Czym jest dna moczanowa i jak leczyć ją naturalnymi sposobami

Dna moczanowa (inaczej podagra) jest chorobą od stuleci wiązaną z obfitością potraw, zwłaszcza mięsnych, i napojów alkoholowych, a często nazywaną nawet „chorobą królów”, gdyż ongiś tylko wyższe warstwy mogły pozwolić sobie na nieumiarkowanie w konsumpcji. Obecnie jednak dna staje się problemem ogólnoświatowym i dokucza coraz większej liczbie ludzi.

Zasadniczą rolę w rozwoju tej choroby odgrywa zjawisko hiperurykemii, czyli zbyt wysokiego stężenia kwasu moczowego we krwi na skutek jego nadmiernej produkcji lub niedostatecznej eliminacji. Hiperurykemię definiuje się na ogół jako poziom >6,0 mg/dl u kobiet i >7,0 mg/dl u mężczyzn.

W ok. 90% przypadków powoduje ją niedostateczne wydalanie kwasu moczowego, a zaledwie w ok. 10% – jego nadprodukcja w organizmie. Wydalaniem kwasu moczowego zajmują się przede wszystkim nerki (66-75%), a pozostałe jego część wydalana jest z kałem poprzez jelita.

Skąd bierze się kwas moczowy?

Jest on normalnym produktem ubocznym metabolizmu puryn – związków organicznych występujących w żywności, ale w znacznej mierze produkowanych też przez organizm.

Puryny są podstawowymi składnikami nukleotydów budujących nasze DNA i RNA, a oprócz tego odgrywają ważną rolę w produkcji energii i innych funkcjach komórkowych. Blisko 2/3 puryn wytwarza sam organizm, a tylko ok. 1/3 dostarcza nam pożywienie.

Puryny pod wpływem enzymu (oksydazy ksantynowej) rozkładane są do hipoksantyny i ksantyny, a następnie – do kwasu moczowego.

Nazwę oksydazy ksantynowej warto zapamiętać w tym kontekście, gdyż farmakologiczne leczenie dny moczanowej polega w znacznym stopniu na tłumieniu działania tego enzymu, co prowadzi do hamowania produkcji kwasu moczowego. Substancje będące jego prekursorami są łatwiej rozpuszczalne i łatwiej mogą być usuwane z organizmu, gdy nie zostaną przetworzone w kwas moczowy.

Jeżeli jednak kwas moczowy zostanie wytworzony i dotrze do nerek, znaczna jego część będzie ponownie wychwycona przez nośnik znany jako URAT¹. Dlatego drugą grupą leków stosowanych w leczeniu podagry, obok inhibitorów oksydazy ksantynowej, są blokery tego nośnika (np. lezynurad czy probenecyd), dzięki którym znacznie większa ilość kwasu moczowego trafia do moczu i zostaje wydalona.

Jak się jednak okazuje, nie wszystkie osoby z podwyższonym poziomem kwasu moczowego cierpią na dnę moczanową. Nie więcej niż 36% z nich wykazuje objawy tej choroby¹. W jej rozwoju odgrywają rolę także inne czynniki ryzyka, takie jak otyłość, wiek, uwarunkowania genetyczne, stosowanie pewnych leków, dieta, a także płeć.

Kobiety, zwłaszcza przed menopauzą, w mniejszym stopniu zagrożone są wystąpieniem podagry, ponieważ żeńskie hormony płciowe zwiększają wydalanie kwasu moczowego.

Kiedy równowaga między procesami produkcji i wydalania kwasu moczowego zostaje zakłócona i jego stężenie przekracza wartość krytyczną, zaczynają wytrącać się i odkładać w tkankach kryształy moczanu sodu. Najczęściej gromadzą się w stawach, gdzie stają się przyczyną silnego bólu i stanu zapalnego.

Gdy duża ilość kryształów moczanowych dostaje się do przestrzeni stawowej, zapoczątkowana zostaje reakcja immunologiczna z wydzielaniem cytokin prozapalnych, które z kolei przyciągają neutrofile, rozwijając całe spektrum objawów zapalnych. Do uwolnienia kryształów w przestrzeni stawowej dochodzi najczęściej na skutek zmiany metabolicznej, takiej jak spadek lub wzrost poziomu kwasu moczowego w surowicy krwi, lub też w wyniku urazu mechanicznego.

