Żywność GMO - szansa czy zagrożenie?

Uświęcone tradycją wyrażenie: „jesteś tym, co jesz” słyszeli wszyscy. Powie­dzenie to wywodzi się od słynnego francuskiego prawnika i wielkiego smakosza, Jeana Anthelme’a Brillata-Savari­na, który w 1826 r. napisał 7-tomowe dzieło pt. „Fizjologia smaku”. Zasadniczo starał się on przekazać, że o naturze istoty ludzkiej – jej zachowaniu, moralności, zdrowiu i poglądzie na życie – decydują spożywane przez nią pokarmy.

Biorąc pod uwagę tę „pokarmową filozofię”, co wolał(a)byś zjeść?:

• Kapustę połączoną gene­tycznie z jadem skorpiona, tak by była bardziej odporna na insekty i kompatybilna z herbi­cydem Roundup?
• Pieczarkę, która nigdy nie ściemnieje ani nie pokryje się śluzem w lodówce?
• Syntetyczne mleko, wytwarza­ne z drobnoustrojów hodowanych w przemy­słowych zbiornikach wypełnionych genetycznie modyfikowaną kukurydzą lub soją, z dodatkiem barwników, środków teksturujących i innych przetworzonych składników?
• Uprawianego we własnym ogrodzie organicznego pomidora?

Jeśli wybrałeś nr 4, jesteś w dobrym to­warzystwie. Jedna z ankiet wykazu­je, że amerykańscy konsumenci za produkty o niezmienionej strukturze genetycznej, takie jak oleje i łosoś, chętnie zapłacą 5-28% więcej niż za te za­wierające organizmy gene­tycznie modyfikowane (genetically modified organisms, GMO)^1. A rynek organicz­nej żywności gwałtownie rośnie. W 2020 r. jej sprzedaż wzrosła w Niemczech o prawie 25%, a we Francji o 12%. Z kolei w Wielkiej Brytanii w latach 2017-2021 zauważono pod tym względem 30-procentowy wzrost².

Ogólnie skumulowany roczny wskaźnik wzrostu globalnego rynku organicznej żywności wynosi 11,8%. Konsumenci uświadamiają sobie bowiem znaczenie utrzymywania silnego układu odpornościowego. Stają się też bardziej zorientowani w destruk­cyjnym wpływie herbicydów, pestycydów, kon­serwantów, sztucznych składników oraz wysoko przetworzonych i stworzonych za pomocą bioin­żynierii produktów spożywczych na zdrowie³. Pomimo tego zdrowotnego trendu, obecnie ponad 90% amerykańskich upraw kukurydzy, soi i bawełny prowadzi się z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie odmian nasion. Zmieniono je tak, by były bardziej odporne na herbicydy i owady, jak również suszę i różne grzyby. Inżynierii genetycznej poddawane są czę­sto także uprawy lucerny, rzepaku i buraków cukrowych⁴.

Historia żywności GMO

Jeśli chodzi o żywność GMO, w latach 80. XX w. w USA pojawiły się pierwsze 2 takie produkty. Były to: enzym o nazwie rekombinowana chymozyna, który stosowano w produkcji sera, lepiej znany jako podpuszczka, oraz hormon wzrostu – rekom­binowana somatotropina bydlęca – opracowany w celu wydłużenia cyklu laktacyjnego mlecz­nych krów. Zwierzęta, którym go wstrzykiwa­no, były do 45% bardziej podatne na bardzo bolesną chorobę – zapalenie sutka, czyli stan zapalny wymienia⁵. Uruchomiło to również je­den z pierwszych wielkich ruchów przeciwko genetycznie modyfikowanej żywności w kraju.

W 1991 r. amerykańska korporacja DNA Plant Technology połączyła rybi gen płastugi polarnej z pomidorem, aby stwo­rzyć owoc, który mógłby być odporny na ciężkie mrozy i długie okresy składowania w chłodni. Wysiłki te nie przyniosły rezultatów i produkt ni­gdy nie trafił na rynek⁶. W 1994 r. pomidor Flavr­Savr (znany także jako CGN-89564-2), stworzony przez spółkę akcyjną Cal­gene Inc. jako pierwszy genetycznie modyfikowa­ny wyrób, dopuszczono do spożycia w USA. Jego wprowadzenie na rynek było technologiczną sen­sacją. Jednak ze względu na obawy konsumentów i cenę (owoce FlavrSavr kosztowały 2 razy tyle co inne pomidory) nie potrwało to zbyt długo.

