Osteoporoza a menopauza

Osteoporoza - objawy 

Estrogeny na co dzień odpowiadają za wiele rozmaitych funkcji, m.in. regulację cyklu miesiączkowego, wytwarzanie kwasu hialuronowego i kolagenu, czy gospodarkę wapniową. Stymulują wzrost kości i chrząstek oraz zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając powstaniu osteoporozy.

Szacuje się, że osteoporoza dotyczy ok. 40% kobiet mających ponad 50 lat. Ubytek masy kostnej wynosi średnio 2-3% na rok przez pierwsze 10 lat od menopauzy.

Stopniowe wygaszanie funkcji hormonalnej jajników występuje u kobiet zwykle między 44. a 56. r.ż. Deficyt estrogenów, jaki ma wówczas miejsce, zakłóca blisko 400 przemian metabolicznych organizmu – w tym gospodarkę wapnia.

W konsekwencji spada ilość tego pierwiastka oraz dochodzi do przewagi procesów kościogubnych nad kościotwórczymi, co prowadzi do zmniejszenia masy tkanki kostnej. Szacuje się, że osteoporoza dotyczy ok. 40% kobiet mających ponad 50 lat.

Ubytek masy kostnej wynosi średnio 2-3% na rok przez pierwsze 10 lat od menopauzy. Im wcześniej zaczyna się okres przekwitania, tym utrata masy kostnej może być większa. Według Naturalnej Fundacji Osteoporozy może ona osiągnąć wartość nawet do 20% w ciągu pierwszych 5-8 lat po menopauzie. W późniejszym okresie ulega zwolnieniu, jednak w dalszym ciągu postępuje.

Konsekwencją tego jest znacznie częstsza ilość złamań kości u starszych kobiet. Objawy osteoporozy są raczej skąpe. Ponieważ w jej przebiegu dochodzi do osłabienia mięśni, widoczne są ograniczenia ruchomości kręgosłupa lędźwiowego, zmiany postawy (np. kifoza kręgosłupa piersiowego) czy zmniejszenie wzrostu. Choroba może manifestować się bólem kręgosłupa, klatki piersiowej lub miednicy. Jednak najczęściej diagnozowana jest w następstwie złamań kości¹.

Osteoporoza - przyczyny

Warto wykonać badania w kierunku osteoporozy postmenopauzalnej, jeżeli:

• ktoś z krewnych cierpi na osteoporozę,
• późno zaczęłaś miesiączkować (po 15. r.ż.)
• przeszłaś wcześniej menopauzę (do 45 lat).

Zdaniem ekspertów czynnikami ryzyka osteoporozy postmenopauzalnej i powiązanej z nią łamliwości kości są uprzednie złamania oraz palenie tytoniu². Kolejne badania dowodzą, że do tej listy należy dopisać nadużywanie alkoholu oraz picie kawy. Wystąpieniu choroby sprzyja zarówno nadmierny wysiłek fizyczny, jak i siedzący tryb życia.

Wpływ na rozwój osteoporozy mogą mieć:

• nadczynność tarczycy,
• niedoczynność przytarczyc,
• cukrzyca,
• przewlekła niewydolność nerek,
• choroby, w których przebiegu dochodzi do zmniejszenia wchłanianie wapnia w jelicie³.

Potwierdzono również związek między długotrwałym stosowaniem kortykosteroidów, heparyny oraz leków przeciwdrgawkowych, a zwiększeniem ryzyka utraty masy kostnej.

Są jednak i dobre wiadomości, trwające 12 lat duńskie badanie potwierdziło, że laktacja, stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych i spożycie wapnia w diecie powyżej 1500 mg na dobę wiązały się ze znacznym zwiększeniem masy kostnej w okresie menopauzy⁴.

Osteoporoza - diagnostyka

Jeśli wystąpią takie objawy, jak: bóle kręgosłupa (które często są przypisywane zwyrodnieniom), bóle w odcinku piersiowym kręgosłupa, bóle krzyża i między łopatkami, warto umówić się na wizytę lekarską.

