Zdrowie seksualne w menopauzie - co mówią badania?

Ludzka seksualność jest wieloczynnikowa i zależna od wypadkowej psychologicznych, biologicznych, relacyjnych i społeczno-kul­turowych uwarunkowań. Koncepcja ta jest szczególnie prawdziwa w przypadku płci żeń­skiej. Reakcja seksualna u kobiet jest bowiem bardzo złożona, ze względu na skompliko­wane współdziałanie reakcji neuroemocjonal­nych, dążenie do intymności relacyjnej i silne wahania poziomu hormonów. 

Zdrowie seksualne to „stan fizycznego, emocjonalnego, psychicznego i społecz­nego dobrostanu, związanego z seksual­nością, a nie jedynie brak dysfunkcji lub niedołężności”, a seksualność kobiet została uznana przez Światową Organizację Zdro­wia (WHO) nie tylko za ważny składnik zdrowia kobiet, lecz także za podstawowe prawo człowieka.

Stopniowe wydłużanie się okresu życia spowodowało, że kobieta spędza średnio jedną trzecią swojego życia w okresie pomenopauzalnym. Chociaż istnieje tendencja do zakładania, że tracą one zainteresowanie seksem po menopauzie, seksualność pozostaje umiarkowanie lub nie­zwykle ważnym elementem dla wielu kobiet w średnim wieku.

Z drugiej strony, bardzo niewielki odsetek partnerek w średnim wieku zgłasza, że omawiało swoje problemy seksualne w placówce medycznej (w przeci­wieństwie do mężczyzn). W rzeczywistości istnieją dodatkowe bariery dla starzejących się kobiet w dostępie do informacji i profe­sjonalnej pomocy w kontekście seksualno­ści, w wyniku czego rzadko poszukują one i otrzymują odpowiednie leczenie.

Niestety, bariery te często obejmują niekompetencję i błędy ze strony pracowników systemu ochrony zdrowia, w tym brak czasu, niedobór specjalistycz­nej wiedzy, obawy o własną pewność siebie i umiejętności lub osobisty dyskomfort i stereotypy, dotyczące braku potrzeb seksualnych i zachowań odpowiednich do wieku.

Menopauza i funkcje seksualne

Powszechnie przyjmuje się, że funkcje seksualne pogarszają się wraz z postępem menopauzy, niezależnie od wieku. Najczęściej zgłaszane objawy obejmują obniżenie pożądania seksualnego (40–55%), niedostateczne nawilżenie pochwy (25–30%) i dyspareunię (12–45%).

Dysfunkcja seksualna na tym etapie życia ma swoje korzenie w szerokim zakresie czynników predysponujących, wyzwalających i podtrzy­mujących, które mogą mieć pochodzenie biologiczne, psychologiczne i społeczno-kulturowe. Wynika z tego, że wielowymiarowe podejście do terapii tych problemów ma szczególne znaczenie w okresie przekwitania.

W badaniu, obejmującym ponad 430 Australijek (w wieku 45–55 lat) zaobserwowano znaczące zmiany w funkcjach seksualnych, w tym zmniejszoną reaktywność na bodźce seksualne i mniejszą częstotliwość stosunków, zwiększoną suchość pochwy i problemy w relacji z partnerem, ze znacz­nym nasileniem wraz z wiekiem i postępem przekwitania.

Częstość występowania dysfunkcji seksualnych mieściła się w zakresie 42–88%. W jednym z badań uczestniczki po menopauzie zgłaszały obniżenie pożądania w porówna­niu z kobietami przed menopauzą. Podobnie ochotniczki w okresie przekwitania i pomenopauzalnym zgłaszały mniejsze pobudzenie w porównaniu z własnymi reakcjami w wieku 40 lat.

Wreszcie dane z europejskiego badania, przeprowadzonego z udziałem 1805 kobiet po menopauzie (w wieku 50–60 lat) wykazały, że 34% z nich skarżyło się na zmniejszenie popędu seksualnego, a 53% odczuwało mniej­sze zainteresowanie seksem, podczas gdy 71% stwierdziło, że utrzymanie życia seksualnego jest ważne.