Gdzie spożywa się najwięcej żywności genetycznie zmodyfikowanej?

Mimo to modyfikowana genetycznie żywność wśli­zgnęła się na rynek tylnymi drzwiami. Szacuje się, że 75% przetworzonych produktów spożywczych w USA już zawiera przynajmniej 1 składnik po­chodzący z poddanych działaniu inżynierii gene­tycznej upraw⁷. Amerykańska Agencja Żywności i Leków nie wymaga, by etykiety ostrzegały konsu­mentów przed obecnością genetycznie modyfiko­wanych komponentów. Nie domaga się też testów bezpieczeństwa przed wprowadzeniem na rynek tego rodzaju wyrobów. Z tego powodu kolejne miliony amerykańskich kobiet, mężczyzn i dzieci spożywają te pokarmy nieświadomie. Nie mają w tej sprawie absolutnie żadnego wyboru. W Wielkiej Brytanii, jeśli żywność zawiera GMO i/lub składniki z nich wytwarzane, musi być opatrzona stosowną etykietą. Jednakże ankiety wy­kazują, że brytyjscy konsumenci są w dużej mierze niedoinformowani na temat takich produktów spożywczych, które większość ludzi myli z „gene­tycznie modyfikowanymi uprawami”. Inżynieria genetyczna, czyli edycja genomu, obejmuje ulep­szanie DNA organizmu, podczas gdy modyfikacja genetyczna – wprowadzanie doń obcych genów⁸.

Unia Europejska stanowi fortecę broniącą przed genetycznie modyfikowanymi uprawami w grani­cach państw członkowskich. A jednak od dawna pozwala na import ok. 50 mln ton takich zia­ren rocznie⁹. W sierpniu 2021 r. zezwolono na przy­wóz 7 genetycznie modyfi­kowanych upraw – 3 gatun­ków kukurydzy, 2 rodzajów soi oraz rzepaku na olej i bawełny – do krajów, które tego chciały. Największym przeciwnikiem tego typu inicjatyw jest obecnie Ro­sja. Zabrania ona importu genetycznie modyfikowa­nych ziaren i jakichkol­wiek upraw tego rodzaju.

Ogólnie rzecz biorąc, wydaje się, że chęć kon­sumentów z krajów za­chodnich do spożywania modyfikowanych pokar­mów waha się w zależno­ści od obecnego poziomu manipulacji genetycznych. Ludzie „kupują” przydat­ność upraw przekształca­nych w celu uodpornienia na owady, choroby i zmie­niające się warunki pogo­dowe, poprawy wartości odżywczych, konsystencji i smaku oraz wydłużenia okresu przechowywania. Większość konsumentów chętnie kupi i zje również wzbogacone produk­ty spożywcze, np. płatki śniadaniowe z gene­tycznie modyfikowanych ziaren, wzmocnione syntetycznym wapniem. Jednakże modyfikacje międzyroślinne, obejmujące łączenie genów z różnych rodzajów roślin, są mniej kuszące. Nic dziwnego, że technologie przekazywania genów zwierzęcych do organizmów roślinnych (jak w przypadku pomidora z genem płastugi) budzą jeszcze mniej zaufania i zainteresowania¹⁰.

Zagrożenia związane z GMO

Genetycznie modyfikowane uprawy oraz zwierzęta (rzeźne i mleczne), dla których są one pokarmem, to jednak nie wszystko. Wiele witaminowych suplementów diety i aminokwasów używanych do wzbogacania żywności również sztucznie wy­twarza się z wykorzystaniem GMO. Jak mówi La­Shay Canady, specjalistka w dziedzinie żywienia i dyrektor wykonawcza Międzynarodowej Fundacji Dietetyki i Zdrowia w Aurorze w Kolorado w USA, najważniejsze pytania dotyczące genetycznie modyfikowanych produktów spożywczych i synte­tycznych witamin dotyczą sposobu przetwarzania ich przez organizm oraz możliwości utrzymania w nim równowagi chemicznej podczas ich spoży­wania. – Pierwszą myślą, jeśli chodzi o sztuczne dodatki, jest pytanie o ich funkcjonowanie w ciele. W ludzkim organizmie zachodzi natu­ralny proces selektywnej absorpcji. Podczas spożywania naturalnej i zdrowej żywności ciało au­tomatycznie wybiera z niej to, czego potrzebuje, i prze­twarza to tak, jak powinno. Jeśli jednak jest zmuszone do przerabiania czegoś obcego – czegoś, co nie jest pokarmem – pojawi się odpowiedź. Ale czy będzie ona pożądana? Wymuszone wchłanianie ma swoje konsekwen­cje – ostrzega Canady.

