Nasze magazyny
Czym jest ból?
Odpowiedź na to pytanie jest bardziej złożona, niż się wydaje. Według definicji Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu (International Association for the Study of Pain) „ból to przykre doznanie czuciowe i emocjonalne, związane z aktualnie występującym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek, bądź doznaniem opisywanym w kategoriach takiego uszkodzenia” 1. Ból jest zawsze doświadczeniem subiektywnym, modyfikowanym przez wpływ czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych, a wrażliwość na ból jest zależna od wrażliwości osobniczej. Ten sam bodziec o identycznym natężeniu może u jednego człowieka wywołać nagły ból trudny do wytrzymania, a u innego jedynie nieznaczny dyskomfort2.
Jak rozpoznać rodzaj bólu?
Receptorami reagującymi na bodźce uszkadzające tkanki są nocyceptory, jednak wbrew pozorom odczuwanie bólu nie musi być związane z ich aktywnością. Z neurobiologicznego punktu widzenia istnieją 3 główne rodzaje bólu: receptorowy, neuropatyczny oraz psychogenny.
- Ból nocyceptywny, rodzaj bólu receptorowego, jest fizjologicznym systemem ochronnym wczesnego ostrzegania, niezbędnym do wykrywania i minimalizowania kontaktu z bodźcami mogącymi powodować uszkodzenia tkanek. Jest odczuwany w reakcji na dotknięcie czegoś zbyt gorącego, zimnego lub ostrego. Tym samym jest niezbędnym mechanizmem adaptacyjnym – bez tego nieprzyjemnego uczucia nie zdawalibyśmy sobie sprawy z zagrożenia dla zdrowia, aż byłoby za późno.
- Drugim rodzajem bólu receptorowego jest ból zapalny, związany z już istniejącym uszkodzeniem tkanek i naciekiem komórek odpornościowych. Ponieważ uszkodzona tkanka jest nadwrażliwa na bodźce bólowe aż do momentu całkowitego wygojenia, instynktownie staramy się ją chronić i nie nadwerężać, co zmniejsza ryzyko dalszych uszkodzeń oraz sprzyja sprawniejszej regeneracji.
- Osobną kategorię stanowi ból patologiczny, który nie ma charakteru ochronnego, lecz wynika z nieprawidłowej pracy układu nerwowego. Jest to swego rodzaju fałszywy alarm. Rodzajem bólu patologicznego jest ból neuropatyczny (inaczej neuropatia), wynikający z uszkodzenia układu nerwowego, w następstwie takich chorób, jak cukrzyca, stwardnienie rozsiane, nowotwory, reumatoidalne zapalenie stawów, borelioza albo miażdżyca tętnic, będący skutkiem ubocznym chemioterapii, wynikiem zatrucia toksynami lub uszkodzenia nerwu doznanego podczas wypadku czy zabiegu chirurgicznego.
- Alternatywnym rodzajem bólu patologicznego jest nerwoból (neuralgia, ból nocyplastyczny), występujący, gdy uszkodzone lub dysfunkcyjne nerwy wysyłają do mózgu nieprawidłowe informacje o bólu. Mówiąc prościej, pacjent odczuwa ból w reakcji na bodźce, które teoretycznie nie powinny inicjować doznań bólowych. Jest obserwowany m.in. przy takich zaburzeniach, jak fibromialgia oraz zespół jelita drażliwego3.
- Specyficzną odmianą bólu jest ból psychogenny, powstający bez uszkodzenia tkanek, przy jednoczesnych objawach i dolegliwościach bólowych adekwatnych dla takiego urazu. To cierpienie wieloaspektowe o złożonej etiologii. Jest fizycznym odzwierciedleniem problemów natury psychologicznej i emocjonalnej4.
Ból ostry czy przewlekły?
Ból może mieć charakter ostry lub przewlekły. Ostry jest silnym, nieprzyjemnym, ale stosunkowo krótkotrwałym doznaniem wynikającym z działania bodźca bólowego na nocyceptory. Zwykle ma jasno sprecyzowaną przyczynę, jego natężenie zmniejsza się stopniowo wraz z gojeniem się tkanek i na ogół przemija na długo przed zakończeniem tego procesu. Ból trwający dłużej niż 3 miesiące nabiera charakteru przewlekłego.