Aby potwierdzić rozpoznanie osteoporozy lub osteopenii, konieczne jest określenie gęstości mineralnej kości (BMD) za pomocą densytometrii kości. To rodzaj prześwietlenia. Po uprzednim zmierzeniu i zważeniu pacjent kładzie się lub siada (przy badaniu kości przedramienia) na stole densytometrycznym.

Promieniowanie wysyłane jest przez miniaturową lampę RTG do czujnika, który mierzy jego natężenie po przejściu przez ciało, a tym samym oblicza masę kości. Według najnowszych standardów WHO zalecane jest wykorzystywanie promieniowania dwuwiązkowego, czyli techniki DXA (Dual Energy X-ray Absorptiometry), w której używana jest jednocześnie wiązka niskoenergetyczna i wysokoenergetyczna. Pozwala to na uzyskanie dokładnych pomiarów. Badanie trwa kilka minut¹⁸.

Najbardziej miarodajna jest densytometria szyjki kości udowej (biodra) oraz (w drugiej kolejności) odcinka lędźwiowego kręgosłupa (zmiany zwyrodnieniowe czasem mogą zaburzać wynik, ponieważ pojawiają się tutaj najszybciej).

Zaleca się realizowanie badania gęstości kości na tym samym aparacie lub chociaż na aparacie tej samej firmy. Pacjent nie czeka na wynik badania – otrzymuje go od razu po jego wykonaniu. Aparat podaje masę kości oraz porównuje go z dwiema grupami kontrolnymi: osobami w wieku 20-30 lat (wskaźnik T) oraz ludźmi w wieku badanego pacjenta (wskaźnik Z).

Kryteria diagnostyczne odnoszą się do wskaźnika T i mówią, ile chory utracił masy kości w stosunku do masy szczytowej kości, jaką ma człowiek, mając 20-30 lat.

Według WHO normy kształtują się w następujący sposób (na podstawie wartości wskaźnika T):

• norma: +1,0 do –1,0,
• osteopenia (wczesne stadium osteoporozy): –1,0 do –2,4,
• osteoporoza: –2,5 i mniej,
• ciężka osteoporoza: –2.,5 i jedno lub więcej złamań.

Jak zapobiegać osteoporozie?

Naukowcy z Tunezji przeprowadziliśmy porównawcze badanie przekrojowe z udziałem 60 kobiet w okresie pomenopauzalnym oraz badanie przesiewowe w kierunku osteoporozy metodą densytometrii kości.

Zauważyli oni nadmierną podaż nasyconych kwasów tłuszczowych u osób z osteoporozą w porównaniu do grupy kontrolnej przy jednoczesnym niewystarczającym spożyciu jednonienasyconych kwasów tłuszczowych.

Ponadto cierpiące na tę chorobę pacjentki rzadziej niż zdrowe jadły produkty bogate w wapń, za to piły niemal dwukrotnie więcej kawy w porównaniu do grupy kontrolnej. Wskazuje to na znaczenie diety zarówno w rozwoju osteoporozy, jak i w jej profilaktyce⁵.

Jej podstawą powinny być zielone warzywa, które umożliwiają utrzymanie zasadowego środowiska organizmu i jego równowagi mineralnej. Są również doskonałym źródłem witamin, antyoksydantów i pierwiastków niezbędnych w profilaktyce osteoporozy.

Badania wykazały, że dieta bogata w warzywa i owoce rzeczywiście poprawia gęstość mineralną kości (BMD) i obniża ryzyko złamań⁶. Kawę lepiej zastąpić zieloną herbatą.

Przeprowadzona pod koniec 2017 r. metaanaliza 17 badań naukowych wykazała, że jej regularne spożycie zmniejsza ryzyko rozwoju osteoporozy⁷. Naukowcy odkryli m.in., że obecna w tym napoju epigalokatechina o 79% zwiększa aktywność enzymu wspomagającego wzrost kości oraz znacznie zwiększa ich mineralizację. Ponadto hamuje też aktywność osteoklastów.