Ostre ataki dny moczanowej na ogół ustępują samoistnie, zwłaszcza we wczesnej fazie choroby. Kryształy mogą ulec rozpuszczeniu lub zostać zamknięte w otaczającej tkance, ale na ogół nadal pozostają w stawie i utrzymuje się w nim stan zapalny niskiego stopnia, niedający wyraźnych objawów.

Z czasem w stawie zachodzą nieodwracalne zmiany, prowadzące do jego uszkodzenia, deformacji, niesprawności i przewlekłego bólu. W przewlekłej dnie moczanowej mogą powstawać tzw. guzki dnawe, wypełnione kryształami moczanu sodu, mające czasem nawet spore rozmiary, a ulokowane głównie w okolicach stawów stóp i rąk, ale też na małżowinach usznych i w narządach wewnętrznych.

Chorobę diagnozuje się zazwyczaj na podstawie nagle pojawiającego się zapalenia stawu podstawy palucha (choć zdarza się, że atakuje ona inne stawy kończyn). Bardzo silnemu bólowi (pojawiającemu się zazwyczaj w nocy lub nad ranem) towarzyszy obrzęk, podwyższenie temperatury i zaczerwienienie stawu.

Ostry atak podagry może też wywołać ogólną gorączkę i złe samopoczucie. Objawy osiągają maksymalne natężenie w ciągu 24-48 godzin, po czym na ogół ustępują w ciągu 5-7 dni, nawet bez leczenia. W niejednoznacznych przypadkach lekarz może w celach diagnostycznych pobrać płyn z przestrzeni stawowej do analizy mikroskopowej, by stwierdzić, czy zawiera on igiełkowate kryształy moczanu sodu.

Co ciekawe, podagra (podobnie jak hiperurykemia) jest schorzeniem typowo ludzkim, ponieważ większość innych ssaków posiada specjalny enzym o nazwie urykaza, który rozkłada kwas moczowy do łatwiej rozpuszczalnej alantoiny. Ludzie na skutek mutacji genetycznej stracili zdolność wytwarzania tego enzymu, dlatego poziom kwasu moczowego w naszej krwi może być nawet 10-krotnie wyższy niż u innych ssaków².

Pod pewnymi względami mutacja ta może być jednak dla nas korzystna, ponieważ kwas moczowy jest silnym przeciwutleniaczem, odpowiadającym za ponad połowę własności przeciwutleniających substancji zawartych we krwi. A ponieważ znacznie wcześniej straciliśmy zdolność syntetyzowania własnej witaminy C (którą większość zwierząt zachowała), więc kwas moczowy zaczął ją niejako zastępować w roli przeciwutleniacza. Jego wysoki poziom pomagał też naszym przodkom zachowywać prawidłowe ciśnienie krwi w przypadku niskiego poziomu sodu (na skutek trudności ze zdobyciem soli).

Konwencjonalne leczenie ataków dny moczanowej

NLPZ uznawane są za leki pierwszego rzutu. Wykluczone jest jednak stosowanie kwasu acetylosalicylowego (aspiryny), ponieważ może on podnosić poziom kwasu moczowego. Jeżeli podagra dotyczy tylko jednego stawu, lekarz może zastosować dostawowe wstrzyknięcie kortykosteroidu. Niestety, zaprzestanie terapii kortykosteroidowej często wywołuje ponowne dolegliwości bólowe. 

Kolchicyna może łagodzić objawy ataku podagry, choć nie ma własności przeciwbólowych, ale niesie ze sobą szereg działań niepożądanych, z których najczęstszymi (i najmniej poważnymi) są mdłości, wymioty i biegunka.

W przypadku większych dawek niepożądane skutki uboczne mogą być groźne i przeważać nad korzyściami, szczególnie u osób z upośledzeniem czynności wątroby lub nerek. Ponieważ ostre ataki dny mają tendencję do samoistnego ustępowania, czasem trudno jest ocenić skuteczność zastosowanego leczenia.

Jak się szacuje, ok. 60% osób mających atak choroby doświadczy kolejnego w ciągu 12 miesięcy³. W celu zapobiegania ponownym atakom i leczenia dny przewlekłej stosuje się terapie obniżające poziom kwasu moczowego w surowicy krwi. Zaleca się je pacjentom, u których występują więcej niż 2 ostre ataki choroby rocznie lub też, u których stwierdza się guzki dnawe.

