Stan przedrakowy. Jak zapobiegać rozwojowi nowotworu?

Czym jest stan przedrakowy?

Rak może pojawić się w określonej lokalizacji spontanicznie lub być poprzedzony wystąpieniem zmiany przedzłośliwej. Nazywamy tak zmiany morfologiczne lub jednostki chorobowe, na podłożu których statystycznie częściej rozwija się nowotwór złośliwy¹.

Zalicza się do nich modzelowaty wrzód trawienny żołądka, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, niektóre postacie metaplazji i szereg innych sytuacji, które sprzyjają nowotworzeniu. Przykładowo stanem przedrakowym jest metaplazja jelitowa (gdy błona śluzowa żołądka zmienia się w błonę śluzową jelit), w przebiegu której rośnie potencjał komórek nabłonka jelitowego do namnażania.

Szczególnie groźne są zmiany przed- złośliwe bezwzględne, czyli stany, w których rak rozwija się prawie zawsze, pod warunkiem dostatecznie długiego czasu ich trwania. Przykładem może być mnoga polipowatość rodzinna jelita grubego lub rogowacenie białe krtani.

Na szczęście w większości przypadków mamy do czynienia jedynie ze zwiększonym ryzykiem, a nie wyrokiem, a baczna obserwacja i regularne wykonywanie odpowiednich badań diagnostycznych umożliwiają wczesne wykrycie i skuteczne leczenie zmian przednowotworowych lub początkowych stadiów raka.

Czym jest nowotwór złośliwy? 

Istotą stanu przedrakowego jest często zaburzenie na poziomie komórkowym – np. występujące aberracje chromosomowe czy mutacje genowe. Bywa, że to od nich rozpoczyna się rozwój nowotworu. Powszechne są również nieprawidłowości mikroskopowe, takie jak dysplazja – najwcześniejsza zmiana przednowotworowa rozpoznawalna w biopsji przez patologa, polegająca na pojawieniu się zaburzeń cytologicznych i architektonicznych nabłonka (np. stłoczenie i chaotyczny układ komórek, przedwczesne rogowacenie pojedynczych komórek)².

U większości pacjentów rozwój nowotworu jelita grubego poprzedza dysplazja w jego nabłonku, która pozostaje najlepszym wskaźnikiem ryzyka

Może być ona małego, średniego lub dużego stopnia. W tym ostatnim przypadku dysplazja bywa praktycznie nie do odróżnienia z początkową histopatologicznie postacią raka, tzw. rakiem w miejscu (carcinoma in situ), w którym dodatkowo występują atypowe figury podziału oraz dochodzi do zajęcia całej lub prawie całej grubości nabłonka.

Jest to postać nowotworu, która ogranicza się do jednej tkanki danego narządu i nie przekracza jej granicy, odznacza się zatem znikomą inwazyjnością i nie nacieka tkanek otaczających. Gdy zacznie to robić, mamy już do czynienia z trzecim etapem progresji choroby, czyli stadium inwazyjnym, w którym nieleczona zmiana dokona przerzutów i prawdopodobnie zabije pacjenta.

Nie jest to już bowiem zmiana prekursorowa, a "pełnowartościowy" nowotwór złośliwy, zdolny do pokonania bariery błony podstawnej i naciekania podścieliska. Tym samym osiąga dostęp do naczyń chłonnych i krwionośnych, co stwarza możliwość rozprzestrzeniania się na drodze przerzutów. Nowotwór przestaje być problemem in situ i może stać się chorobą uogólnioną.

Jakie jest ryzyko rozwoju raka?

W przypadku szyjki macicy dla dysplazji dużego stopnia (CIN3) ryzyko rozwoju raka inwazyjnego wynosi ok. 70%, a przynajmniej 10% tych zmian ulegnie progresji do postaci inwazyjnej w ciągu 10 lat. Z drugiej strony nawet 50-60% dysplazji małego stopnia (CIN1) ulegnie regresji, ponad 20% pozostanie w stanie niezmienionym, jedynie 11% rozwinie się do CIN3, a ok. 1% do raka inwazyjnego³.

Z kolei długotrwała nieswoista choroba zapalna jelit zwiększa prawdopodobieństwa zachorowania na raka jelita grubego. W metaanalizie 116 publikacji wykazano, że skumulowane ryzyko we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego wynosi 2% po 10 latach trwania choroby, 8% po 20 latach i 18% po 30⁴. U większości pacjentów rozwój nowotworu poprzedza dysplazja w nabłonku jelita grubego, która pozostaje najlepszym wskaźnikiem ryzyka.