Jako ból przewlekły określany jest również ból utrzymujący się pomimo całkowitej regeneracji uszkodzeń bądź ustąpienia choroby. Często towarzyszy dolegliwościom o chronicznym charakterze, takim jak nowotwory. Jego diagnoza i leczenie są zazwyczaj trudne. Ból przewlekły przeważnie nie wiąże się istotnie z uszkodzeniem tkanek lub wystąpieniem stanu zapalnego, bądź jego nasilenie i czas trwania są nieproporcjonalne do istniejącego urazu lub patologii5.
Jak ból wpływa na nasze samopoczucie?
Z jednej strony, ból jest sygnałem ostrzegawczym, mechanizmem obronnym niezbędnym dla przetrwania. Z drugiej – to odczucie powodujące dotkliwe cierpienie jednocześnie fizyczne i psychiczne, wiąże się z dyskomfortem i obniżeniem jakości życia. Dotyczy to zwłaszcza bólu przewlekłego, który może towarzyszyć przez lata. Może, ale nie musi.
I odwrotnie – skuteczne leczenie bólu wpływa na poprawę jakości życia oraz samopoczucia pacjenta. Badania kliniczne wykazały wysoką skuteczność spersonalizowanego, interdyscyplinarnego podejścia do leczenia bólu, obejmującego farmakoterapię, psychoterapię, terapię integracyjną oraz zabiegi inwazyjne. Podejście multimodalne podkreśla znaczenie zdrowego trybu życia, w tym aktywności fizycznej, zbilansowanej diety, higieny snu czy rezygnacji z palenia. Uzupełnieniem klasycznej farmakoterapii analgetykami opioidowymi bądź nieopioidowymi powinny być psychoterapia oraz terapia integracyjna. Wytyczne dotyczące postępowania w przypadkach przewlekłego bólu różnią się w zależności od tego, czy odnoszą się do leczenia objawów, czy też stanu chorobowego6.
Dieta przeciwzapalna na RZS
Bóle stawów dotyczą osób w każdym wieku i prowadzących skrajnie różny tryb życia. Z ich powodu cierpią zarówno sportowcy, jak i ludzie rzadko ćwiczący. Jedną z chorób, której towarzyszy stały ból, jest reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). Jest to przewlekła, autoimmunologiczna choroba zapalna, atakująca głównie stawy. Objawy kliniczne RZS obejmują ból stawów, sztywność, obrzęk, a także destrukcję stawów oraz objawy ogólnoustrojowe. W leczenie RZS zalecane jest podejście multimodalne, łączące farmakoterapię ze środkami niefarmakologicznymi. W terapii farmakologicznej RZS stosuje się leki przeciwreumatyczne modyfikujące przebieg choroby oraz terapię przeciwzapalną niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi lub glikokortykosteroidami. Do środków niefarmakologicznych zaliczane są m.in. fizjoterapia oraz terapia żywieniowa.
Dbanie o odpowiednią dietę przy RZS ma na celu złagodzenie stanu zapalnego poprzez zmianę stosunku kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 i zwiększenie ilości przeciwutleniaczy. Szczególnie istotne jest unikanie kwasu arachidonowego (AA), kwasu tłuszczowego omega-6. AA jest prekursorem eikozanoidów, które są mediatorami stanu zapalnego. Tym samym zwiększona ilość AA uwolnionego z błony komórkowej powoduje wzrost nasilenia stanu zapalnego.
W terapii żywieniowej RZS zalecana jest dieta śródziemnomorska, obfitująca w ryby i owoce morza, a uboga w produkty mleczne, jaja i czerwone mięsa. Tym samym jest bogata w kwasy omega-3 (EPA) oraz kwas dokozaheksaenowy (DHA), a przy tym zawiera niewiele AA. Ta dysproporcja przyczynia się do przeciwzapalnego działania jadłospisu typowego dla śródziemnomorskiej kuchni7.