W rzeczywistości, aby zdiagnozować zaburzenie hipoaktywnego pożądania seksu­alnego (HSDD), charakteryzujące się brakiem lub znacznym osłabieniem pożądania, co powoduje znaczny niepokój, konieczne jest badanie poziomu stresu seksualnego.

Prze­prowadzono zatem badanie z udziałem ochotniczek w wieku 40–65 lat, które wykazało, że częstość występowania niskiego pożądania wyniosła 69,3%, podczas gdy częstość występowa­nia HSDD to 32,2%. Kobiety z HSDD zgłaszały także suchość pochwy, ból podczas lub po stosunku, umiarkowane do cięż­kich objawy depresyjne i stosowanie leków psychotropowych.

Seks i hormony - jak współgrają w czasie menopauzy?

Chociaż badania populacyjne sugerują, że kobiety często doświadczają spadku funkcji seksualnych wraz z wiekiem i przekwitaniem, nie dotyczy to całej populacji kobiet. Ponadto należy wyjaśnić, w jaki sposób aspekty psychospołeczne i uwarunkowania hormonalne przyczyniają się do utrzymania zdrowego życia seksualnego w okresie menopauzy.

Hormony płciowe odgrywają bowiem główną rolę w pozy­tywnej modulacji zachowań seksualnych, nastroju i emocji przez całe życie kobiety. Obniżające się poziomy hormonów w okresie przekwitania i ich skrajnie niskie stężenie po menopauzie, wiążą się ze szkodliwymi konsekwencjami dla samopoczucia ogólnego i życia seksualnego.

W odnie­sieniu do ośrodkowego układu nerwowego, niskie stężenia hormonów płciowych, związane z menopauzą, mogą wpły­wać na aktywację niektórych obszarów mózgu. Badanie metodą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) wykazało niższą aktywność obszarów mózgowia, odpowie­dzialnych za ocenę bodźców zmysłowych, regulację emocji i kontrole impulsów, po wzrokowej stymulacji seksualnej u kobiet po menopauzie w porównaniu z kobietami przed menopauzą. Ponadto, obniżenie poziomu estrogenów osłabia funkcje poznawcze, przyczyniając się do starzenia się mózgu i procesów neurodegeneracyjnych. 

W ostatnich latach badania nad menopauzą i seksualno­ścią skupiały się głównie na niedoborze estrogenów i ich miejscowym lub ogólnym zastępowaniu. Jednak zwrócono ponownie uwagę na androgeny, hormony kluczowe dla zdrowia seksualnego kobiet.

Badania potwierdzają, że estro­geny i androgeny wywierają synergistyczny, stymulujący wpływ na żeńską seksualność, aktywując pożądanie poprzez złożoną sieć neuroprzekaźników i utrzymanie równowagi między sygnałami pobudzającymi i hamującymi. Warto zauważyć, że zarówno w okresie przedmenopauzalnym, jak i pomenopauzalnym, we krwi kobiet stwierdza się wyższe stężenia testosteronu, czyli jednego z androgenów.

Obniżenie poziomu androgenów jest jednak u kobiet związane ze starzeniem się organizmu, a nie z menopauzą. Wytwarzanie prekursora testosteronu, dehydroepian­drosteronu (DHEA), przez nadnercza stopniowo spada, a zwiększenie jego wytwarzania w jajnikach nie jest w stanie skorygować deficytu. I odwrotnie, gwałtowny spadek poziomu testosteronu obserwuje się u młodych kobiet, przechodzących menopauzę chirurgiczną z usunięciem wytwarzających androgeny jajników.

