Chcesz wzmocnić odporność? Zadbaj o wątrobę!

Jakie funkcje pełni wątroba?

Wątroba to największy gruczoł w organizmie człowieka – waży ponad 1,5 kg. Znajduje się po prawej stronie w górnej części brzucha i bierze udział w niemal każdym procesie fizjologicznym. Jest jednym z najbardziej zapracowanych narządów – bo w sumie pełni aż 500 różnych funkcji.

Niektóre funkcje wątroby:

• zapewnia odtruwanie organizmu dzięki metabolizowaniu i wydalaniu leków, alkoholu i obecnych w środowisku toksyn;
• kontroluje krzepnięcie krwi;
• usuwa zużyte i zniszczone czerwone krwinki, przy czym magazynuje żelazo;
• reguluje wytwarzanie i wydalanie cholesterolu;
• przekształca glukozę w zapasowy cukier – glikogen (i odwrotnie);
• wytwarza prawie wszystkie białka niezbędne do prawidłowego działania naszego organizmu, w tym albuminy, potrzebne m.in. do utrzymania właściwego ciśnienia krwi czy przenoszenia substancji takich jak wapń, witaminy, hormony oraz leki;
• magazynuje witaminy, sole mineralne i cukry oraz reguluje gospodarkę zapasami tłuszczu (przetwarzając nadmiar węglowodanów i białek w kwasy tłuszczowe);
• wytwarza żółć, która pomaga w trawieniu pokarmów i wchłanianiu witamin A, D, E i K.

Ponadto jest naszym podręcznym bankiem krwi – w wątrobie znajduje się ponad 13% całej krążącej w organizmie krwi. W razie utraty krwi oddaje część swojego zapasu do krwiobiegu, by podtrzymać ciśnienie tętnicze.

Makrofagi wątrobowe mają zdolność do fagocytozy, czyli usuwania i neutralizacji szkodliwych dla organizmu wirusów, bakterii, pasożytów, toksyn, uszkodzonych białek oraz innych patogenów

Wątroba składa się ze zrazików – to najmniejsze elementy miąższu tego organu zbudowane z hepatocytów. Naczynia włosowate (tworzące tzw. zatoki wątrobowe wypełnione krwią) są w nich ułożone promieniście – od zewnątrz ku centrum, a przez środek każdego zrazika wątrobowego przebiega żyła środkowa. Ponadto wnika w nie triada wrotna, czyli żyła, tętniczka i przewód żółciowy. Krew z triady wrotnej wpływa do zatok wątrobowych. Następnie opuszcza je poprzez żyłę centralną i dostaje się do ogólnego krwiobiegu.

Wątroba - siedlisko duszy, czy fabryka?

Pierwsze – nota bene – bardzo precyzyjne modele wątroby stworzyli babilońscy kapłani ok. 2 tys. lat p.n.e. Bardzo dokładnie odzwierciedlały one rzeczywistą strukturę narządu. Jednak w tamtym czasie badanie owczej wątroby przeprowadzano jedynie dla celów profetycznych. Kapłani w trakcie religijnego rytuału na podstawie kształtu i koloru organu przewidywali przyszłość. Ceremonia ta została nawet opisana w Starym Testamencie. Ich przekonanie o proroczej mocy wątroby podzielali Etruskowie, Grecy oraz Rzymianie. Wynikało to z głębokiej wiary starożytnych w to, że ona jest siedliskiem duszy, miejscem, w którym kształtują się nasze uczucia i emocje. To dlatego bogowie ukarali Prometeusza za to, że dał ludziom ogień, przykuwając go do skał Kaukazu, gdzie sęp codziennie wyszarpywał mu właśnie wątrobę, która na nowo odrastała. Co ciekawe, w tym zakresie mit okazał się proroczy, bowiem wątroba ma niesamowite zdolności regeneracyjne.