Dostępnym na półce z przyprawami remedium na dolegliwości bólowe towarzyszące chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego jest kurkuma. Ta przyprawa i lecznicze zioło jest pozyskiwana z kłącza egzotycznej rośliny znanej jako ostryż długi (Curcuma longa). Zawiera kurkuminę, wysoce skuteczny przeciwutleniacz i naturalny analgetyk w jednym. Podwójnie ślepe, wieloośrodkowe, randomizowane, kontrolowane badanie z udziałem 150 pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego udowodniło skuteczność biozoptymalizowanego ekstraktu z kurkumy w leczeniu objawowym tego schorzenia. U osób przyjmujących ok. 300 mg ekstraktu z kłącza kurkumy stwierdzono istotny wzrost sprawności fizycznej, wyraźne zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz spadek zawartości biomarkerów degradacji chrząstki w surowicy. Żadnego z powyższych efektów nie wykazano u osób przyjmujących placebo10.
Chiropraktyka i joga na ból pleców
Bardzo poważnym problemem zdrowotnym w krajach rozwiniętych jest dyskopatia w odcinku lędźwiowo-krzyżowym, wpływająca na upośledzenie sprawności funkcjonalnej, a co za tym idzie – na obniżenie jakości życia. Można ją leczyć na kilka sposobów: farmakologicznie, stosując niesteroidowe leki przeciwzapalne, a także rehabilitacją, wdrażając kinezyterapię oraz fizykoterapię z udziałem stymulacji TENS oraz jonoforezy z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi11. Jeżeli zabiegi te nie przynoszą efektów, medycyna konwencjonalna proponuje nam radykalne środki – m.in. discektomię, korpektomię, laminotomię czy rizotomię. Na szczęście są też inne opcje.
Znacznie bezpieczniejszą i, co równie ważne, bezbolesną metodą leczenia dyskopatii jest Metoda dr. Dyera, czyli skomputeryzowana, niechirurgiczna dekompresja kręgosłupa stosowana w leczeniu bólu dolnej części pleców i szyi z wykorzystaniem różnicowej dynamiki międzykręgowej. Dzięki niej dysk zaczyna leczyć się naturalnie i odzyskuje swój pierwotny kształt12.
Innym sposobem na radzenie sobie z dokuczliwym bólem pleców są zastrzyki ze steroidów, które zawierają mieszaninę syntetycznego kortyzolu. Łagodzą one stan zapalny, a tym samym ból, i działają nawet do 2 miesięcy. Dostępne na receptę środki rozluźniające mięśnie (spazmolityczne oraz blokery nerwowo-mięśniowe) hamują komunikację między mózgiem a systemem nerwowym, w wyniku czego nie odczuwamy bólu, dlatego często są polecane pacjentom cierpiącym na skurcze mięśni, napięcie mięśni pleców i związane z nimi bóle. Leków nie należy stosować dłużej niż 3 tygodnie, a osoby je przyjmujące powinny być pod stałą opieką lekarza.
Jednak zamiast zastrzyków z kortyzonu i leków warto spróbować naturalnego sposobu na rozluźnienie mięśni, czyli chiropraktyki. Choć znana jest od setek lat, ostatnio znowu wraca do łask, bo docenia się jej holistyczny model opieki nad pacjentem. Metoda polega na rozluźnianiu mięśni i ścięgien pacjenta za pomocą odpowiednio dobranych technik masażu i akupresury. Podczas właściwego zabiegu specjalista nastawia kręgi i ustawia prawidłowo miednicę względem kręgosłupa. Aby osiągnąć efekt leczniczy, potrzeba serii kilku lub kilkunastu zabiegów, jednak pacjenci często zgłaszają poprawę już po jednej wizycie13.
W walce z bólem pomocna jest też joga, którą praktykować mogą wszyscy, niezależnie od wieku. To coś więcej niż prozdrowotne ćwiczenia fizyczne, bo, jak udowodniły badania, wytwarza odporność na ból i minimalizuje odpowiedź obronną organizmu, a także, dzięki nauce prawidłowego oddychania, pomaga usunąć z organizmu nagromadzone substancje toksyczne i zaangażować przywspółczulny układ nerwowy odpowiedzialny za wyciszanie organizmu. Jak wykazało doświadczenie, osoby, które przez 12 tygodni brały udział w cotygodniowych sesjach jogi, były bardziej ruchliwe i elastyczne niż pozostali uczestnicy, chociaż grupa uprawiająca gimnastykę zaczęła zgłaszać poprawę poziomu mobilności po 26 tygodniach14.