Ustalono, że meno­pauza chirurgiczna często prowadzi do poważniejszych dysfunkcji seksualnych, w porównaniu z menopauzą natu­ralną, z dwukrotnie większym ryzykiem rozwoju niskiego pożądania seksualnego. Ponieważ obustronna ooforektomia (usunięcie jajników) wiąże się z niższym poziomem całko­witego i wolnego testosteronu, w porównaniu doi naturalnej menopauzy, zmniejszenie stężenia androgenów jest naj­bardziej prawdopodobną przyczyną zwiększonego ryzyka HSDD u tych kobiet.

Wiele badań wykazało skuteczność leczenia testosteronem (samodzielnie lub w połączeniu z hormonalną terapią zastępczą) obniżenia libido u kobiet po menopauzie naturalnej i chirurgicznej. Androgeny stymulują bowiem pożądanie seksualne, działając na układy nagrody w mózgu, prawdopodobnie poprzez modulację szlaków dopaminergicznych.

Menopauzalny zespół moczowo płciowy 

Menopauzalny zespół moczowo-płciowy (GSM) to termin wprowadzony w 2014 roku przez Międzynarodowe Towa­rzystwo Badań nad Zdrowiem Seksualnym Kobiet i Północ­noamerykańskie Towarzystwo Menopauzy. GSM zastąpił starsze diagnozy, takie jak „zanikowe zapalenie pochwy”, termin, który uznano za niewystarczający do zdefiniowa­nia złożoności objawów, związanych z menopauzą oraz ich wpływu endokrynologicznego.

Menopauzalny zespół moczowo-płciowy to wywołany obniżeniem poziomu hor­monów płciowych przewlekły, postępujący stan, który obej­muje zmiany fizjologiczne i anatomiczne warg sromowych większych i mniejszych, przedsionka pochwy, łechtaczki, pochwy i tkanki dolnych dróg moczowych. Podczas gdy objawy naczynioruchowe, towarzyszące menopauzie, na ogół ustępują z czasem, objawy pochwowe zwykle ulegają zaostrzeniu i nie ustępują bez leczenia.

GSM dotyka około 50% kobiet w średnim i starszym wieku i wywiera nega­tywny wpływ na obraz własnego ciała, relacje z partnerem, zdrowie seksualne i ogólną jakość życia. Kobiety często nie wiedzą przy tym, że istnieją bezpieczne i proste metody leczenia GSM i rzadko szukają pomocy medycznej.

Objawy kliniczne menopauzalnego zespołu moczowo­-płciowego obejmują zmniejszone jędrność i elastyczność pochwy, obkurczenie warg sromowych mniejszych, utratę fałdek pochwy, bladość okolic intymnych lub rumień oraz zwiększoną wrażliwość pochwy z tendencją do powstawania wybroczyn.

Objawy urologiczne pojawiają się ze względu na wspólne embrionalne pochodzenie pochwy i tkanki dolnych dróg moczowych. Objawy urologiczne są definiowane termi­nem „objawy dolnych dróg moczowych” i obejmują parcie na pęcherz, częstomocz, nietrzymanie moczu, dysurię (trudno­ści z opróżnianiem pęcherza), nokturię (nocne oddawanie moczu) i nawracające zakażenia dróg moczowych. Kobiety dotknięte GSM często zgłaszają także suchość i zmniejszenie nawilżenia pochwy, dyskomfort lub ból podczas aktywności seksualnej, krwawienie po stosunku, podrażnienie, pieczenie lub świąd sromu oraz ból miednicy.

Zidentyfikowano wiele czynników, predysponujących do wystąpienia zespołu GSM:

• obustronne usunięcie jajników,
• przedwczesna niewydolność jajników,
• inne przyczyny zbyt niskiego poziomu estrogenów (np. okres poporodowy, pod­wzgórzowy brak miesiączki, doustne środki antykoncepcyjne w bardzo niskiej dawce),
• nikotynizm,
• nadużywanie alko­holu,
• zmniejszona częstotliwość stosunków seksualnych lub brak aktywności seksualnej,
• brak porodu naturalnego
• leczenie onkologiczne, w tym napromieniowanie miednicy, chemioterapia, terapia modulatorami receptora estrogeno­wego i inhibitory aromatazy.
  