Terapię taką można rozpocząć jednak dopiero po ustąpieniu objawów ostrego ataku, gdyż w przeciwnym razie mogłoby nastąpić ich pogorszenie.

Jak już wspomniałem, zasadnicze 2 grupy obejmują leki zwiększające wydalanie kwasu moczowego poprzez blokowanie działania nośnika URAT1 i leki zmniejszające syntezę tego kwasu poprzez blokowanie enzymu – oksydazy ksantynowej (takie jak allopurynol i febuksostat). One również nie są jednak pozbawione skutków ubocznych.

Leki z pierwszej grupy mogą sprzyjać uszkodzeniom nerek i tworzeniu się w nich kamieni, natomiast allopurynol – najczęściej stosowany z wymienionych leków – może sam powodować ataki podagry, a przy tym również nie jest obojętny dla nerek. Przyjmowanie leków nie musi jednak stać się koniecznością, jeżeli odpowiednio wcześnie rozpocznie się zapobieganie postępom choroby.

Bardzo dużo zależy tu od samego pacjenta i jego determinacji, ponieważ czynniki ryzyka są w znacznym stopniu związane ze stylem życia i nawykami żywieniowymi. Aby profilaktyka była skuteczna, trzeba podjąć ja już po pierwszym ataku dny i konsekwentnie przestrzegać zaleceń, nawet jeśli choroba przez dłuższy czas nie daje o sobie znać.

Dieta przy dnie moczanowej - co jeść, a jakich produktów unikać

Puryny występują we wszystkich rodzajach mięsa i roślin jadalnych, ale niektóre produkty zawierają ich więcej niż inne. Nadmierne ich spożycie może powodować podwyższanie poziomu kwasu moczowego i ostre ataki podagry.

Zarówno badania, jak i praktyka medyczna potwierdzają, że czynnikiem ryzyka jest spożywanie czerwonego mięsa (wołowiny, wieprzowiny, baraniny), podrobów (wątroby, nerek, serc, płuc, grasicy) i owoców morza (szczególnie skorupiaków, anchois, sardynek, tuńczyka). Należy unikać tych produktów, a przynajmniej ograniczać je, nawet jeśli ich spożycie może być pod pewnymi względami korzystne, jak w przypadku ryb.

Niektóre napoje, choć nie zawierają puryn, mogą przyspieszać ich rozkład. W taki sposób działa alkohol, powodując nagły wzrost poziomu kwasu moczowego, a do tego potęgując ten efekt przez swój wpływ odwadniający i zakwaszający.

Potwierdzono to np. w dużym badaniu, gdzie okazało się, że codzienne spożywanie 10-14,9 g alkoholu zwiększało ryzyko podagry o 32%, ale już spożycie 30-49,9 g zwiększało to ryzyko o 96%, a spożycie 50 g lub więcej – aż o 153%⁴. Stwierdzono też, że ryzyko to było zależne od rodzaju alkoholu: zdecydowanie najbardziej sprzyjało atakom choroby piwo, podczas gdy umiarkowane picie wina nie zwiększało ryzyka.

W przypadku piwa winić można zawarte w nim puryny, takie jak łatwo przyswajalna guanozyna, które mogą nasilać hiperurykemiczne działanie alkoholu, natomiast wino może zawierać substancje ochronne, które to działanie osłabiają. Spożycie produktów bogatych w drożdże (jak pieczywo lub napoje produkowane z ich użyciem) może prowadzić do intensywnej kolonizacji jelit przez drożdże Saccharomyces cerevisiae, które stopniowo mogą zwiększać wytwarzanie kwasu moczowego.

Badania potwierdzają ogólnie, iż duże spożycie warzyw przyczynia się do obniżenia poziomu moczanów w surowicy krwi. Jednakże zdania są podzielone, gdy idzie o warzywa bogate w puryny (jak np. kalafior, szpinak, groch, fasola, grzyby, soczewica).

Niektórzy badacze sugerują, że osoby zagrożone dną powinny unikać takich warzyw, w innych badaniach natomiast nie stwierdza się, by ich spożycie było powiązane ze wzrostem ryzyka ataków choroby, a obserwuje się wręcz ich działanie obniżające stężenie kwasu moczowego. Być może wchodzą tu w grę różnice biodostępności puryn pochodzących z różnych źródeł.