Zdaniem medyków z Dalekiego Wschodu zadaniem wątroby jest podtrzymywanie qi, czyli wewnętrznej energii życiowej każdego z nas. I gdy spojrzeć na współczesną wiedzę o tym narządzie, wychodzi na to, że to właśnie oni najlepiej zrozumieli jego znaczenie i działanie. W XVI w. Paracelsusu pisał o wątrobie: "to szlachetny narząd, który służy wielu narządom, prawie wszystkim. Tak więc cierpi, i nie jest to małe cierpienie, ale wielkie i różnorodne". Faktycznie nawet wtedy przeważnie pozostaje cicha. Wiąże się to zapewne z faktem, że do spełnienia swych licznych obowiązków potrzebuje jedynie 20% mocy. Uznaje się, że do przeżycia niezbędne jest nam ok. 20-25% sprawnego miąższu wątrobowego.

Wątroba a odporność

Zarówno włoscy, jak i kanadyjscy uczeni podkreślają, że wątroba ma kluczowe znaczenie w tworzeniu odpowiedzi immunologicznej na zakażenie. Nazywają ją wręcz "frontalną tkanką odpornościową, stanowiącą ważną barierę między nami a światem zewnętrznym". Narząd ten jest idealnie ustawiony, by działał jak bramka do wykrywania patogenów dostających się do organizmu przez jelita – wątroba wydaje się zaprojektowana do wykrywania, wychwytywania i usuwania bakterii, wirusów oraz makrocząsteczek. Działa dwustopniowo¹.

Wątrobowe komórki fagocytarne (inaczej określane jako żerne lub Kupffera) pod względem liczebnym stanowią drugą po hepatocytach grupę w wątrobie. Już samo to wskazuje, jak ważną pełnią funkcję. Makrofagi wątrobowe mają zdolność do fagocytozy, czyli usuwania i neutralizacji szkodliwych dla organizmu wirusów, bakterii, pasożytów, toksyn, uszkodzonych białek oraz innych patogenów. Mówiąc obrazowo, komórki Kupffera filtrują przepływającą przez wątrobę krew, wychwytując i pochłaniając szkodliwe cząstki. W trakcie tego procesu (fagocytozy) uwalniane są cytokiny – grupa białek, które są niezbędne do uruchomienia i wytworzenia właściwej odpowiedzi immunologicznej w organizmie. Pojawiają się wówczas znane nam wszystkim objawy chorobowe, np. gorączka, czy ból gardła.

Komórki wątroby a odporność 

Stara tatrzańska legenda mówi, że gdy zagrają larum, śpiący pod Giewontem rycerze, przebudzą się, dosiądą koni i ruszą bronić ojczyzny. Choć w pieczarach pod masywem próżno szukać zbrojnych mężów, to śmiało można powiedzieć, że analogiczny opis naszej wątroby, będzie prawdziwy. W niej bowiem drzemie prawdziwa armia!

Wspomniane już komórki Kupffera są istotnym czynnikiem odporności gospodarza na infekcje pierwotne i wtórne. Inicjują i koordynują skuteczną reakcję pierwszej fazy. Na przykład pochodzące z nich interleukiny-12 i -18 regulują różnicowanie komórek natural killers (NK) i promują ich lokalną ekspansję². Inne cytokiny pochodzące z komórek Kupffera, takie jak IL-1β, IL-6, TNF-α i leukotrieny promują infiltrację i aktywność przeciwdrobnoustrojową neutrofili, które zabijają bakterie zewnątrzkomórkowe oraz stymulują inne wrodzone komórki odpornościowe poprzez wydzielanie cytokin zapalnych³.

Prócz komórek Kupffera znajdziemy w niej komórki śródbłonka zatok wątroby (liver sinusoidal endothelial cells, LSEC) oraz rozproszone w całym miąższu, a także w traktach wrotnych limfocyty wewnątrzwątrobowe – ich wynosząca ok. 1010 populacja obejmuje limfocyty T (CD4+ i CD8+), B oraz NK⁴. Te ostatnie występują z niezwykle dużą częstością wśród limfocytów wątrobowych i odgrywają zasadniczą rolę w odpowiedzi odpornościowej przeciwko komórkom zakażonym wirusem lub nowotworowym⁵. Gdy się na nie natkną, limfocyty wydzielają ziarna cytolityczne, które poprzez utworzenie kanału w błonie chorej komórki powodują wnikanie jonów sodowych Na+ i tym samym jej rozpad oraz apoptozę. Mogą też wytwarzać ligandy, które łącząc się z komórkami docelowymi, powodują przekazanie sygnału indukującego ich zaprogramowaną śmierć⁶.