Podobnie większość raków błony śluzowej macicy poprzedzona jest jej rozrostem, a im bardziej nasilone są te zmiany (co można stwierdzić w badaniach USG), tym większe prawdopodobieństwo rozwoju raka endometrium.

Natomiast raki krtani w ok. 20% przypadków poprzedzone są zmianami przedrakowymi o wieloletnim przebiegu. Ryzyko przemiany złośliwej zależy od stopnia nasilenia dysplazji i waha się w szerokich granicach 5-40%. W niektórych badaniach u ponad 55% pacjentów stwierdzano progresję zmiany przedrakowej na przestrzeni 5 lat, a w innych – przemianę dysplazji w raka in situ u 48% ochotników⁵.

Jakie są najczęstsze stany przedrakowe?

Oczywiście w naszym organizmie na przestrzeni lat rozwijają się różne stany i choroby, a niewiele z nich potencjalnie może przerodzić się w nowotwór. Oto zmiany, na które warto zwrócić szczególną uwagę.

Choroby jamy ustnej zwiększające ryzyko raka

Typową chorobą przednowotworową jest w tym przypadku leukoplakia (rogowacenie białe) – schorzenie występujące 3 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet, które najczęściej rozwija się między 40. a 60. r.ż.

Początkowo wygląda jak zmętnienie błony śluzowej jamy ustnej. Później w jej obrębie pojawiają się szarobiałe plamy, które wraz z upływem czasu grubieją i zlewają się. Ogniska leukoplakii najczęściej widać na błonie śluzowej policzków, wargach, języku i podniebieniu. Prawie połowa raków jamy ustnej ma związek z tym stanem, do którego prowadzą z kolei palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu⁶.

Stanami przednowotworowymi są również erytroplakia (czerwone plamy na dnie jamy ustnej, dolnej powierzchni języka lub podniebieniu miękkim – zdecydowanie rzadsze, ale o największym potencjale transformacji złośliwej), nikotynowe zapalenie jamy ustnej (rogowacenie nabłonka znajdującego się na podniebieniu), zapalenie czerwieni wargowej (pod postacią owrzodzeń i strupów), liszaj płaski i włóknienie podśluzówkowe⁷.

Choroby jelita grubego mogące przekształcić się w nowotwór

Bardzo poważnym stanem przedrakowym jest tzw. polipowatość rodzinna – choroba genetyczna, która polega na występowaniu w jelicie grubym i w odbytnicy wielu polipów (często powyżej 100). Pojawiają się one już w młodym wieku, ok. 15. r.ż.

Pierwszymi objawami są biegunka i krew w stolcu. Jeśli choroba nie jest leczona, u prawie wszystkich pacjentów po 40. r.ż. rozwija się rak. Leczenie polega na wycięciu jelita grubego z polipami, zanim dojdzie do ich przekształcenia w nowotwór⁸.

Ryzyko zachorowania jest zwiększone również u pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego lub chorobą Leśniowskiego-Crohna, a także współistniejącym pierwotnym stwardniającym zapaleniem dróg żółciowych. Stopień tego prawdopodobieństwa zależy od długości zajętego odcinka jelita, czasu trwania choroby i ciężkości stanu zapalnego⁹.

Choroby skóry zwiększające ryzyko raka

Do właściwych stanów przednowotworowych zalicza się w tym przypadku rogowacenie starcze skóry (zwane również słonecznym), róg skórny (odmiana rogowacenia) i skórę pergaminową (bardzo ciężka choroba o podłożu genetycznym). Rogowacenie słoneczne najczęściej powstaje u osób starszych lub przewlekle narażonych na działanie promieni słonecznych (np. żeglarzy i rolników).

Zmiany umiejscawiają się głównie na twarzy i odsłoniętych częściach ciała, a choroba przebiega z żółtymi nawarstwieniami rogowymi, które cechują się suchą i nierównomierną powierzchnią oraz położeniem. W części przypadków rozwijają się z nich raki podstawnokomórkowe lub kolczystokomórkowe, o czym świadczą powiększanie się rogowacenia, naciekanie podstawy (obwódka zapalna, stwardnienie) i skłonności do krwawienia, pojawiające się nawet po drobnym urazie czy wytarciu skóry ręcznikiem¹⁰.