Posługuje się ona przy­kładem syntetycznych wi­tamin. Są one obecne na rynku od późnych lat 40. XX w. i stano­wią teraz 90% wszystkich sprzedawa­nych na całym świecie witamin. Specjalistka zwraca uwagę na jaskrawożółty mocz wystę­pujący u większości ludzi przyjmujących ich wysokie dawki, np. witamin C, A i D2. – Można zażywać je tygodniami, a badania krwi wciąż wykażą ich niedobory. To doskonały przykład nieselektywnej absorpcji. Organizm odmawia przetwarzania syntetycznych produktów, skut­kiem czego jest bardzo „pracochłonny” żółty mocz. Jeśli pozyskuje się witaminy ze zdrowej żywności, ciało je przyswoi i nie będą tak silnie wydalane z moczem – tłumaczy specjalistka.

Z szerszego punktu widzenia problem przyjmo­wania syntetycznego pożywienia, którego skutki nie są jeszcze dobrze znane, polega na związku pomiędzy żywnością a układem hormonalnym. Ten ostatni wytwarza hormony, które kontrolują prawie wszystkie procesy w organizmie – wzrost i rozwój, metabolizm, popęd seksualny, emocje i sen. Pokarmy odżywiają narządy układu hormonalnego, takie jak przysadka mózgo­wa, tarczyca, przytarczyce, wątroba i trzustka, które z kolei odżywiają resztę organizmu i jego organy przez krwiobieg. Kiedy syntetyczne substancje są z ciała wypłuki­wane i nie zostają prawidłowo wchłonięte, komórki mogą cierpieć z powodu głodu komórkowego i dege­neracji, ponieważ nie otrzymują naturalnego materiału, którego potrzebują. – Weźmy np. wołowinę od krów karmionych trawą. Mamy zwierzę i tę piękną, bogatą, żyzną glebę. Trawa rośnie dzięki tej żyznej ziemi, a zwierzę zjada pyszną, zieloną i pożywną trawę. Zachodzi fotosynteza oraz wchłania­nie składników odżywczych z gleby. Podczas jedzenia organizm otrzymuje pokarm ze znanych i nieznanych źródeł. Kiedy pozyskuje się go z cze­goś wyhodowanego w laboratorium, bez fotosyntezy, bez żadnych za­wartych w glebie pierwiastków… Nie wiem, co to jest – mówi Canady.

Kolejne badania potwierdzają, że pod względem biodostępności syn­tetyczne witaminy są podobne do swych pełnowartościowych naturalnych odpo­wiedników (mniejsza o żółty mocz). Jednak niektóre próby wykazują, że te pochodzące ze zdrowej żywności są lepiej metabolizowane i zdrow­sze. Naturalne kompleksy witamin z grupy B mają silniejszy wpływ na metabolizm niż syntetyczne¹¹. Suplementacja witaminy D3 z na­turalnych źródeł jest skuteczniej­sza niż przyjmowanie sztucznej witaminy D2¹². Jagnięta, których dieta jest oparta na naturalnym sianie – w porównaniu z tymi kar­mionymi zbożami uzupełnianymi syntetyczną witaminą E – wyka­zują zdrowsze poziomy jej i kwa­sów tłuszczowych w mięśniach¹³. Wypasane naturalnie bogatą w witaminę E trawą mleczne kro­wy produkują mleko o jej wyższej zawartości niż te, którym podaje się ten związek w syntetycznej for­mie¹⁴. Z kolei drób, którego diecie towarzyszy suplementacja natu­ralnej witaminy E – w porównaniu z syntetyczną – wykazuje mniejszą produkcję cytokin prozapalnych (niewielkich białek biorących udział w sygnalizacji komórko­wej). To samo dotyczy też koni¹⁵.