Komórki NKT (również należące do limfocytów) rozpoznają niepeptydowe cele antygenowe, takie jak lipidowe i glikolipidowe składniki ścian komórkowych prątków. Większość z nich aktywuje IL-12, która jest wytwarzana przez komórki dendrytyczne i Kupffera.

Warto też wspomnieć, że zarówno komórki Kupffera, LSEC, jak i dendryczne mają zdolność prezentowania antygenu. Mogą one wychwytywać antygeny, które albo przechodzą przez wątrobę, albo są uwalniane, gdy umierają hepatocyty zakażone patogenem. Zdaniem badaczy są one kluczowe dla utrzymania tolerancji w warunkach niezapalnych. Z kolei komórki dendryczne w stanie spoczynku mogą hamować proliferację i produkcję cytokin prozapalnych. Natomiast gdy organizm jest w potrzebie, umożliwiają im migrację do pozawątrobowych węzłów chłonnych. Zdaniem Kanadyjczyków dynamiczne interakcje między licznymi populacjami komórek odpornościowych w wątrobie są kluczem do utrzymania tej równowagi i ogólnego stanu tkanek¹.

Jak wątroba wspiera odporność?

Wątroba to wyjątkowy narząd, w którym bogata w antygeny krew z przewodu pokarmowego jest przeciskana przez sieć zatok i skanowana przez komórki prezentujące antygen oraz limfocyty. Te z grupy T oraz NK odgrywają kluczową rolę w pierwszej linii obrony immunologicznej przeciwko inwazyjnym patogenom. Unikalna budowa organu ułatwia bezpośrednie lub pośrednie pobudzanie limfocytów oraz modulowanie odpowiedzi obronnej⁷. Choć wciąż mało wiemy o immunologicznej funkcji wątroby, naukowcy nie mają wątpliwości, że należy ona do najważniejszych mechanizmów biorących udział w budowaniu odporności. A skoro tak, oczywistym staje się, że zdrowy, prawidłowo pracujący organ, umożliwia sprawną ochronę organizmu przed patogenami, takimi jak wirusy, bakterie czy grzyby.

Jak wzmocnić wątrobę?

O wzmocnienie odporności warto dbać przez cały rok, jednak nawet teraz możemy uszczelnić układ immunologiczny. Wystarczy podjąć aktywność fizyczną, wdrożyć odpowiednią dietę oraz stosować kilka zasad, które pomogą utrzymać wątrobę w dobrej kondycji.

Dieta wspierająca pracę wątroby

Na naszych stołach powinny gościć kiszonki oraz surowe warzywa i owoce. Najlepiej te obfitujące w witaminę C. Cytrusy zawierają przeciwutleniacze chroniące hepatocyty, a zawarta w grejpfrutach naryngina przeciwdziała negatywnym skutkom spożywania alkoholu⁸.

Picie powyżej 2 filiżanek kawy dziennie chroni przed rozwojem prawie wszystkich postaci chorób wątroby

Należy ograniczyć produkty ciężkostrawne i wzdymające, czerwone mięso, słodycze, tłuste mleko i nabiał (np. sery pleśniowe i żółte). Posiłki powinny być lekkostrawne, gotowane lub pieczone z niewielką ilością tłuszczu. Trzeba unikać smażonych dań, fast foodów oraz przetworzonej żywności – wszystkie one obciążają wątrobę. Smak potraw wzmacniaj ziołami pobudzającymi wydzielanie soków trawiennych oraz wydzielanie żółci, takimi jak kminek, majeranek, oregano, kurkuma, imbir, czy tymianek. Unikaj natomiast soli.

Jedź mniej i częściej żeby odciążyć wątrobę

Przede wszystkim nakładaj na talerz mniejsze porcje, ale częściej – 4-6 razy dziennie. Następnie dokładnie przeżuwaj każdy kęs. Jedz bez pośpiechu, gdyż jedynie wtedy wątroba jest w stanie wyłapać wszystkie szkodliwe substancje. Dzięki tym drobnym zmianom możesz zapobiec nadmiernemu obciążeniu tego organu. Zdaniem ekspertów jedzenie 2 lub 3 dużych posiłków sprawia, że wątroba nie nadąża z produkcją żółci.