Każdego roku u blisko 4 tys. Polek rozpoznaje się raka szyjki macicy, a połowa z nich umiera w ciągu 5 lat od rozpoznania – mimo że poprzedza go długi etap zmian przedrakowych określanych mianem neoplazji śródnabłonkowej, które łatwo wykryć i wyleczyć

Z kolei skóra pergaminowa w większości przypadków jest wynikiem defektu enzymu naprawiającego DNA komórkowe, które ulega uszkodzeniu pod wpływem działania promieni UV. W efekcie skóra chorych od wczesnego dzieciństwa jest w znacznym stopniu pozbawiona możliwości naprawczych, przez co w jej obrębie bardzo szybko dochodzi do rozwoju różnych nowotworów: mięsaków, brodawczaków i czerniaków.

Do stanów potencjalnie sprzyjających rozwojowi nowotworów należą też przewlekłe owrzodzenia skórne oraz niektóre odmiany blizn po oparzeniach lub długotrwałych stanach zapalnych.

Zakażenie wirusem HPV zwiększa ryzyko raka szyjki macicy

Rak tego organu jest drugim co do częstości nowotworem u kobiet w Polsce, a poprzedza go długi etap zmian przedrakowych określanych mianem dysplazji (neoplazji śródnabłonkowej, w skrócie CIN), które łatwo wykryć i wyleczyć. Powodzenie w tej walce zależy więc od wczesnego wykrywania zmian – najlepiej na etapie stanów przednowotworowych lub raka przedinwazyjnego.

Jest to możliwe dzięki prostemu badaniu przesiewowemu, jakim jest wymaz cytologiczny z ujścia zewnętrznego kanału i z tarczy szyjki macicy. Niestety każdego roku u blisko 4 tys. Polek rozpoznaje się tego raka, a połowa z nich umiera w ciągu 5 lat od rozpoznania¹¹.

Zmiany w postaci atypowego rozrostu nabłonka zazwyczaj współistnieją z infekcją wirusem brodawczaka ludzkiego HPV (zwłaszcza typów 16 i 18) lub też są przez niego wywołane. Zjawiskiem charakterystycznym dla infekcji HPV jest koilocytoza, czyli pojawienie się okołojądrowego przejaśnienia cytoplazmy, będącego wynikiem działania białek wirusa. Bez obecności tego mikrobu rak szyjki macicy nie ma szansy się rozwinąć.

Nowotwór złośliwy - przyczyny

W niektórych przypadkach dysplazje są wrodzone, jednak tak naprawdę decydującym czynnikiem ich rozwoju bywa zwykle narażenie na specyficzne czynniki zewnętrzne, które powodują uszkodzenia genów i komórek. Uzłośliwienie się nowotworu łagodnego następuje bowiem na skutek działania czynników rakotwórczych, które, oddziałując na komórkę, powodują powstawanie kolejnych mutacji, aż rozwinie się nowotwór złośliwy (do jego rozwoju potrzeba kilkunastu mutacji).

Przykładowo endometrialna śródnabłonkowa neoplazja (EIN) ma skłonność do przemiany złośliwej w raka trzonu macicy typu endometrialnego, ale taki jej rozwój wymaga odpowiednich czynników hormonalnych i kumulacji dodatkowych genetycznych uszkodzeń w przynajmniej jednej latentnej komórce przednowotworowej, której monoklonalny rozrost powoduje powstanie grup ciasno upakowanych i cytologicznie zmienionych gruczołów.

Szacuje się, że u 39% pacjentek ze zmianami o charakterze EIN rak rozwinie się w ciągu jednego roku, a całkowite ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego jest w tej grupie 45 razy wyższe niż w przypadku zmian łagodnych¹². Dlatego też powinny one być wcześnie rozpoznawane i odpowiednio leczone.

Warunkiem koniecznym do transformacji nowotworowej jest zadziałanie czynnika uszkadzającego o takiej sile, która nie doprowadzi do śmierci komórki, a jednocześnie spowoduje mutację genów istotnych w procesach proliferacji, apoptozy czy dojrzewania komórkowego. Potrzeba wielu takich mutacji, w wyniku których stopniowo zacznie powiększać się populacja komórek nowotworowych. Z czasem zyskają one możliwość wzrostu miejscowego i ekspansji na otaczające tkanki (przerzutowania).

Na szczęście proces progresji nowotworu, aż do rozwoju raka złośliwego, jest wieloetapowy i trwa nawet dziesiątki lat. W tym czasie możemy zrobić wiele, by zatrzymał się na etapie stanu wyjątkowego. Oprócz regularnych badań i kontroli niepokojących zmian kluczowe będzie oczywiście prowadzenie zrównoważonego trybu życia: bez dymu tytoniowego, zbędnych terapii hormonalnych, nadmiernego opalania, nadwagi czy przesiadywania na kanapie. Przede wszystkim jednak kluczem do uniknięcia nowotworu wydaje się dieta.