Można też sobie pozwolić na odrobinę alkoholu. Umiarkowana jego ilość wpływa pozytywnie na mineralną gęstość kości udowej (w porównaniu do abstynencji lub nadużywania napojów wyskokowych). U kobiet po menopauzie, które piły 1-2 porcje alkoholu 2-3 razy w tygodniu, była ona najwyższa.

Na podstawie analizy statystycznej inni badacze wykazali z kolei, że osoby spożywające jednego drinka dziennie aż o 1/5 rzadziej niż abstynenci doznają złamania panewki stawu biodrowego. Należy być jednak ostrożnym, gdyż wypijanie powyżej 2 porcji alkoholu dziennie znacznie zwiększa to zagrożenie⁸.

Dieta w osteoporozie - na co zwrócić uwagę?

Wapń dla zdrowych kości

Uczeni potwierdzają też, że choć procesy mineralizacji zachodzą w młodości, to przez całe życie mamy wpływ na to, jak długo utrzymamy ich efekty. Pomocne w tym będą produkty bogate w wapń.

Źródła wapnia

• mleko i jego przetwory, w tym produkty fermentowane (kefiry, jogurty, maślanka czy sery podpuszczkowe),
• warzywa kapustne,
• rośliny strączkowe (soja, soczewica, fasola) 

To doskonałe źródła wapnia – pierwiastka, którego odpowiedni poziom w organizmie jest najważniejszy z punktu widzenia zdrowia kości. W okresie dzieciństwa i młodości pozwala on uzyskać wysoką gęstość mineralną, a w dorosłości umożliwia utrzymanie jej na odpowiednim poziomie⁹.

Badania przeprowadzone wśród kobiet po menopauzie i starszych mężczyzn wykazały, że w obu tych grupach właściwa podaż wapnia zapobiega także utracie masy kostnej¹⁰. Sama ilość dostarczanego składnika to jednak nie wszystko. Równie istotne okazują się czynniki wzmacniające lub osłabiające jego przyswajalność.

Czynniki obniżające wchłanianie wapnia

• wysokie pH w żołądku,
• niedobór witaminy D,
• nadmiar żelaza,
• nadmiar magnezu,
• nadmiar alkoholu, kofeiny,
• nadmiar białka,
• duża ilości szczawianów, fitynianów,
• duża ilość nierozpuszczalnego błonnika w diecie (obecnego m.in. w produktach z pszenicy).

Z kolei rozpuszczalne frakcje włókna pokarmowego, występujące w zielonych warzywach i produktach owsianych, wpływają korzystnie na metabolizm wapnia.

Należy przy tym pamiętać, aby nie kupować produktów, które w składzie mają tylko i wyłącznie ten pierwiastek. Długotrwała suplementacja produktami monowapniowymi może przyczynić się do wapnienia naczyń krwionośnych (hiperkalcemia).

Witamina D reguluje gospodarkę wapniową

Wśród innych sprzymierzeńców zdrowych kości znajduje się również witamina D3. Odgrywa ona szczególną rolę – reguluje gospodarkę wapniową, przyczynia się także do zachowania masy kostnej i gęstości mineralnej kości, a u seniorów zmniejsza ryzyko złamań o 30%¹¹.

Co prawda najważniejszym źródłem tego składnika jest ekspozycja na promienie słoneczne, ale można znaleźć ją także w wielu produktach spożywczych.

Źródła witaminy D

• mleko,
• żółtko jaj,
• kurza wątroba,
• łosoś,
• sardynki,
• śledzie,
• tłuszcze rybne (zwłaszcza tran).

Witamina K2 uczestniczy w mineralizacji kości

Do brygady ratunkowej należy również witamina K2, która aktywuje i wzmacnia osteokalcynę, czyli wytwarzane przez kościotwórcze osteoblasty białko uczestniczące w mineralizacji kości. Dzięki temu obniża ryzyko zmniejszenia masy kostnej i złamań u osób w podeszłym wieku¹².

Witamina ta pomaga również zwalczyć tzw. paradoks wapniowy – hamuje proces osadzania pierwiastka w tętnicach, który powoduje ich zwapnienie i grozi rozwojem miażdżycy. Jej źródłami są zielone warzywa liściaste, pomidory i wątroba.

