Czym jest ADHD i co może być jego przyczyną? Sposoby na łagodzenie objawów

Czym jest ADHD?

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, jest zaburzeniem rozwojowym, objawiającym się przede wszystkim trudno­ściami z utrzymaniem uwagi, łatwym rozpraszaniem się, trudnościami z organizacją zajęć, a także impulsywno­ścią, niepokojem ruchowym, niecierpliwością i ogólnie nadaktywnością, wykraczają­cą ponad poziom oczekiwany dla danego wieku i stopnia rozwoju dziecka. Objawom tym towarzyszyć mogą w róż­nym stopniu deregulacja emo­cjonalna, drażliwość, trud­ności w nauce, zaburzenia motoryczne (np. tiki), a cza­sem też zaburzenia psychicz­ne, takie jak lęk i depresja. 

Według metaanalizy z 2023 r. odsetek przypad­ków ADHD wśród dzieci w wieku 3-12 lat wyno­sił 7,6%, a wśród na­stolatków w wieku 12-18 lat – 5,6%¹. W ostat­nich latach obserwuje się znaczący wzrost liczby zdiagnozowanych przy­padków ADHD, lecz nie­wątpliwie we wzroście tym pewną rolę odgrywa też zwiększenie świadomości tego schorzenia w społe­czeństwie za sprawą me­diów, a w konsekwencji – częstsze zgłaszanie się do specjalistów i częstsze diagnozowanie problemu. 

Możemy wyróżnić 3 główne rodzaje ADHD. W pierwszym przeważają objawy braku uwagi, w drugim – nadpo­budliwości ruchowej, a trze­ci jest typem mieszanym, łączącym w sobie objawy dwóch poprzednich. 

Geny czy środowisko - co wpływa na pojawienie się objawów ADHD?

Choć dokładne przyczyny ADHD pozostają niewyja­śnione, to jednak większość badaczy skłania się ku teorii, iż problem ten jest wynikiem połączenia czynników dzie­dzicznych i środowiskowych. Nie ma pojedynczej przyczy­ny wywołującej ADHD, a na­rażenie na czynniki ryzyka nie musi automatycznie wy­zwalać tego typu zaburzeń. 

Pod względem neurolo­gicznym ADHD powiązano z nieprawidłowościami rozwoju struktur i funkcjo­nowania mózgu, szczególnie w okolicach biorących udział w funkcjach wykonawczych i regulacji uwagi, takich jak kora przedczołowa i jądra podstawy. Nieprawidłowości te mogą wynikać z nierów­nomiernego tempa rozwoju poszczególnych struktur mózgowych, a szczególnie obszarów związanych z uwa­gą oraz emocjami i ich ha­mowaniem.

Obszary te mogą też wykazywać mniejszą aktywność niż u pozosta­łych osób, za to struktury uczestniczące w „marzeniach na jawie” i fantazjowaniu bywają bardziej aktywne.

Bardzo ważnym czynni­kiem jest deregulacja układu dopaminy i noradrenaliny, czyli neuroprzekaźników o kluczowym znaczeniu dla kontroli uwagi i zacho­wania. Poza obniżeniem ich poziomów zaburzone są także transport oraz funk­cjonowanie receptorów. Nie jest też wykluczone, że poza dopaminą i noradrenaliną w rozwoju ADHD uczestniczą również inne neuroprze­kaźniki (np. histamina). 

Genetyczne obciążenie 

Historie rodzinne pacjentów dowodzą, że dzieci rodziców z ADHD są bardziej zagrożone wystąpieniem ADHD i innych zaburzeń poznawczych. O przyczy­nianie się do ADHD najczę­ściej podejrzewa się geny receptorów dopaminowych, odgrywające ważną rolę nie tylko w utrzymywaniu uwa­gi, ale także w odczuwaniu nagrody i motywacji.

Z ob­jawami ADHD powiązane są też mutacje genów regulu­jących transport dopaminy. Zidentyfikowano jednak tylko nieliczne przypadki polimorfizmu genów, mogą­ce powodować zaburzenia sygnalizacji dopaminy, a za­tem mogą one odpowiadać zaledwie za niewielki pro­cent przypadków ADHD. 