Co jeść żeby uniknąć raka?

Warzywa i owoce są bogatym źródłem antyoksydacyjnych witamin oraz makro- i mikroelementów, które mogą działać jako inhibitory indukcji i rozwoju nowotworów. Najlepiej przerzuć się na dietę roślinną, z ograniczoną ilością mięsa (zwłaszcza czerwonego). Unikaj też wysokokalorycznych produktów spożywczych (o wysokiej zawartości cukru lub tłuszczu), słodzonych napojów i żywności z dużą ilością soli.

Udowodniono hamujące działanie witaminy C na tworzenie się zmian przedrakowych w błonie śluzowej żołądka oraz protekcyjne w prewencji dysplazji szyjki macicy

Zadbaj za to, by oprócz dużej ilości warzyw i owoców, produktów pełnoziarnistych, ryb i roślin strączkowych w Twojej diecie znalazły się wartościowe produkty, które doceniane są w Nowej Zelandii, Indiach czy Japonii.

Produkty z dalekiego wschodu wspierające profilaktykę nowotworów

Poniższe produkty i napoje z odległych regionów zawierają cenne składniki odżywcze, przeciwzapalne i antyoksydacyjne, dzięki którym mogą zahamować progresję zmian przedrakowych w złośliwe nowotwory.

Kurkuma ogranicza wzrost nowotworu

Kurkuma, a konkretnie zawarta w niej kurkumina, moduluje wiele różnorodnych procesów biochemicznych i kilka szlaków zaangażowanych w karcynogenezę. Tym samym powoduje ograniczenie proliferacji komórek i progresji nowotworu. Jest nawet stosowana samodzielnie lub w połączeniu z innymi lekami w celu zwalczania niektórych jego rodzajów, takich jak szpiczaki mnogie, rak trzustki, płuca, sutka, prostaty i jelita grubego oraz płaskonabłonkowy głowy i szyi¹⁶.

Z kolei badanie kliniczne przeprowadzone u pacjentów z rakiem jamy ustnej, którym podawano kurkuminę w dawce 0,5-12 g/dzień przez 3 miesiące, wykazało poprawę histologiczną zmian przedrakowych u 29% ochotników¹⁷.

Miód manuka działa przeciwnowotworowo

Miód manuka, czyli nowozelandzki produkt pszczeli, cechuje się lekko gorzkim smakiem, podobnym do miodu wrzosowego, ciemnobrązową barwą oraz gęstą konsystencją. Opierając się na danych literaturowych, możemy stwierdzić, że ma działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, a ze względu na swoje lecznicze właściwości łagodzi stany nowotworowe, jak również choroby wirusowe. Jak wykazano, nawet miód manuka o najniższej zawartości metyloglioksalu (MG 100+) działał przeciwnowotworowo na hodowle z tkanek ludzkiego raka gruczołu piersiowego, czerniaka mysiego oraz raka okrężnicy, hamując ich wzrost¹⁸.

Zielona herbata i kombucha hamują wzrost raka

Zielona herbata i kombucha są źródłami polifenoli, w tym cennego gallusanu epigallokatechiny (EGCG), który hamuje podział komórek nowotworowych. Oba napoje odtruwają też wątrobę i pomagają w usuwaniu toksyn.

Witaminy w profilaktyce raka

Witamina C zmniejsza ryzyko nowotworów

Spożycie produktów bogatych w witaminę C wpływa na niższe ryzyko występowania nowotworów jamy ustnej, gardła, przełyku oraz przedrakowych zmian błony śluzowej żołądka. Kwas askorbinowy wykazuje działanie ochronne w nowotworach złośliwych płuca, jelita, trzustki, pęcherza moczowego oraz odbytu.

Dodatkowo zmniejsza zachorowalność na nowotwory piersi oraz trzonu macicy u kobiet, które spożywają go w większych ilościach. Udowodniono także hamujące działanie witaminy C na tworzenie się zmian przedrakowych w błonie śluzowej żołądka oraz protekcyjne w prewencji dysplazji szyjki macicy¹³.

Warto wiedzieć, że osoby palące papierosy powinny spożywać 2-3 razy większe ilości kwasu askorbinowego w stosunku do osób niepalących¹⁴ (choć oczywiście najlepiej całkowicie zrezygnować z nałogu).

Witamina A hamuje rozwój raka

Ważna jest również antyoksydacyjna witamina A, za pomocą której – jak wykazano – można zahamować rozwój raka u zwierząt, a nawet odwrócić pierwszy etap procesu nowotworowego w przełyku i żołądku¹⁵.