 

Suplementy w osteoporozie

Choć podstawą profilaktyki osteoporozy jest odpowiednia dieta, czasami konieczne może być dodatkowe wsparcie organizmu, zwłaszcza gdy niezbyt często przebywasz na zewnątrz.

W 7 próbach klinicznych, w których badano złamania kości, stwierdzono, że witamina K zmniejsza częstotliwość złamań kręgosłupa o 60%, złamań szyjki kości udowej o 77% i reszty kości o 81%!

Metaanaliza prac oceniających skuteczność witaminy D w profilaktyce złamań kości wykazała, że dopiero dawki rzędu 700-800 j.m. przynosiły istotne efekty, podczas gdy 400 j.m. nie miało większego wpływu na ich liczbę¹³.

Z kolei 3-letnie badanie na 244 kobietach po menopauzie dowiodło, że te przyjmujące suplementy z witaminą K2 znacznie wolniej traciły gęstość mineralną kości. Natomiast w 7 próbach klinicznych, w których badano złamania kości, stwierdzono, że związek ten zmniejsza częstotliwość złamań kręgosłupa o 60%, złamań szyjki kości udowej o 77% i reszty kości o 81%¹⁴!

Kwas alfa-liponowy może zapobiegać utracie gęstości mineralnej kości. Według badaczy wynika to z 2 mechanizmów jego działania: hamowania aktywności osteoklastów, czyli komórek degradujących kość, oraz aktywacji ekspresji genów redoks, co pozwala tłumić stres oksydacyjny¹⁵.

Magnez uczestniczy w metabolizmie kości, pobudzając ich regenerację i wspomagając aktywację enzymu kostnego fosfatazy alkalicznej, dlatego zdaniem niektórych ekspertów jego niedobór przyczynia się do rozwoju osteoporozy.

Badania wykazują, że odpowiednia podaż może zwiększać gęstość mineralną kości – w jednym z nich suplementacja trwająca 9 miesięcy podniosła ją u kobiet o 11%¹⁶. Warto przy tym pamiętać, że magnez i wapń współzawodniczą o przyswajalność w jelitach: zwiększenie podaży jednego z nich powoduje konieczność suplementacji drugim, by zachować odpowiednią wchłanialność.

Aktywność fizyczna przy osteoporozie

Jako że od dawna ćwiczenia fizyczne uznawane są za skuteczny sposób stymulowania osteogenezy kości u pacjentów z osteoporozą, uczeni z Palermo przyjrzeli się ich wpływowi na gęstość tkanki kostnej u tych chorych.

Za najbardziej odpowiedni trening u chorych na osteoporozę naukowcy uznali:

• ćwiczenia siłowe i oporowe wykonywane z obciążeniem (podnoszenie ciężarów) lub bez (pływanie, jazda na rowerze),
• ćwiczenia aerobowe z obciążeniem, czyli chodzenie, wchodzenie po schodach, jogging i tai-chi.

Odnotowali przy tym, że choć samo chodzenie nie wydawało się poprawiać masy kostnej, to było w stanie ograniczyć jej postępującą utratę. Włosi wskazują jednak, że aby ćwiczenia były skuteczne, muszą osiągnąć odpowiednią intensywność mechaniczną, przewyższać zwykłą codzienną aktywność oraz wzmacniać mięśnie. Dlatego najlepiej podjąć je w konsultacji z fizjoterapeutą i lekarzem.

Zdaniem badaczy sprawdzić też może się trening wieloskładnikowe (np. taniec), musi jednak zawierać pewną proporcję ćwiczeń wzmacniających i oporowych.

Zachowanie masy ciała może ułatwić również wibroterapia oraz trening z wibracją całego ciała (WBV). Ostatnie doniesienia naukowe wydają się potwierdzać, że zapewnia on dobre wyniki, zwłaszcza w poprawianiu równowagi i zmniejszaniu ryzyka upadku, lepiej niż zwykłe chodzenie¹⁷.