony organizm potrzebuje za pierwszym razem 3 do 5 kuracji. Zasadniczo należy je powtarzać tak długo, aż przestaną pojawiać się złogi. Następnie oczyszczanie wystarczy przeprowadzać raz w roku na wiosnę.
Niekiedy po czyszczeniu odczuwać można pewien dyskomfort w prawym podżebrzu, należy w takim przypadku nie zwlekać z następnym oczyszczaniem. Świadczy to bowiem o tym, że złogi nie zostały wyprowadzone do końca. Przerwy między kuracjami powinny wynosić przynajmniej 2-3 tygodnie17.
Składniki kuracji oczyszczającej organizm
- 1/2 szklanki tłoczonej na zimno bio oliwy z oliwek extra virgin
- 1 duży grejpfrut (lub 2 małe)
- 3 cytryny
- 4 łyżki siarczanu magnezu (soli gorzkiej Epsom)
- 3 szklanki świeżego soku grejpfrutowego lub świeżego soku jabłkowego
- rumianek
Przygotowanie:
Sprawdź, czy nie masz reakcji alergicznej na sól Epsom, trzymając około 1/4 łyżeczki herbacianej soli w ustach przez około 30 s, a następnie połykając. Jeżeli nie zaobserwujesz reakcji alergicznej, możesz spróbować tej drogi.
Na czym polega metoda Moritza?
Metoda Moritza polega na zmiękczeniu kamieni oraz rozszerzeniu dróg żółciowych, co ma pomóc kamykom przecisnąć się przez nie bezboleśnie. Niesie to jednak za sobą ryzyko, że większy złóg może utknąć w przewodach żółciowych, co nie tylko spowoduje ból, ale również może skończyć się operacją. Dlatego osoby, które mają duże kamienie żółciowe, najpierw powinny starać się je rozpuścić, a dopiero gdy zmniejszą się znacząco, decydować się na podjęcie takiej próby - najlepiej uprzednio zasięgnąwszy rady wykwalifikowanego naturoterapeuty. Cała procedura trwa 2 dni i najlepiej przeznaczyć na nią weekend.
Pierwszy dzień oczyszczania metodą Moritza
- Pierwszego dnia zjedz śniadanie i lekki obiad, jednak dbaj, by były to posiłki beztłuszczowe. O godz. 14 zaprzestań jedzenia. Przygotuj w słoju roztwór soli Epsom - zmieszaj 4 łyżki soli z 3 szklankami soku z grejpfruta lub jabłkowego. Słój wstaw do lodówki.
- O godz. 18 wypij 3/4 szklanki roztworu soli Epsom. Przepłucz usta wodą, by usunąć nieprzyjemny posmak. O godz. 20 powtórz procedurę, pijąc kolejną porcję (3/4 szklanki) roztworu soli Epsom.
- O godz. 21:45 wlej pół szklanki oliwy z oliwek do zamykanego szczelnie pojemnika. Umyj grejpfrut w gorącej wodzie i osusz go. Następnie wyciśnij sok, usuwając nadmiar miąższu. Możesz dodać sok z cytryny, aby poprawić smak. Wszystko dokładnie wymieszaj.
- O godz. 22 wypij 3/4 szklanki tej mikstury. Możesz to robić przez słomkę. Przy okazji zażyj 4 kapsułki po 300 mg rumianku. Nie przedłużaj picia, postaraj się zrobić to w ciągu 5-15 min. Następnie połóż się na prawym boku i leż w bezruchu co najmniej 20 min. Możesz odczuwać, jak kamienie przemieszczają się w drogach żółciowych, jednak nie powinno to być bolesne, bowiem sól Epsom rozszerzyła przewody do pełnego przekroju.
Drugi dzień oczyszczania metodą Moritza
- Po przebudzeniu - jednak nie wcześniej niż o 6 rano - wypij trzecią porcję roztworu soli Epsom (3/4 szklanki). Jeśli odczuwasz nudności lub masz niestrawność, zażyj suplement z imbirem, odczekaj aż dolegliwości miną i dopiero wypij. Połóż się do łóżka.
- 2 godziny później przyjmij ostatnią dawkę roztworu i znów się połóż.
- Po kolejnych 2 godzinach możesz pić soki owocowe. Po następnej godzinie możesz zjeść lekki i niezbyt duży posiłek18.
Bibliografia
- Fitzgerald JE, Fitzgerald LA, Maxwell-Armstrong CA, Brooks AJ (2009). "Recurrent gallstone ileus: time to change our surgery?". Journal of Digestive Diseases 10 (2): 149–151
- Channa, Naseem A.; Khand, Fateh D.; Khand, Tayab U.; Leghari, Mhhammad H.; Memon, Allah N. (2007).
- Analysis of human gallstones by Fourier Transform Infrared (FTIR). Pakistan Journal of Medical Sciences 23 (4): 546–50
- http://goo.gl/5hcjip
- Roman Góral, Jerzy Dotka: Zarys chirurgii: podręcznik dla studentów medycyny/ pod red. Romana Górala; aut. Jerzy Dotka [et al.].. Warszawa Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1992.
- http://goo.gl/OG9ZGn
Dr Wighard Strehlow, "Żywność, która leczy. Terapia żywieniowa św. Hildegardy z Bingen. Przepisy, lekarstwa, diety", Wydawnictwo Esprit 2011 - http://goo.gl/8qCmDL
- https://goo.gl/uyJZ99
- http://goo.gl/IDP7jM
- http://goo.gl/6rSRIF
- http://goo.gl/JvgvNS
- Michał Tombak "Jak żyć długo i zdrowo", Wydawnictwo Serwis Firma Księgarska 2010
- Dr Wighard Strehlow "Zdrowie z mądrości natury. Przewodnik po medycynie św. Hildegardy z Bingen", Wydawnictwo Esprit 2014
- Józef Słonecki "Zdrowie na własne życzenie", Wydawnictwo Biosłone 2014
- Borys Bołotow "Zdrowie człowieka w niezdrowym świecie", Wydawnictwo Aletrmed 2013
- Dr Jadwiga Górnicka "Apteka natury. Poradnik zdrowia", Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski 2011
- Andreas Moritz "Oczyszczanie wątroby i woreczka żółciowego Jak uniknąć współczesnych chorób" Studio Astropsychologii
- Oczyszczanie wątroby wg Metody Dr Huldy Clark