  
  Diagnostyka różnicowa GSM obejmuje schorzenia dermatologiczne dotyczące sromu (np. liszaj twardzinowy lub płaski, egzema, zapalenie skóry, przewlekłe zapalenie sromu i pochwy), wulwodynię (prze­wlekły ból sromu), pochwicę, choroby autoimmunologiczne, nowotwór złośliwy miejscowy lub przerzutowy, przewlekły ból miednicy, uraz, ciała obce i zmiany związane z cukrzycą.

Problemy dwojga

W nie­których przypadkach dysfunkcja seksualna może stanowić reakcję adaptacyjną w odpowiedzi na problemy w relacjach intymnych. Ten stan, znany jako „dysfunkcje seksualne par”, jest szczególnie powszechny w średnim wieku, ze względu na wyższe ryzyko wystąpienia problemów intymnych, z którymi zaczynają się borykać wraz z wiekiem zarówno mężczyźni, jak i kobiety.

W badaniu z udziałem ponad 2300 mężczyzn zaobserwowano istotny związek między umiarkowanym do ciężkiego obniżeniem libido a cięż­kimi zaburzeniami erekcji, a objawy menopauzy należały do czynników, które mężczyźni uważali za przyczyniające się do braku pożądania u partnerki.

Z kolei w badaniu z udziałem ochotniczek z Nowej Zelandii (średni wiek 53 lata), których partnerzy mieli zaburzenia erekcji, 50% zgłosiło problemy seksualne – spośród nich 14 przypisało je wyłącznie problemom u swojego partnera, 5 zgłosiło niskie pożądanie seksualne, wynikające z zaburzeń erekcji part­nera, a jedna zgłosiła ból, wynikający ze złej jakości erekcji partnera.

W tym samym badaniu wiele kobiet doświadczyło poprawy funkcji seksualnych, gdy problem ich partnera został skutecznie wyleczone. W związku z tym specjaliści wprowadzili pojęcie „couplepause”, aby podkreślić znacze­nie podejścia, zorientowanego na parę, które zajmuje się potrzebami zdrowia seksualnego obojga partnerów, a nie leczy jednostki.

Choroby i problemy w sypialni w czasie menopauzy

To, czy upośledzenie funkcji naczyń krwionośnych narządów płciowych wpływa na dysfunkcje seksualne u kobiet jest nadal przedmiotem debaty. Jednak, podobnie jak u męż­czyzn, reakcja seksualna narządów płciowych u kobiet jest silnie związana z funkcjonowaniem naczyń krwiono­śnych. Zatem uważa się, że dysfunkcja śródbłonka (błona wyściełająca wnętrze naczyń krwionośnych), spowodo­wana uszkodzeniami kardiometabolicznymi, może prowa­dzić do niewydolności naczyniowej w tkankach żeńskich narządów płciowych.

Dlatego spadek funkcji seksualnych – w szczególności osłabienie podniecenia i zmniejszenie nawilżenia – którego doświadczają kobiety w okresie meno­pauzy i starzenia się, może być związany nie tylko ze zmienia­jącym się środowiskiem hormonalnym, ale także ze wzrasta­jącym obciążeniem zmianami kardiometabolicznymi. 

Badania wykazują, że częstość występowania dysfunkcji seksualnych jest wyższa u kobiet z dowolnym rodzajem cukrzycy. Co godne uwagi, chociaż niektóre badania wskazują, że wiek, czas trwania choroby, stopień opa­nowania choroby lub powikłania wpływają na nasilenie trudności seksualnych, to depresja pozostaje najbardziej znanym czynnikiem ryzyka dysfunkcji seksualnych u kobiet z cukrzycą. Zespół metaboliczny, dyslipidemia i nadciśnie­nie, których częstość występowania znacznie wzrasta wraz z menopauzą i starzeniem się, także negatywnie wpływają na zdrowie seksualne kobiet. 