Czynniki ryzyka związane z okresem ciąży i porodu obejmują spożywanie przez kobietę znacznych ilości alkoholu, palenie papiero­sów, narażenie na zanie­czyszczenia środowiska (np. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) oraz promieniowanie elektro­magnetyczne. Bardzo silnie powiązane z występowaniem ADHD u potomstwa jest sto­sowanie przez ciężarną pa­racetamolu (acetaminofenu).

Czynnikiem sprzyjającym jest też otyłość matki przed ciążą i w jej trakcie, prawdo­podobnie ze względu na pod­wyższony poziom cytokin prozapalnych, zaburzający rozwój mózgu płodu. Także cukrzyca ciążowa zwiększa ryzyko zmian morfologii mó­zgu. Prawdopodobieństwo ADHD jest wyższe u dzieci urodzonych przedwcze­śnie, a także u tych z niską wagą urodzeniową i słabą punktacją w skali Apgar. 

Do wystąpienia ADHD może przyczyniać się też cały szereg czynników oddziału­jących na dziecko już po uro­dzeniu, przez cały okres dzie­ciństwa i młodości. Badacze zwracają uwagę na znaczenie okoliczności psychospo­łecznych, takich jak relacje rodzinne, niedostatek uwagi i opieki ze strony rodziców, przewlekły stres czy niewła­ściwe metody edukacji. 

Cyfrowe zagrożenie 

Obecnie jednym z najpow­szechniejszych czynników, który może odgrywać rolę we wzroście liczby diagnoz ADHD, są media cyfrowe, z których wiele dzieci i na­stolatków może korzystać praktycznie bez ograniczeń. Różnego rodzaju badania potwierdzają związek między nimi a zaburzeniami kontroli poznawczej.

Jak wykazały skany rezonansu magnetycz­nego, intensywne korzystanie z mediów elektronicznych wiąże się ze zmniejszeniem gęstości istoty szarej w obsza­rze o decydującym znaczeniu dla kontroli poznawczej³. Stwierdzono także zmniejsze­nie objętości struktur układu limbicznego (odpowiadają­cego m.in. za regulowanie emocji oraz zapamiętywanie i motywację), jak również znaczącą negatywną zależ­ność między korzystaniem z aplikacji społecznościowych a zdolnością do syntezy dopa­miny w skorupie mózgowia⁴. 

Aktywność w mediach społecznościowych działa na mózg niczym silna na­groda, a częste korzystanie z cyfrowych nowinek umac­nia tendencję do poszu­kiwania natychmiastowej (i krótkotrwałej) gratyfikacji. W badaniu obejmującym ponad 2 500 uczniów szkół średnich stwierdzono, że uczestnicy, którzy na po­czątku badania nie wykazy­wali znaczących objawów ADHD, po 2-letnim okresie intensywnego korzystania z mediów cyfrowych zaczy­nali spełniać kryteria diagno­styczne tego zaburzenia⁵. 

Słodkie i inne dodatki 

Cukier jest silnym bodźcem powodującym wydzielanie dopaminy. Według jednej z hipotez długotrwałe nad­mierne jego spożycie, powo­dujące nasilone uwalnianie dopaminy, z czasem prowadzi do zmniejszenia ilości recep­torów tego neuroprzekaźnika i osłabienia jego sygnalizacji, co z kolei zmusza do zwięk­szania spożycia cukru dla uzyskania tego samego po­ziomu satysfakcji. Reakcja dopaminowa na cukier stop­niowo słabnie, a jednocze­śnie obniża się wrażliwość na naturalne nagrody. 

Jak podejrzewają badacze, nie tylko cukier, ale także słodki smak (wytwarzany np. przez sztuczne słodziki) może wpływać w taki spo­sób na szlak dopaminowy. Prawdopodobnie wystarczy tylko aktywowanie jego recep­torów na języku i w jelicie.