Czy żywność GMO jest bezpieczna?

Jeśli chodzi o kwestię bezpieczeństwa, branżowy termin oznaczający, że nowy pro­dukt spożywczy, zwłaszcza genetycznie mo­dyfikowany, jest tak bezpieczny jak podobny tradycyjny pokarm, którego bezpieczeństwo udowodniono na przestrzeni długiego okresu, brzmi: równoważność substancjalna. W ramach oceny bezpieczeństwa żywności Światowa Or­ganizacja Zdrowia (WHO), Organizacja Współ­pracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development, OECD) oraz Organizacja Narodów Zjedno­czonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization, FAO) ogłosiły, że produkty modyfikowane genetycznie są pod względem odżywczym podobne do konwencjonalnych odmian pszeni­cy, kukurydzy i pomidorów obecnych na dzisiejszym rynku. Powołały się przy tym na równoważność substancjalną.

Niepokojące wyniki badań na temat żywności GMO

Artykuł pt. „Fatalne wady w ocenie bezpieczeństwa żywności – analiza krytyczna wspólnego ra­portu FAO/WHO dot. biotechnologii i bezpieczeństwa żywności” powołuje się na „rażące nieścisłości” w powyższej opinii. Należy do nich fakt, że równoważność substancjalna zmodyfikowanej genetycznie substancji nie musi opierać się na porównaniu do tych samych odmian roślin lub zwierząt w ich naturalnych formach. „Genetycznie modyfikowany produkt spożywczy można było porównać do wszelkich odmian w obrębie gatunku. Mógł mieć najgorszą cha­rakterystykę ze wszystkich odmian i wciąż być uznawany za równoważny substancjalnie. Genetycznie modyfi­kowany produkt można było nawet porównać do produktu z zupełnie niespokrewnionego gatunku. Co gor­sza, brak zdefiniowanych testów, które takie produkty muszą przejść w celu ustalenia równoważności substan­cjalnej” – piszą autorzy artykułu¹⁶. Przegląd literatury dotyczącej oceny bezpieczeństwa genetycznie modyfi­kowanych roślin nie rozwiewa obaw w tej kwestii. Jedno z badań ujawnia, że większość testów GMO w tym za­kresie finansują i prowadzą te same firmy biotechnologiczne, które próbują wprowadzić te produkty na rynek¹⁷.

Biologia systemowa przewiduje w produktach GMO znaczące nagro­madzenie formaldehydu oraz istotne uszczuplenie zasobów antyoksydantu – glutationu¹⁸. U szczurów karmionych kukurydzą GMO odkryto wysoki stopień zatrucia nerek i wątroby¹⁹. Podgrzewane oleje GMO, takie jak rzepakowy i sojowy, przyczyniają się do powstawania stanu zapalnego i stresu oksydacyjnego²⁰. Spoży­wanie oleju rzepakowego GMO ma związek z przybieraniem na wadze, neuropatologią i blaszkami amyloidowymi u myszy²¹, jak również zmianami chorobowymi w sercu u szczurów²². Niepokoją również działania niepożądane chemikaliów przeznaczonych do genetycznie modyfikowanych upraw. Badania wykazują, że resztki glifosatu w mo­dyfikowanych uprawach Roundup Ready prawdopodobnie trafiają do konsumentów²³.