Leczenie dysfunkcji seksualnych, związanych z menopauzą

Pierwsze strategie terapeutyczne w przypadku dysfunkcji seksualnych związanych z menopauzą obejmują edukację i interwencję w modyfikowalne czynniki. Często już same przekazanie informacji na temat prawidłowego funkcjono­wania seksualnego, podkreślanie roli motywacji, znaczenia odpowiedniej stymulacji seksualnej oraz wpływu wieku i długości związku, prowadzi do pozytywnych zmian w sfe­rze seksualnej kobiet.

Konieczne jest jednoczesne podjęcie leczenia modyfikowalnych czynników ryzyka, takich jak zaburzenia nastroju, zaburzenia endokrynologiczne (zbyt wysoki poziom prolaktyny, dysfunkcje tarczycy, cukrzyca), infekcje lub choroby ginekologiczne i urologiczne.

Zaanga­żowanie partnera może się za to okazać pomocne w zmia­nie sposobu komunikacji w celu rozwiązania problemu dysfunkcji seksualnych partnera lub modyfikacji zachowań seksualnych partnera. W przypadku objawów miejscowych, warto wypróbować fizjoterapię dna miednicy, rozrzerzacze pochwy i wibratory. 

Po drugie, opracowano terapie psychologiczne, w tym tera­pię behawioralną, terapię poznawczo-behawioralną i terapię uważności, które wspomagają leczenie hipoaktywnego pożą­dania seksualnego, problemów z pobudzeniem i osiągnięciem orgazmu u kobiet, niezależnie od statusu menopauzalnego.

Niestety, nawet 74% kobiet nadal zgłasza objawy ze strony narządów płciowych po roku stosowania jedynie hormonalnej tera­pii zastępczej, co wskazuje na konieczność potraktowania dysfunkcji seksualnych w okresie menopauzy kompleksowo i stosowania jednocześnie innych sposobów terapii. Jednym z nich, skutecznym zwłaszcza u pań z zespołem GSM, jest miejscowa terapia estrogenowa, która przywraca prawi­dłową grubości nabłonka pochwy i cewki moczowej, a także odpowiednie pH i modyfikuje skład mikrobioty pochwy. Poprzez zwiększenie przepływu krwi przez narządy płciowe i zmniejszenie suchości i dyspareunii, miejscowa terapia estrogenowa może również ułatwić osiąganie stanu podnie­cenia i poprawić jakość orgazmu. Preferencje pacjentek co do sposobu leczenia to punkt kluczowy do rozważenia, ponie­waż przestrzeganie zaleceń i skrupulatność odgrywają ważną rolę w uzyskaniu znaczącej poprawy. Stosowanie leków o działaniu ogólnoustrojowym (leki estrogenowe i testoste­ron) należy szczegółowo omówić z lekarzem ginekologiem lub endokrynologiem, ponieważ ich stosowanie obarczone jest ryzykiem wystąpienia skutków ubocznych. 

Preparaty nawilżające mają zdolność zatrzymywania i gro­madzenia wody, która jest następnie uwalniana miejscowo, co zwiększa nawilżenie, naśladując w ten sposób działanie fizjologicznych wydzielin pochwy. Dzięki temu zapewniają szybką ulgę w objawach miejscowych, zwłaszcza suchości. Ponadto ułatwiają migrację komórek podczas procesów zapalnych, sprzyjają naprawie błony śluzowej i przywra­cają jej integralność. Co ważne, efekt działania preparatów nawilżających utrzymuje się nawet do 2–3 dni. 