Herbaty ziołowe i kawa wzmacniają wątrobę

Warto sięgać po napary z korzenia mniszka lub kwiatów nagietka, gdyż działają ochronnie na hepatocyty⁹. Z kolei sok z buraka wspomaga oczyszczanie narządu¹⁰. Natomiast jak wskazuje kilka epidemiologicznych badań, picie kawy wiąże się z lepszymi wynikami badań czynności wątroby. Kawa działa bowiem przeciwwłóknieniowo, przeciwnowotworowo i przeciwutleniająco. Picie powyżej 2 filiżanek tego naparu dziennie chroni przed rozwojem prawie wszystkich postaci chorób wątroby¹¹.

Alkohol szkodzi wątrobie

Alkohol to jeden z największych wrogów wątroby. Musi ona bowiem rozłożyć trujące składniki na substancje, które nie są szkodliwe dla organizmu. Jeśli pijesz dużo lub regularnie napoje wyskokowe, to gruczoł może zwyczajnie nie nadążać z neutralizacją i utylizacją toksyn, co z czasem prowadzi do rozwoju stanów zapalnych oraz marskości. Dawka toksyczna dla męskiego narządu to 60-80 g czystego etanolu (co dopowiada 6 puszkom piwa lub litrowi wina), a u kobiet – 20-40 g¹². Panie mają nie tylko niższą tolerancją na napoje wyskokowe, ale również charakteryzują się gorszymi rokowaniami w przypadku alkoholowego uszkodzenia wątroby – nawet jeśli piją mniejsze ilości.

Nie oznacza to, że konieczna jest całkowita rezygnacja z procentów. Wystarczy zachować umiar, a najlepiej wcześniej spożyć mięsny posiłek, po którym stężenie etanolu we krwi jest znacznie niższe¹³. Jedzenie podczas picia nie przynosi już takich efektów, a nawet może utrudniać trawienie, ponieważ zmusza wątrobę do jeszcze bardziej wytężonej pracy – równoczesnego metabolizowania składników odżywczych i neutralizowania alkoholu.

Leki mogą powodować zapalenie wątroby

Według szacunkowych danych ok. 10% zapaleń wątroby ma charakter polekowy, a u osób starszych odsetek ten rośnie nawet do 50%¹⁴. Szczególnie niebezpieczne są leki przyjmowane długotrwale, które są ogólnie dostępne w aptekach bez recepty – przedawkowanie parcetamolu to jedna z częstszych przyczyn ostrej niewydolności wątroby (ALF) – śmiertelnej choroby, która polega na gwałtownej utracie wydolności gruczołu¹⁵. Unikanie nadmiernej farmakoterapii to istotny elementem profilaktyki zaburzeń wątroby.

Naturalne wsparcie wątroby

Wybieraj preparaty, które wspomagają pracę wątroby. Zawierają one głównie wyciągi z naturalnych składników, takich jak ostryż długi, karczoch zwyczajny, ostropest plamisty, czy mniszek lekarski.

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) pobudza regenerację komórek wątroby

Zawiera kwasy, flawonoidy, fitosterole oraz garbniki, które mają duży potencjał ochronny wobec wątroby. Pobudzają regenerację hepatocytów oraz odtruwają organ i osłaniają go przed działaniem wolnych rodników. Wspomagają też produkcję żółci, która odgrywa kluczową rolę w procesach trawienia. Dwuletnie badania na drobiu oraz trzodzie chlewnej dowiodły, że wyciąg z liści karczocha w połączeniu z sylimaryną i fitosterolami efektywnie zapobiega stłuszczeniu oraz marskości wątroby¹⁶.

Ostropest plamisty (Silybum marianum) chroni wątrobę przed uszkodzeniem

Dzięki owocom bogatym w sylimarynę zapobiega stłuszczeniu wątroby oraz chroni ją przed toksycznym uszkodzeniem. Stwierdzono, że substancja ta przyspiesza procesy regeneracyjne w uszkodzonych komórkach, hamuje włóknienie wątroby, sprzyja wytwarzaniu nowych hepatocytów. Połączenie sylimaryny z wyciągiem z karczochów lub witaminami wzmacnia jej działanie¹⁷. Warto sięgnąć po nią po przyjmowaniu antybiotyków, chemioterapii oraz zatruciach pokarmowych. Pomocna będzie również w przypadku leczenia wirusowego zapalenia wątroby typu C.