Kolejną mądrością Dalekiego Wschodu, z której warto skorzystać, jest akupunktura. W jednym z badań 1 200 pacjentów, którzy cierpieli na chroniczny ból pleców średnio od 8 lat, poddawano 10 seriom akupunktury – po 6 miesiącach aż 48% zgłosiło radykalną redukcję bólu15.
Zioła o działaniu przeciwbólowym
Żyjemy coraz dłużej, co ma swoje zalety i wady. Do tych ostatnich należy epidemia chorób typowych dla podeszłego wieku, z powodu których miliony osób doznają chronicznych dolegliwości bólowych. W związku z globalnym starzeniem się społeczeństwa odsetek osób borykających się z przewlekłym bólem neuropatycznym sięgnął 7-10% światowej populacji. Mimo postępu medycyny leczenie tej dolegliwości nadal stanowi poważny problem kliniczny. Istniejące leki konwencjonalne wykazują ograniczone działanie przeciwbólowe, a ich stosowanie wiąże się z licznymi skutkami ubocznymi. W związku z tym zarówno wśród pacjentów, jak i lekarzy rośnie zainteresowanie poszukiwaniem nowych leków przeciwbólowych. Jak zwykle z pomocą przychodzi nam skarbnica Matki Natury.
CBD poprawia jakość życia
W ostatnich latach częstym tematem publicznych dyskusji jest medyczna marihuana oraz inne produkty lecznicze pozyskiwane z konopi (Cannabis). W suszu tej rośliny oznaczono ponad 500 związków, w tym ponad 80 różnych kannabinoidów, takich jak cannabidiol (CBD) oraz tetrahydrokannabinol (THC). 32 niezależne, randomizowane badania kliniczne z udziałem łącznie 5 174 dorosłych pacjentów udowadniają terapeutyczne właściwości medycznej marihuany oraz kannabinoidów niewziewnych. Ich stosowanie łagodzi chroniczne bóle różnego typu, poprawia jakość snu u pacjentów z przewlekłym bólem oraz ich sprawność fizyczną1.
Źródłem CBD i innych kanabinoidów jest olej konopny. Kannabinoidy jako analogi neuroprzekaźników łączą się z receptorami komórek nerwowych. Co ciekawe, pod wieloma względami działanie 2 najważniejszych kannabinoidów jest przeciwstawne. THC łączy się z receptorami kannabinoidowymi, tymczasem CBD jest ich antagonistą. CBD pozytywnie wpływa na przekaźnictwo serotoninergiczne, przez co działa przeciwpsychotycznie, łagodzi stany lękowe i depresję.
Związek ten ma ponadto właściwości uspokajające, przeciwdrgawkowe, przeciwzapalne oraz przeciwbólowe. 11 randomizowanych badań klinicznych wykazało skuteczność zarówno wziewnych, jak i doustnych kannabinoidów w łagodzeniu przewlekłego bólu neuropatycznego oraz towarzyszącego chorobie nowotworowej. U pacjentów z przewlekłym bólem stosowanie kannabinoidów poprawia jakość snu oraz ogólną jakość życia2.
Źródła: 1. BMJ. 2021 Sep 8;374:n1034; 2 Farmacja Współczesna 2015; 8: 1-8
Liczne substancje pochodzenia roślinnego wykazują działanie analgetyczne, a ich stosowanie jest obciążone znikomym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych w porównaniu ze standardowymi farmaceutykami przeciwbólowymi. W odczuwaniu bólu istotną rolę odgrywają kanały jonowe, zlokalizowane na zakończeniach neuronów czuciowych. Do najważniejszych kanałów jonowych biorących udział w nocycepcji, związanych z doświadczaniem bólu migrenowego czy neuropatycznego, należą kanały TRPV1 i TRPA1. Obecnie stosowane farmaceutyczne blokery wykazują liczne skutki uboczne, ponadto ich produkcja jest skomplikowana i mało wydajna. Bezpieczną, naturalną alternatywą mogą być zioła lecznicze.