Badanie porównujące skuteczność środków nawilżających i miejscowej terapii estrogenowej wykazało znaczne zmniej­szenie suchości pochwy i obniżenie pH w obu grupach, jednak leki estrogenowe lepiej sprawdzają się poprawie funkcji nabłonka pochwy. Podobnie stosowanie żelu dopochwowego z kwasem hialuronowym co 3 dni wiązało się ze zmniej­szeniem objawów zespołu GSM, porównywalną do kremu z estriolem, również bez zmiany pH. Inne badanie żelu dopo­chwowego na bazie kwasu hialuronowego wykazało dodat­kowo korzystny wpływ tego preparatu na mikrobiom pochwy.

Podczas gdy środki nawilżające są przeznaczone do długo­trwałego stosowania w celu zastąpienia wydzieliny pochwy, środki smarujące (lubrykanty) zaprojektowano specjalnie, aby zmniejszać tarcie podczas stosunku, co ma zwiększać komfort i zmniejszając ból podczas stosunku. Zawierają one glicerynę lub silikony i zwykle przepisuje się je jako dodatek do innych miejscowych lub ogólnych metod leczenia i sto­suje w razie potrzeby podczas aktywności seksualnej.

Coraz większą popularność zyskują także terapie laserowe. Polegają one na miejscowej stymulacji ścian pochwy, której celem jest pobudzenie wytwarzania kolagenu i w ten sposób zwiększenie elastyczności pochwy oraz poprawa funkcji wyściełającej ją błony śluzowej. Warto zauważyć, że laser jest opcją leczenia dostępną również dla osób, które przeszły chorobę nowotworową. Choć zanik sromu i pochwy lub zespół GSM nie są wymienione jako wskazania do leczenia, badania wskazują na skuteczność i bezpieczeństwo terapii w tych przypadkach. W jednym z badań, przeprowadzonych z udziałem 30 ochotniczek w wieku 33–56 lat z objawowym zanikiem sromu i pochwy dowiedziono, że terapia laserowa przyczynia się do poprawy elastyczności dna miednicy (76,6%) i subiektywnego odczuwania objawów (70,0%) po dwóch miesiącach. Wykazano także, że terapia laserowa jest pomocna w leczeniu wysiłkowego nietrzymania moczu. 

Wsparcie dla kobiet leczonych onkologicznie

Rak piersi (BCA) jest najczęstszą chorobą onkologiczną u kobiet, a jego częstość występowania wzrosła po wprowa­dzeniu badań przesiewowych obrazowych i nadal rośnie. Wśród negatywnych konsekwencji dla życia osobistego i funkcjonowania społecznego, dysfunkcje seksualne są bardzo rozpowszechnione u pacjentek, które przeszły raka piersi, ze względu na psychologiczne konsekwencje choroby, strach przed nawrotem, obawy dotyczące obrazu ciała, strach przed utratą płodności, strach przed odrzu­ceniem przez partnera i zmiany w samoocenie seksualnej.

Terapie hormonalne, stosowane w leczeniu onkologicznym, mogą znacznie zmniejszyć poziom estrogenów we krwi lub zmienić ich metabolizm, co negatywnie wpływa na funkcje seksualne. Przedwczesna niewydolność jajników, związana z chemioterapią, może przyczyniać się do niedoboru estro­genów i androgenów, co z kolei prowadzi do negatywnych konsekwencji seksualnych zarówno w mózgu (HSDD), jak i w okolicach intymnych (suchość pochwy i dyspareunia). Badania wskazują, że częstość występowania dysfunkcji seksualnych u pacjentek, które doświadczyły raka piersi wynosi 73,4%, HSDD (83%), zaburzenia pobudzenia seksualnego (40%) i dyspareunii (33%). Wynika z tego, że zrozumienie potrzeb w zakresie zdrowia seksualnego jest ważnym elementem kompleksowej opieki w przebiegu raka piersi. Niestety, brakuje w tym przypadku bezpiecznych metod leczenia.