Dopamina wydzielana jest bowiem nie tylko pod wpły­wem aktywacji receptorów smakowych, ale także w wy­niku metabolizmu i absorpcji cukrów prostych w jelitach. Dlatego też w prowadzo­nych wcześniej badaniach, gdy porównywano objawy ADHD po spożyciu cukru i aspartamu, nie stwierdzano żadnej różnicy, co skłoniło badaczy do – niesłusznego, jak się wydaje – odrzuce­nia hipotezy „cukrowej”. 

Warto zauważyć, że reduk­cję liczby receptorów dopa­miny w obszarach mózgu związanych z nagrodą w wy­niku częstego uwalniania tego neuroprzekaźnika zaobserwo­wano też u osób uzależnio­nych od kokainy i heroiny. Wynika z tego, że częste spożywanie cukru może prowadzić do swego rodzaju uzależnienia, wywołującego zachowania o charakterze zbliżonym do klasycznego uzależnienia od narkotyków. 

Długotrwałe spożywanie cukru może też mieć podob­ne skutki jak genetycznie uwarunkowane zmniejszenie ilości receptorów dopamino­wych. Redukcja liczby tych receptorów skorelowana jest z nasileniem nieuwagi, z obniżeniem wrażliwości płata czołowego na naturalne nagrody, a także z osłabie­niem sygnałów hamujących, wytwarzanych przez korę czołową, co prowadzi do za­chowań impulsywnych i utra­ty kontroli emocjonalnej, cha­rakterystycznych dla ADHD. 

Niebezpieczne mogą być także inne dodatki spożyw­cze, które wprawdzie nie są samodzielną przyczyną choroby, ale mogą się do niej w znaczący sposób przyczy­niać. Już w 1973 r. dr Ben­jamin Feingold przedstawił artykuł oparty na własnych obserwacjach klinicz­nych, w którym sugerował, że nadaktywność i problemy z nauką u dzieci mogą wyni­kać ze spożywania pewnych sztucznych dodatków.

Nie­stety jego praca została skry­tykowana przez środowiska medyczne i farmaceutyczne jako niepoparta badaniami z grupą kontrolną. W ostat­nich latach potwierdzono jednak, że dodatek sztucz­nych barwników lub ben­zoesanu sodu (albo jednego i drugiego) powoduje u dzieci nasilenie nadaktywności, braku uwagi i impulsywności, prowadzących do trudności edukacyjnych, i nie dotyczy to tylko dzieci z ADHD, ale i populacji ogólnej⁸. 

Toksyny i szczepienia 

Istotną rolę w zaburzeniach typu ADHD odgrywają toksy­ny środowiskowe. U płodów i małych dzieci niższy jest poziom enzymów detoksyku­jących, w wyniku czego np. pestycydy fosforoorganiczne mogą wyrządzać większe szkody w ich organizmach. Związki te zaburzają sygnali­zację acetylocholiny (mającej kluczowe znaczenie dla pro­cesów uczenia się, zapamię­tywania i koncentracji) oraz innych neuroprzekaźników.

Pestycydy chloroorganiczne i polichlorowane bifenyle zakłócają natomiast aktyw­ność dopaminy. Pestycydy te powiązano w wielu bada­niach z wyższym ryzykiem ADHD.

Możliwy jest również związek ADHD z narażeniem na oddziaływanie metali cięż­kich, nawet w stosunkowo niewielkich stężeniach. Udo­wodniono neurotoksyczne działanie m.in. rtęci, ołowiu i manganu. W przypadku tego ostatniego pierwiast­ka potwierdzono znaczące powiązanie wyższego po­ziomu w organizmie i wo­dzie pitnej z zachowaniami nadaktywnymi u dzieci¹⁰. 

Badacze zaczynają rów­nież uważniej przyglądać się długofalowym skutkom szczepień. W niedawnym badaniu dzieci objętych opie­ką medyczną na Florydzie stwierdzono, że wakcynacja wiąże się ze znacząco wyż­szym ryzykiem zaburzeń neurorozwojowych, takich jak zaburzenia ze spektrum au­tyzmu oraz ADHD. U szcze­pionych wcześniaków ryzyko wystąpienia co najmniej jednego z tych zaburzeń było ponad dwukrotnie wyż­sze niż u nieszczepionych (39,9% wobec 15,7%)¹¹.