W wielu badaniach zaobserwowano znaczne obniżenie ryzyka dny moczanowej u osób pijących duże ilości kawy. Dotychczas nie udało się dokładnie wyjaśnić, jaki stoi za tym mechanizm, ale podejrzewa się, że kofeina może hamować działanie oksydazy ksantynowej lub też może odgrywać tu rolę jej wpływ na ukrwienie nerek i zwiększenie wydalania moczanów w moczu⁵.

Zrzuć zbędne kilogramy

Badania konsekwentnie potwierdzają związek nadwagi i otyłości z hiperurykemią i dną moczanową. Wyższy wskaźnik masy ciała powiązany jest z podwyższonym ryzykiem tych schorzeń, natomiast utrata wagi zmniejsza ryzyko ataków podagry⁷. Jeszcze lepszym prognostykiem hiperurykemii zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, jest wskaźnik otyłości brzusznej⁸, obliczany jako stosunek obwodu w talii do wzrostu (WHR).

Uważaj na inne choroby przewlekłe

Otyłość, nadciśnienie i stosowanie diuretyków to niezależne czynniki ryzyka w nawrotach podagry, a każdy z nich co najmniej podwaja to ryzyko w porównaniu do osób, u których dany czynnik nie występuje. A ponieważ u pacjentów z nadciśnieniem często stosuje się diuretyki, a na dodatek znaczny odsetek tych ludzi ma nadwagę, więc wszystkie 3 czynniki często nakładają się na siebie i osoby takie są szczególnie zagrożone dną moczanową.

Ze względu na szkodliwy wpływ na nerki (uszkadzanie śródbłonka nerkowych naczyń krwionośnych przez reakcję zapalną na kryształy moczanowe) hiperurykemia może być czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju nadciśnienia. Oba te schorzenia napędzają się więc wzajemnie. Podobna wzajemna zależność istnieje też pomiędzy hiperurykemią a insulinoopornością.

Zmniejszanie tej ostatniej może obniżać ryzyko dny, a z kolei obniżenie poziomu kwasu moczowego we krwi może pomagać w zmniejszaniu insulinooporności i hiperinsulinemii⁹. Podwyższony poziom kwasu moczowego wiąże się też zazwyczaj z hiperlipidemią, czyli zbyt wysokim poziomem lipidów – cholesterolu i trójglicerydów. Zaobserwowano przyczynową zależność między podwyższonym poziom lipidów a wysokim poziomem kwasu moczowego¹⁰.

Sprawdź swoje leki

Hiperurykemię i dnę może wywoływać wiele leków, a jedną z najważniejszych grup pod tym względem są diuretyki, stosowane często w celu obniżenia podwyższonego ciśnienia krwi. Zarówno diuretyki pętlowe, jak i tiazydowe stymulują reabsorpcję kwasu moczowego, zmniejszając tym samym jego wydalanie w moczu. Leki przeciwnadciśnieniowe innych typów mają natomiast korzystny wpływ na zapobieganie atakom podagry. U wielu pacjentów zastąpienie diuretyków innymi lekami znacząco obniża poziom kwasu moczowego.

Przyczyną hiperurykemii mogą być też leki z innych grup jak np. salicylany, leki przeciwgruźlicze (pyrazynamid, etambutol), niacyna, cyklosporyna, leki cytotoksyczne. Ostre ataki dny moczanowej mogą być wyzwalane przez dożylnie podawane środki kontrastujące, a także przez gwałtowne fluktuacje poziomu kwasu moczowego, występujące m.in. przy rozpoczęciu lub zakończeniu terapii allopurynolem w wyniku zabiegów chirurgicznych bądź rozpoczęcia chemioterapii.

Jak obniżyć poziom kwasu moczowego za pomocą ziół?

Jest wiele roślin, które pomagają obniżyć poziom kwasu moczowego i oddalić niebezpieczeństwo kolejnych ataków podagry. Oto kilka najważniejszych z nich.

• Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria) Jak można wnioskować już z samej nazwy tej popularnej u nas rośliny, od dawna znane jest jej dobroczynne działanie w dnie moczanowej. Wynika ono zarówno z jej silnych własności przeciwzapalnych, jak i ze specyficznych zdolności obniżania poziomu kwasu moczowego. Zawarte w podagryczniku kwasy hydroksycynamonowe blokują oksydazę ksantynową, a tym samym zmniejszają produkcję kwasu moczowego¹¹. Podagrycznik można przyjmować w postaci suplementów lub naparu z suszonych liści.
• Owoce figowca (Ficus carica) a dokładniej ekstrakt z nich w dawkach 500 mg i 750 mg na 1 kg masy ciała w eksperymentach na zwierzętach obniżał poziom kwasu moczowego w surowicy krwi. Jego działanie było porównywalne z lekiem – allopurynolem¹². Dużą skuteczność wykazywał także ekstrakt z liści figowca¹³.
• Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea) W badaniu przeprowadzonym na szczurach wyciąg z nawłoci powodował znaczne obniżenie poziomu kwasu moczowego poprzez zwiększenie jego wydalania. Pod tym względem nawłoć górowała nawet nad lekiem stosowanym w leczeniu dny moczanowej – probenecydem. Oprócz tego obniżała ona nadciśnienie krwi u zwierząt z hiperurykemią, a także wykazywała działanie przeciwzapalne¹⁴. Nawłoć dostępna jest jako suplement w kapsułkach lub też w postaci suszu, z którego można przygotowywać herbatki.

• Seler zwyczajny, jak również inne warzywa korzeniowe z rodziny selerowatych (Apiaceae), takie jak pietruszka i pasternak, mają nie tylko własności przeciwzapalne i moczopędne, dzięki którym mogą potencjalnie zwiększać eliminację kwasu moczowego z organizmu i zapobiegać atakom podagry, ale – jak udowodnili badacze – mogą także hamować oksydazę ksantynową, a tym samym zapobiegać powstawaniu kwasu moczowego¹⁶.
  Naukowcy zbadali kiedyś tradycyjny preparat stosowany w medycynie Ujgurów, a znany pod nazwą Karapxa, który zawiera 7 składników ziołowych: oprócz korzenia, liści lub nasion selera m.in. także korzeń cykorii, fenkuł i kaniankę, i stwierdzili, że w modelach zwierzęcych obniżał on stężenie kwasu moczowego oraz aktywność oksydazy ksantynowej¹⁷. W innym badaniu prowadzonym na zwierzętach podawanie 5 g pietruszki na 1 kg masy ciała znacząco obniżało poziom kwasu moczowego u szczurów z hiperurykemią (choć nie zmieniało go u zdrowych osobników), a także hamowało działanie oksydazy ksantynowej. Choć wpływ ten był słabszy niż leku allopurynolu, to jednak pietruszka górowała nad nim własnościami przeciwutleniającymi, których allopurynol nie ma¹⁸. Występujący w pietruszce flawonoid – apigenina – jest silnym inhibitorem oksydazy ksantynowej.

Suplementy diety polecane przy dnie moczanowej

• Kwasy omega-3 Wyższy poziom tych tłuszczów w organizmie powiązano z mniejszą ilością ostrych ataków dny moczanowej²¹. Kwasy EPA i DHA są silnymi inhibitorami nośnika URAT1, uczestniczącego w reabsorpcji kwasu moczowego.
• Kwercetyna może przeciwdziałać hiperurykemii i podagrze za pośrednictwem kilku mechanizmów, takich jak hamowanie oksydazy ksantynowej i innych enzymów uczestniczących w produkcji moczanu, zwiększanie wydalania kwasu moczowego, działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające. Ponadto łagodzi schorzenia współistniejące z dną i nasilających jej ataki, takich jak nadciśnienie, hiperglikemia, otyłość, dyslipidemia, wieńcówka czy choroba nerek²².
• Kurkumina Ten naturalny polifenol, otrzymywany z kłączy kurkumy, hamuje działanie oksydazy ksantynowej i nośnika URAT1, a oprócz tego działa przeciwzapalnie i przeciwutleniająco²³.
• Witamina C Jak pokazują badania, obniża ona poziom moczanów zarówno poprzez hamowanie ich syntezy, jak i zwiększanie eliminacji kwasu moczowego z organizmu. W amerykańskim badaniu obejmującym ponad 14 000 mężczyzn w średnim wieku potwierdzono, iż suplementacja 500 mg dziennie witaminy C obniżała ryzyko nowej diagnozy dny moczanowej. Badacze podejrzewają jednak, że większa dawka przyniosłaby jeszcze lepsze efekty²⁴.