Do substancji roślinnych o udowodnionym działaniu analgetycznym należy kamfora. Jest to organiczny związek chemiczny z grupy terpenów, pozyskiwany z drewna cynamonowca kamforowego (Cinnamomum camphora). Testy behawioralne przeprowadzone na myszach dowiodły skrócenie czasu odczuwania bólu przez zwierzęta, którym podano roztwór kamfory. Potwierdzono skuteczność kamfory w tłumieniu bólów wywoływanych przez 9 różnych czynników, w tym przetestowano 4 modele bólu neuropatycznego, m.in. z zastosowaniem leków stosowanych w chemioterapii, wywołujących ból neuropatyczny. Podczas trwania eksperymentu u żadnego ze zwierząt nie zaobserwowano działań niepożądanych16.
Podobne właściwości przeciwbólowe posiada olejek eteryczny z liści wawrzynu szlachetnego (Laurus nobilis), rośliny stosowanej powszechnie jako kuchenna przyprawa. Do jego najważniejszych składników aktywnych należą 1,8-cyneol, eugenol, sabinen, 4-terpineol, α-pinen, metyloeugenol, α-terpineol oraz β-pinen. Eksperyment z udziałem myszy i szczurów dowiódł, że olejek eteryczny z liści wawrzynu wykazuje znaczące działanie przeciwbólowe oraz przeciwzapalne, porównywalne z referencyjnymi lekami przeciwbólowymi i niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi: morfiną i piroksykamem17.
Kadzidłowiec indyjski
Wsparciem w chorobie zwyrodnieniowej stawów jest również kadzidłowiec indyjski (Boswellia serrata). Ekstrakty z tej rośliny zawierają kwas 3-acetylo-11-keto-bosweliowy oraz kwas bosweliowy. Podwójnie ślepe, kontrolowane placebo badanie na ludziach wykazało istotną poprawę u 48 pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego, przyjmujących przez 120 dni suplementy diety na bazie kadzidłowca. U chorych stosujących preparaty z kadzidłowca stwierdzono wzrost sprawności fizycznej, zmniejszenie bólu i sztywności stawów w porównaniu z grupą przyjmującą placebo. Nastąpił również wyraźny spadek markerów stanu zapalnego w surowicy, charakterystycznych dla choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego. Oceny radiograficzne wykazały poprawę stanu szpary stawu kolanowego i zmniejszenie ilości osteofitów (ostróg)9.
Kurkuma na stawy
Dostępnym na półce z przyprawami remedium na dolegliwości bólowe towarzyszące chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego jest kurkuma. Ta przyprawa i lecznicze zioło jest pozyskiwana z kłącza egzotycznej rośliny znanej jako ostryż długi (Curcuma longa). Zawiera kurkuminę, wysoce skuteczny przeciwutleniacz i naturalny analgetyk w jednym. Podwójnie ślepe, wieloośrodkowe, randomizowane, kontrolowane badanie z udziałem 150 pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego udowodniło skuteczność biozoptymalizowanego ekstraktu z kurkumy w leczeniu objawowym tego schorzenia. U osób przyjmujących ok. 300 mg ekstraktu z kłącza kurkumy stwierdzono istotny wzrost sprawności fizycznej, wyraźne zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz spadek zawartości biomarkerów degradacji chrząstki w surowicy. Żadnego z powyższych efektów nie wykazano u osób przyjmujących placebo10.
- Pain. 2020 Sep 1;161(9): 1976-82
- Horyzonty Psychologii i Nauk o Człowieku, 2016, 6
- J Clin Invest. 2010 Nov;120(11): 3742-4
- Prog Brain Res. 2022;272(1): 105-23
- Polski Przegląd Neurologiczny 2011; 7 (1): 20-30
- Lancet. 2021 May 29;397(10289): 2082-97
- Nutrients. 2021 Nov 24;13(12): 4221
- Am J Clin Nutr. 2022 Sep 2;116(3):6 72-85
- Phytother Res. 2019 May;33(5): 1457-68
- Arthritis Res Ther. 2019 Jul 27;21(1): 179
- Family Medicine & Primary Care Review 2012, 14, 3: 342-344
- J Spine 2018;8: 432
- Neural Plast, 2016; 2016: 3704964
- Ann Intern Med, 2005; 143: 849-56
- Eur Spine J, 2013; 22: 689
- J Pain Res. 2023 Mar 10;16: 785-95
- Phytother Res. 2003 Aug;17(7): 733-6