W in­nym badaniu porównywano odsetek problemów zdrowot­nych u dzieci w powiązaniu z ich szczepieniem, karmie­niem piersią i rodzajem poro­du. Obok ADHD sprawdzono też częstość występowania alergii, autyzmu, astmy, za­burzeń żołądkowo-jelitowych i przewlekłych infekcji ucha.

Najniższy odsetek problemów zdrowotnych występował u dzieci nieszczepionych i karmionych piersią, naj­wyższy – u szczepionych i niekarmionych piersią. Mniej zagrożone były dzieci nieszczepione i urodzone w sposób naturalny, a bar­dziej – szczepione i urodzone poprzez cesarskie cięcie¹². 

Kontrowersje wokół diagnoz i leków przy ADHD?

W żadnym przypadku nie powinniśmy rozpatrywać ADHD jako samoistnie po­jawiającego się zaburzenia, oderwanego od kontekstu społecznego i środowiskowe­go. Jest ono bowiem przede wszystkim produktem od­działywań między wymaga­niami otoczenia a zdolnością jednostki do sprostania tym wymaganiom lub ada­ptowania się do nich. Ne­gatywny wpływ objawów ADHD na życie dziecka jest również uzależniony od kontekstu społecznego (np. narzuconego sposobu uczestniczenia w eduka­cji i innych zajęciach). 

3 lata temu przeprowadzo­no ciekawe badanie, w któ­rym porównano jakość życia 2 grup dzieci i nastolatków o podobnym poziomie obja­wów nadaktywności i braku uwagi. Różnica polegała na tym, że u uczestników z jednej z nich ADHD było zdiagnozowane, natomiast druga takich diagnoz nie posiadała.

Wprawdzie obie grupy w podobny sposób oce­niały swą jakość życia, ogólne zdrowie, szczęście i zaufanie w grupie rówieśniczej, jed­nak uczestnicy z diagnozą ADHD wykazywali niższe poczucie przynależności do szkolnej społeczności oraz gorszą ocenę swych zdolno­ści szkolnych i skuteczno­ści. Przejawiali też więcej negatywnych zachowań społecznych i mieli większą skłonność do samookaleczeń.

Świadczy to o tym, że diagno­za ADHD (i być może także idące za nią leczenie) nie po­wodują poprawy jakości życia młodzieży, natomiast mogą wyrządzać szkody związane z nadaniem „etykietki” tej choroby, takie jak stygmatyza­cja, uprzedzenia, odwrócenie uwagi od innych problemów lub też wytworzenie w mło­dym człowieku poczucia niemożności zmiany¹⁴. 

Wciąż trwa debata dotyczą­ca potrzeby stosowania leków u dzieci z niezbyt nasilonymi objawami ADHD. W terapii często stosuje się stymulanty, takie jak metylofenidat i am­fetaminy, co z pozoru może wydawać się paradoksalne, ale leki te oddziałują na neu­roprzekaźniki w mózgu, a konkretnie na dopaminę i noradrenalinę, hamując ich wychwyt zwrotny.

Zwiększa­jąc ich dostępność, popra­wiają uwagę, kontrolowanie impulsów i regulowanie za­chowania. Jak wszystkie leki, mogą one jednak wywoływać niekorzystne skutki ubocz­ne, takie jak podwyższanie ciśnienia krwi z potencjałem wytworzenia nadciśnienia w przyszłości, inne zabu­rzenia układu krążenia, jak arytmia, niedokrwienna cho­roba serca, choroba naczyń mózgowych, niewydolność serca, a także dolegliwości ze strony układu pokarmo­wego, takie jak podrażnienia i stany zapalne śluzówki, bóle brzucha, mdłości, wy­mioty, zgaga, niestrawność, zaparcia.

Mogą wystąpić też podrażnienia oczu i zmiany ciśnienia wewnątrzgałkowe­go. Niepokojącym zjawiskiem jest spowolnienie wzrostu dziecka i opóźnienie proce­su dojrzewania jego kości. 