Ostryż długi (Curcuma longa) chroni wątrobę

Kłącze tej rośliny to przyprawa i lek w jednym. A wszystko za sprawą zawartej w nim kurkuminy, która – jak pokazał niedawny przegląd badań – wywiera niezwykłe działanie ochronne na wątrobę oraz terapeutyczne w przypadku jej chorób. Jak się okazuje, związek ten ma zdolność tłumienia cytokin prozapalnych i produktów perodyksacji lipidów, aktywacji komórek gwiaździstych wątroby, a także łagodzenia odpowiedzi komórkowych na stres oksydacyjny. Kurkumina działa jako zmiatacz wolnych rodników, dzięki czemu chroni narząd przed stresem oksydacyjnym, który sprzyja jego uszkodzeniom¹⁸.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) pomaga w leczeniu wątroby

W medycynie ludowej Rosji, Chin i Indii od wieków stosowany jest w leczeniu przewlekłych chorób wątroby. Słuszność tego postępowania znajduje odzwierciedlenie w wynikach badań naukowych. Dowiedziono już właściwości hepatoprotekcyjnych, antyoksydacyjnych i przeciwzapalnych rośliny. Choć zielarze wskazują, że mniszek w całości jest zdrowy, to jednak, by wspomóc wątrobę, najlepiej wykorzystać lecznicze właściwości jego korzenia⁹.

Witamina C poprawia stan wątroby

Zdaniem chińskich uczonych 1000 mg kwasu askorbinowego dziennie poprawia stan wątroby i metabolizm glukozy u pacjentów cierpiących z powodu niealkoholowego stłuszczenia tego organu (NAFLD). W podwójnie zaślepionym badaniu 84 pacjentom w wieku 18-60 lat podawano codziennie przez 12 tygodni po 250 mg, 1000 mg lub 2000 mg witaminy C. Po 3 miesiącach okazało się, że u osób ze środkowej grupy widoczny był znaczący spadek aminotransferaz asparaginianowej i alaninowej. Obniżyły się u nich również inne wskaźniki zdrowia wątroby, takie jak transferaza gamma-glutamylowa, fosfataza alkaliczna, bilirubina całkowita i bilirubina bezpośrednia. Co więcej, badacze zauważyli, że 12 tygodni suplementacji witaminą C w dawce 1000 mg dziennie, poprawiło również metabolizm glukozy u pacjentów z NAFLD¹⁹.

Witamina E na zapalenie wątroby

Jako silny antyoksydant wydaje się mieć największe znaczenie spośród wszystkich witamin zalecanych w profilaktyce i leczeniu przeciążenia wątroby. W dawce 800 j.m. na dobę (podzielonej na 2 porcje) została nawet uznana za lek pierwszego wyboru u dorosłych z niealkoholowym stłuszczeniowym zapaleniem wątroby (ale tylko potwierdzonym w biopsji), ponieważ poprawia obraz histopatologiczny wątroby²⁰. Badania wykazały również jej synergistyczne działanie z sylimaryną i kwasem ursodeoksycholowym (UDCA) – stosowana równocześnie znacznie poprawiała wyniki leczenia.

N-acetylocysteina chroni przed uszkodzeniem wątroby

N-acetylocysteina, czyli prekursor glutationu chroniącego przed uszkodzeniem i stłuszczeniem hepatocytów, normalizuje aktywność amniotransferaz wątrobowych²¹.

Pyłek pszczeli pomaga w odtruwaniu wątroby

Również pierzga może wspomóc odtruwanie wątroby. U szczurów, którym podawano leki, alkohol i rozpuszczalniki powodujące głębokie uszkodzenia hepatocytów, obniżała ona poziom enzymów wątrobowych i bilirubiny w surowicy krwi²⁷. Podawana z substancjami toksycznymi zabezpieczała komórki wątroby przed ich szkodliwym wpływem, co wskazuje na jej działanie ochronne. Z kolei u pacjentów z przewlekłym postępującym zapaleniem wątroby po 3 miesiącach leczenia objawy choroby ustąpiły w prawie 92% przypadków. Pyłek pszczeli polecany jest w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych, w początkowych stanach zwyrodnieniowych, w zastoinowych schorzeniach wątroby, a także w toksycznych i pourazowych uszkodzeniach tego narządu.