Hormonalna terapia zastępcza na bazie estrogenów i terapia zastępcza androgenami, które mogą oddziaływać na komórki raka piersi są bowiem przeciw­wskazane u wszystkich kobiet z historią raka zależnego od hormonów, niezależnie od statusu choroby. Dlatego leczenie dysfunkcji seksualnych u tych pacjentek wysokiego ryzyka opiera się obecnie na terapii seksualnej i interwencjach psychologicznych oraz na stosowaniu niehormonalnych środków nawilżających lub lubrykantów dopochwowych, fizjoterapii dna miednicy i rozszerzaczach pochwy. 
W odniesieniu do testosteronu, badania przedkliniczne wykazały działanie antyproliferacyjne (zapobiegające namnażaniu się komórek) w niektórych liniach komór­kowych raka piersi. Z drugiej strony, działanie receptora androgenowego w BCA nie zostało wyjaśnione. Warto zauważyć, że niedawne badania wykazały, że stosowanie testosteronu w leczeniu HSDD u kobiet po menopauzie (sys­tem transdermalny) nie zwiększa ryzyka rozwoju raka piersi. Jeśli zaś chodzi o terapię miejscową, krem dopochwowy, zawierający testosteron, łagodził objawy bez wpływu na ogólnoustrojowe poziomy estrogenów i testosteronu. Potrzebne są jednak dalsze badania nad bezpieczeństwem tego typu preparatów – androgeny nie są obecnie wskazane dla kobiet z BCA lub z wysokim ryzykiem zachorowania.

Podobnie, dowody na skuteczność stosowania miejscowo dopochwowych preparatów estrogenowych są nieliczne. W kilku badaniach zaobserwowano skuteczność dopochwo­wego estriolu i estradiolu w zakresie łagodzenia objawów zaniku sromu i pochwy. Stosowanie miejscowo estrogenów można rozważyć u kobiet o niższym ryzyku nawrotu cho­roby, z ciężkimi objawami zespołu GSM, wpływającymi na jakość życia i u pań, u których nieskuteczne były niehormo­nalne metody leczenia. Amerykańscy lekarze z ostrożnością, ale popierają stosowanie miejscowego leczenia hormonal­nego po konsultacji z onkologiem. W szczególności u pacjen­tek z dodatnim receptorem estrogenowym BCA, przyjmują­cymi tamoksifen i doświadczających uporczywych, ciężkich objawów zespołu, u których nieskuteczne okazało się leczenie niehormonalne i występuje niskie ryzyko nawrotu choroby. 

Paniom leczonym onkologicznie lub po zakończeniu lecze­nia, można zaproponować terapię laserową, ale należy je poinformować o braku długoterminowych danych, dotyczą­cych bezpieczeństwa i skuteczności i omówić terapię z onko­logiem. Podsumowując, konieczne są dalsze badania w celu zapewnienia skutecznych i bezpiecznych alternatyw terapeu­tycznych dla kobiet z dysfunkcjami seksualnymi w okresie menopauzy z lub z wysokim ryzykiem raka piersi. Obecnie poradnictwo powinno obejmować wspólne podejście decy­zyjne, z dokładną oceną postrzeganej potrzeby leczenia przez kobietę w porównaniu z obawami dotyczącymi ryzyka. 

Podsumowanie

Dysfunkcje seksualne u kobiet w okresie menopauzy są powszechne i charakteryzują się unikalnymi determinan­tami i czynnikami ryzyka, wykraczającymi poza niedobór estrogenów. Niemniej jednak problemy seksualne w okresie menopauzy w wielu przypadkach pozostają niedoleczone lub wręcz niezdiagnozowane. Edukacja zarówno pracow­ników służby zdrowia, jak i pacjentek ma kluczowe znacze­nie, ponieważ ogólnie rzecz biorąc, brakuje świadomości o szerokim wachlarzu dostępnych opcji leczenia w celu utrzymania i poprawy zdrowia układu moczowo-płciowego i ogólnego zdrowia seksualnego kobiet. Leczenie powinno być zindywidualizowane, biorąc pod uwagę nasilenie obja­wów, wpływ na jakość życia, potencjalne skutki uboczne i osobiste preferencje.