Ruch zamiast leków 

Podwyższenie poziomu dopaminy i norepinefryny można uzyskać też po­przez ćwiczenia fizyczne. W jednym z badań wyka­zano, że 45 min umiarko­wanych lub energicznych ćwiczeń fizycznych wy­konywanych 3 razy w ty­godniu przez 10 tygodni poprawiło funkcjonowanie poznawcze i zachowanie u dzieci z ADHD, umożliwiło im wydajniejsze przetwa­rzanie informacji i lepsze utrzymywanie uwagi słu­chowej¹⁵.

Najlepsze efekty przynoszą aktywności dość skomplikowane, stanowiące wyzwanie nie tylko dla cia­ła, ale i dla różnych obsza­rów mózgu, takie jak sztuki walki, balet, łyżwiarstwo, gimnastyka, wspinaczka czy jazda rowerem górskim.

Jest to uzasadnione, po­nieważ jednym z głównych problemów w ADHD jest deficyt kontroli hamującej, czyli zdolności powstrzyma­nia i poskromienia reakcji impulsywnych na korzyść działań przemyślanych i kon­trolowanych. Aktywność fizyczna poprawia kontrolę hamującą i wyrabia lepszą samoregulację zachowania. 

Przydatne suplementy przy ADHD

Kwasy omega-3

Wiele popularnych substancji wykazuje skuteczność w ła­godzeniu objawów ADHD. Korzystne działanie kwasów tłuszczowych omega-3 może być związane z ich rolą w roz­woju mózgu (m.in. wpływem na ekspresję genów i sy­gnalizację nerwową).

Wyż­szy poziom omega-3 może też zwiększać aktywność dopaminy i serotoniny. Po­dawanie fosfatydyloseryny (300 mg dziennie) z kwasami omega-3 (120 mg dzien­nie EPA+DHA w stosun­ku 2:1) przez 30 tygodni pozwoliło zmniejszyć objawy ADHD, szczegól­nie u dzieci wykazujących nadaktywność i impulsyw­ność oraz rozregulowanie zachowania i emocji¹⁹. 

Cynk

Trwające 12 tygodni ba­danie pokazało, że suple­mentacja siarczanem cynku (w dawce 150 mg dziennie) u dzieci z ADHD pozwoliła zmniejszyć impulsywność, nadaktywność i trudności socjalizacyjne²⁰. Cynk pełni ważną funkcję w syntezie serotoniny, dopaminy i norad­renaliny, a jego niski poziom może być przyczyną m.in. upośledzenia funkcji poznaw­czych i zaburzeń nastroju. 

Żelazo

Innym ważnym kofakto­rem w syntezie neuroprze­kaźników jest żelazo. Już wcześniej stwierdzono, że dzieci z niedokrwistością wywołaną niedoborem żela­za wykazują deficyt uwagi, a badanie skuteczności suple­mentacji siarczanem żelaza w dawce 80 mg dziennie przez 12 tygodni przynio­sło znaczące złagodzenie objawów ADHD u dzieci z niskim poziomem ferry­tyny w surowicy krwi²¹.

Magnez i witamina B6

Jeszcze jeden składnik mi­neralny uczestniczący w syn­tezie neuroprzekaźników zasługuje na polecenie. Jest to magnez, którego niedobór powiązano z licznymi zabu­rzeniami ośrodkowego układu nerwowego, a badacze po­twierdzają, że osoby cierpiące na ADHD wykazują jego niż­szy poziom we krwi. Dawka 200 mg magnezu podawana przez 6 miesięcy dzieciom z niedoborem tego pier­wiastka pozwoliła znacząco obniżyć ich nadaktywność²². 

Szczególnie dobre efekty przynosi suplementacja ma­gnezem wraz z witaminą B6 (0,6 mg/kg B6 dziennie). Stosowana przez co naj­mniej 2 miesiące, przynosi znaczące zmniejszenie objawów takich jak nadak­tywność, nadmierna emo­cjonalność i agresywność²³.