Jednym z głównych problemów związa­nych z syntetyczną żywnością, wytwarzaną z wykorzystaniem genetycznie zmodyfikowa­nych drobnoustrojów, drożdży i bakterii w la­boratoriach, jest jej nieodłączny brak wartości odżywczej. Oznacza on, że substancje pokar­mowe w formie witamin, enzymów i kwasów tłuszczowych trzeba dodawać do produktu końcowego. A jednak sam proces wzbogaca­nia i wzmacniania zwykłej, przetworzonej żywności, pozbawionej podczas produkcji składników odżywczych, już okazał się pro­blematyczny. Amerykańska organizacja non profit – Grupa Robocza ds. Środowiska – opu­blikowała raport na ten temat. Wynika z nie­go, że niektóre konwencjonalne wzbogacone produkty spożywcze zawierają o wiele zbyt wysokie dla dzieci ilości witamin, a prawie połowa konsumentów w wieku 2-8 lat zażywa potencjalnie niebezpieczne dawki cynku i wi­taminy A²⁴. Inne badanie wykazuje, że naj­młodsi mogą przyjmować ze wzbogacanych pokarmów zbyt dużo cynku, retinolu, kwasu foliowego, selenu i miedzi, a dorośli – wap­nia i żelaza²⁵. Tymczasem nadmiar kwasu foliowego i witaminy B12 – połączenia często spotykanego we wzbogacanych/wzmacnia­nych produktach spożywczych – powiązano z rakiem i wzrostem śmiertelności ogólnej²⁶.

Należy też wspomnieć o środowiskowych zagrożeniach związanych z wprowadzaniem do łańcucha pokarmowego genetycznie mo­dyfikowanych substancji. Ogólnie mówiąc, uważa się, że aktualne badania branżowe są niewystarczające jako podstawa do od­powiedniej regulacji tej kwestii²³. Z kolei próby przeprowadzone w celu ustalenia niebezpiecznego wpływu genetycznie mody­fikowanej żywności i paszy na życie roślin i zwierząt są sprzeczne²⁷. Pomijając niezna­ne oddziaływania na ekosystemy, głównym problemem jest możliwość krzyżowania się genetycznie modyfikowanych upraw z dzi­kimi gatunkami i tworzenia nowych, odpornych na herbicydy chwastów.

Najnowsze modyfikacje genetyczne roślin oleistych to doskonały przykład ilustrujący to, jak tego rodzaju zmiany istniejących upraw mogą być problemem dla środowiska. W rzepak genetycznie wpleciono pochodzące od zimnowodnej ryby długołańcuchowe wielonienasy­cone kwasy tłuszczowe omega-3. Miało to na celu wzbogacenie go w substancje odżywcze, tak by mógł on konkurować z dostępnymi na rynku olejami z dzi­kich ryb. Wprowadzenie oceanicznego związku chemicznego, z którym owady nigdy nie miały kontaktu, do rośliny lądowej doprowadziło do deformacji ciał i skrzydeł pewnych motyli²⁸. Po­tencjalne niepożądane oddziaływania na inne zapylacze, np. motyle niebędące szkodnikami i pszczoły, są nieznane. Ogólnie rzecz biorąc, jasne jest, że zdrowotne i środowiskowe problemy towarzyszące rozwojowi genetycznie mo­dyfikowanych syntetycznych produktów spożywczych nie zostały jeszcze odpo­wiednio ocenione i zrozumiane.

Niech pożywienie będzie lekarstwem, a lekarstwo pożywieniem

Całe zagadnienie żywności uczyniliśmy o wiele bardziej skomplikowanym, niż naprawdę jest. Pożywienie to paliwo zapewniające życie i energię. Z punktu widzenia diete­tyki to dosłownie paliwo. Jednak żywność może również napędzać w emocjonalny sposób, który może być naprawdę przy­jemny, wesoły i niesamowity. Jeśli np. siedzisz z przyjaciółmi i jesz posiłek z lo­kalnych produktów organicznych, który przygotowano w bardzo uważny sposób, zasila on Twój organizm związkami i emocjami. Jest wiele różnych powodów, dla których sugerowałabym ludziom trzymanie się z daleka od syntetycznych pokarmów na rzecz zdrowej żywności. Jednym z najważniejszych jest intencja. Zabrzmi to pewnie bardzo sentymental­nie, ale za pożywieniem najbliższym jego naturalnemu kryje się miłość. Rolnik wy­siewa nasiona i uprawia rośliny. Wkłada miłość w pokarm, który bardzo różni się od czegoś wyhodowanego w laborato­rium. Kiedy spojrzymy na żywność jako miłość, energię i życiową siłę, dochodzi do rozłamu, kiedy spożywamy pocho­dzące z laboratorium produkty zamiast tych uprawianych w ich najczystszym naturalnym stanie – mówi Jennifer Daru­ty, specjalistka w dziedzinie medycyny holistycznej z Wailuku na Hawajach.