Nadwaga szkodzi wątrobie 

Niestety popularne powiedzenie: "kochanego ciałka nigdy dosyć" okazuje się zdrowotną bujdą na resorach. Nadwaga – podobnie jak alkohol i leki – ma niekorzystny wpływ na funkcjonowanie wątroby. Naukowcy z Wiednia przyjrzeli się organom dzieci z nadwagą. Okazało się, że te z nich, które jadły więcej i przy tym spożywały więcej słodzonych napojów, miały wczesne objawy NAFLD. Austriacy odnotowali u nich wyższe poziomy endotoksyny bakteryjnej, białka wiążącego lipopolisacharydy oraz markerów prozapalnych, takich jak interleukina 6 (IL-6) i czynnik martwicy nowotworu α (TNFα)²²!

Aktywność fizyczna ma hepatoprotekcyjne działanie, a równocześnie jest profilaktyką przeciwwirusową

Uczeni nie mają wątpliwości: otyłość wiąże się ze zwiększonym ryzykiem niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby (NAFLD). Do stłuszczenia dochodzi, gdy tempo wychwytu wątrobowego kwasów tłuszczowych z osocza i ich syntezy jest większe niż tempo utleniania oraz ich eksportu jako trójglicerydów. Te nieprawidłowości przeważnie występują u osób otyłych²³. Dlatego utrzymywanie prawidłowej masy ciała ma znaczenie dla pracy tego narządu, a co za tym idzie dla naszej odporności.

W czasie walki o zgrabną figurę należy unikać drastycznych rozwiązań. O ile nadwaga może przyczyniać się do rozwoju stłuszczenia wątroby, o tyle głodówki mogą powodować tworzenie się kamieni żółciowych, gdyż w takich sytuacjach żółć jest mocno zagęszczona. Jednak jak dowodzą francuscy uczeni na łamach Nutrition Research Reviews trening oraz odpowiednia zbilansowana dieta nie tylko redukują tkankę tłuszczową, ale też pozytywnie wpływają na serce oraz cały układ krążenia, a także na pracę mięśni²⁴.

Wysiłek fizyczny wzmacnia wątrobę

Oprócz diety nie można zapominać o codziennej dawce ruchu. Aktywność fizyczna ma hepatoprotekcyjne działanie, a równocześnie jest profilaktyką przeciwwirusową. Nie ma co prawda zaleceń, jakie ćwiczenia najlepiej wykonywać, ale wiadomo, że już niewielka dawka ruchu i zmiana sposobu odżywiania wystarczą, by komórki tłuszczowe zaczęły wydzielać hormon pobudzający produkcję "dobrego" cholesterolu HDL. Dr Tracey Simon z Harvardzkiej Szkoły Medycznej i Massachusetts General Hospital w Bostonie śledziła losy 68 449 kobiet biorących udział w Nurses’ Health Study oraz 48 748 mężczyzn z Health Professionals Follow-up Study. Na początku badania nikt z tej grupy nie miał chorób wątroby.

Od 1986 do 2012 r. ochotnicy co 2 lata raportowali, jakie dokładne ćwiczenia i z jaką intensywnością wykonują. Okazało się, że ci, którzy najczęściej i najdłużej chodzili w ciągu tygodnia, byli o 73% mniej zagrożeni zgonem z powodu marskości wątroby – w porównaniu do osób spacerujących najrzadziej i najkrócej. Jeszcze większy spadek ryzyka obserwowano, gdy ochotnicy łączyli marsz z ćwiczeniami wzmacniającymi mięśnie²⁵.

Dodajmy do tego wyniki badań z ubiegłego roku, które mówią, iż umiarkowana dawka ćwiczeń wytrzymałościowych ma korzystny wpływ na odpowiedź immunologiczną. Podczas i po wysiłku fizycznym uwalniane są cytokiny pro- oraz przeciwzapalne, zwiększa się krążenie limfocytów. Taka praktyka wpływa na mniejszą zachorowalność, nasilenie objawów i śmiertelność w zakażeniach wirusowych (w tym covid-19) obserwowaną u osób regularnie uprawiających aktywność fizyczną²⁶.