Aminokwasy i preparaty roślinne

Na poziom neuroprzekaź­ników mogą wpływać też aminokwasy, takie jak L-ace­tylokarnityna, która podawana w dawce 20-50 mg/kg dzien­nie znacząco obniża obja­wy ADHD, a szczególnie nadaktywność i niewłaściwe zachowania społeczne²⁴. Jej działanie wynika prawdopo­dobnie ze zwiększania synte­zy acetylocholiny i stymulo­wania jej wydzielania, a także wydzielania dopaminy. 

Warto sięgnąć też po pre­paraty roślinne, które mogą bardzo korzystnie wpłynąć na objawy deficytu uwagi i nadpobudliwości. Oligome­ryczne proantocyjanidyny (OPC) to roślinne polifenole, które dzięki działaniu przeciwutle­niającemu poprawiają funkcje poznawcze. Wymiatają wolne rodniki i zwiększają syntezę enzymów antyoksydacyjnych. Przykładami takich substan­cji są pycnogenol, ekstrakty z pestek winogron, borówki amerykańskiej i miłorzębu ja­pońskiego, ciemna czekolada oraz zielona herbata.

Badania pokazują, że pycnogenol po­prawia uwagę i koncentrację oraz łagodzi nadaktywność u dzieci z ADHD²⁵. OPC mogą też normalizować poziom neuroprzekaźników od­powiedzialnych za obja­wy ADHD, równoważyć fale mózgowe, sprzyjając lepszej koncentracji i za­pobiegając rozpraszaniu uwagi, a także wzmacniać barierę krew-mózg. 

Rośliną stosowaną od stu­leci w medycynie ajurwe­dyjskiej w celu poprawia­nia pamięci, koncentracji i zdolności uczenia się jest bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri). Badania pokazują, że ma ona też korzystne dzia­łanie u dzieci z ADHD. Po­dawanie ekstraktu z bakopy w dawce 225 mg dziennie przez 6 miesięcy dzieciom w wieku 6-12 lat znacząco zredukowało u nich objawy ADHD: niepokój ruchowy zmniejszył się u 93% uczest­ników, u 89% poprawiła się samokontrola, objawy defi­cytu uwagi zmniejszyły się u 85%.

Zredukowane zostały także problemy z uczeniem się, impulsywność i problemy psychiczne²⁶. Skuteczność ba­kopy przypisano jej działaniu neuroprotekcyjnemu i prze­ciwutleniającemu, a także regulowaniu poziomu dopa­miny i hamowaniu działania cholinoesterazy, rozkładającej acetylocholinę – ważny neu­roprzekaźnik, odgrywający rolę w uczeniu się, zapa­miętywaniu i koncentracji. 

Metody niefarmakologiczne leczenia ADHD

Bardzo obiecujące rezultaty w leczeniu ADHD przyno­si neurofeedback – metoda polegająca na pomiarze aktywności mózgowej pa­cjenta za pomocą aparatu EEG i przetworzeniu uzyska­nych sygnałów w celu wybra­nia interesujących terapeutę parametrów. Są one przed­stawiane pacjentowi w cza­sie rzeczywistym w postaci animacji lub gry wideo, po­legającej np. na utrzymaniu jadącego samochodu na okre­ślonym torze.

W ten sposób pacjent otrzymuje informacje zwrotne, dzięki którym uczy się modyfikować te konkretne parametry, a więc modulować swą aktywność mózgową i poznawczą. Metaanaliza 15 badań wykazała, że neu­rofeedback przynosi bardzo dobre efekty w zmniejszaniu deficytu uwagi i impulsyw­ności, a także, choć nieco mniej wybitne – w łago­dzeniu nadaktywności.

Co bardzo ważne, późniejsze obserwacje dzieci, u których stosowano tę metodę, do­wodzą, że korzyści są stałe, a nawet mogą zwiększać się z upływem czasu, gdyż dzie­ci zachowują umiejętność samodzielnego regulowania swej aktywności mózgowej. Jest to dodatkowa przewaga tej metody nad leczeniem farmakologicznym, które­go efekty zanikają wkrótce po odstawieniu leku²⁷. 

Godne polecenia są też metody o charakterze psy­chologicznym i behawio­ralnym, takie jak terapia poznawczo-behawioralna, terapie rodzinne, terapia multimodalna czy specjal­ne programy edukacyjne.