Stres może prowadzić do cukrzycy. W jego łagodzeniu pomogą te rośliny

Czy ciągły stres może prowadzić do insulinooporności i cukrzycy typu 2?

Od dawna wiadomo, że stres – zarówno psychiczny, jak i fizyczny – ma znaczący wpływ na funkcje metabolicz­ne. Zarówno centralny, jak i obwodowy układ nerwowy są bowiem zaangażo­wane w procesy neuroendokrynne, które leżą u podstaw m.in. cukrzycy typu 2.

Spowodowane stresem uwol­nienie katecholamin i wzrost stężenia glikokortykosteroidów w surowicy zwiększają zapotrzebowanie na insu­linę i powodują skoki cukru we krwi. Chociaż u zdrowego człowieka ma to znaczenie adaptacyjne, na dłuższą metę może powodować insulino­oporność i prowadzić do cukrzycy.

Zarówno ostry, jak i przewlekły stres mogą wywoływać szeroką gamę skutków ubocznych, ale to ten chro­niczny wykazuje długoterminowy wpływ na zdrowie. Główną odpowie­dzią hormonalną na stres są bowiem glukokortykoidy (GC) i katecholaminy. Nie powodują one skutków ubocznych w ostrej fazie wydzielania i działa­nia, jednak w dłuższej perspektywie mogą prowadzić do zaburzenia ho­meostazy glukozy, a w efekcie – do przewlekłej hiperglikemii, insuli­nooporności i cukrzycy typu 2³.

Czy mechanizmy obronne, takie jak insulinooporność, są korzystne dla przetrwania?

Aby organizm mógł przetrwać okresy dużego napięcia, uruchomione zostają ewolucyjnie zachowane reakcje, takie jak insulinooporność i ostra hipergli­kemia⁴. Te mechanizmy obserwuje się zresztą nie tylko u człowieka – wystę­pują u wszystkich kręgowców, w tym ryb i owadów.

Nie dziwi więc fakt, że w zwierzęcych modelach wstrząsu krwotocznego wstrzyknięcie hiperto­nicznego roztworu glukozy poprawiło czynność serca i ciśnienie krwi oraz wydłużyło przeżycie⁵. Promując angio­genezę i szlaki antyapoptotyczne, ostra hiperglikemia może bowiem zapobiegać śmierci komórek w następstwie nie­dokrwienia.

Zarówno badania in vitro, jak i in vivo wykazały też, że kardio­miocyty wystawione na działanie wy­sokocukrowych pożywek są odporne na uszkodzenia patologiczne w wy­niku niedokrwienia, niedotlenienia i przeciążenia wapniem, co wskazuje, że ostra hiperglikemia stanowi wro­dzony mechanizm obronny⁶. Jednak w sytuacji przewlekłego stresu na dro­dze wielu mechanizmów (w tym hi­perglikemii) dochodzi do wytworzenia insulinooporności i cukrzycy typu 2.

Glukokortykoidy działają poprzez stymulację glukoneogenezy (proces przekształcania w glukozę niecukrow­cowych prekursorów, np. aminokwasów glukogennych, glicerolu czy mleczanów) oraz powodują wyczerpanie glikogenu, co hamuje wchłanianie i wykorzystanie glukozy przez mięśnie i białą tkankę tłuszczową, powodując hiperglikemię. Ponadto hormony stresu antagonizują metaboliczne działanie insuliny⁷.

Głównym regulatorem wychwy­tu glukozy jest transporter glukozy typu 4 (GLUT-4), który występuje w mięśniach i jest stymulowany przez insulinę. W obecności glukokortykoidów translokacja GLUT-4 na powierzchnię komórki w odpowiedzi na insulinę zo­staje zablokowana, co skutkuje zmniej­szeniem zdolności mięśni szkieletowych do wchłaniania cukru, powodując wzrost stężenia glukozy we krwi⁸.

W bia­łej tkance tłuszczowej glukokortykoidy zwiększają lipolizę, wytwarzając glice­rol, który jest jednym z początkowych związków w procesie glukoneogenezy. To zaś umożliwia gromadzenie się nie­estryfikowanych kwasów tłuszczowych w komórkach mięśniowych, ponownie powodując zmniejszenie wychwytu glukozy poprzez zakłócanie sygnali­zacji insuliny.

Wszystko to prowadzi do zmniejszonego wykorzystania glu­kozy i powoduje stan hiperglikemii w organizmie. Kortykosteroidy zapobie­gają także wytwarzaniu i wydzielaniu insuliny przez komórki trzustki⁹.

Wyrzut katecholamin uruchamia wiele procesów powodujących zwiększoną insulinooporność tkanek, m.in. nasila glikolizę, glikogenolizę i glukoneogenezę oraz aktywuje pewne receptory i sub­stancje sprzyjające gromadzeniu się wol­nych kwasów tłuszczowych i tworzeniu ceramidów uniemożliwiających funk­cjonowanie kinazy białkowej B (PKB)¹¹.

Dlaczego przewlekły stres prowadzi do otyłości i insulinooporności?

Podwyższony poziom kortyzolu zmienia metabolizm tkanki tłuszczowej oraz podział energii w orga­nizmie, przez co sprzyja otyłości – nie­zależnemu czynnikowi ryzyka cukrzycy.

Z fizjologicznego punktu widzenia nadmierny stres hamuje termogenezę i indukuje oporność na leptynę – biał­ko wydzielane głównie przez tkankę tłuszczową, które odgrywa istotną rolę w regulowaniu pobierania pokarmu (zmniejszaniu apetytu) i gospodarce energetycznej organizmu.

Po drugie, przewlekłe napięcie sprzyja sięganiu po niezdrowe przekąski, ponieważ nadmiar kortyzolu wzmaga apetyt na cukier i żywność bogatą w tłusz­cze¹².

Dodatkowo osłabia on nadnercza, co z kolei zwiększa magazynowanie tkanki tłuszczowej – przewlekły nad­miar hormonu stresu we krwi prowa­dzi zwykle do jej charakterystycznego przemieszczenia się w górne partie ciała (tzw. bawoli kark, okrągła twarz, otyłość brzuszna, chude kończyny).

Wydaje się zatem oczywiste, że długotrwały stres i otyłość two­rzą błędne koło, które ostatecznie skutkuje dysfunkcją metaboliczną. Doniesienia naukowe jednoznacznie wskazują na wyraźny związek mię­dzy wysokim poziomem kortyzolu a występowaniem zespołu meta­bolicznego i insulinooporności¹³.

Z kolei w jednym z badań z udzia­łem ponad 5 tys. osób w wieku 29-66 lat, prowadzonym przez ponad 12 lat, okazało się, że ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 u kobiet i mężczyzn pracujących w stresujących warun­kach jest nawet o 45% wyższe¹⁴.

Jak hiperglikemia stresowa wpływa na pacjentów w ciężkim stanie klinicznym?

Istnieje również swego rodzaju stan pośredni między ostrym a przewle­kłym stresem oraz wywoływanymi przez oba skutkami metabolicznymi. Chodzi tu o dość nagłe podwyższenie cukru na tyle, że konieczne okazu­je się podanie insuliny – i to osobie bez zdiagnozowanej cukrzycy.

W medycynie mówi się o szczegól­nym przypadku hiperglikemii stresowej (urazu), czyli wzroście stężenia glukozy we krwi w przebiegu ostrej choroby nawet powyżej 200 mg/dl (choć war­tość progowa wynosi 140 mg/dl)¹⁵.

W praktyce najczęściej dotyczy to pa­cjentów w ciężkim stanie klinicznym, po poważnych urazach, operacjach, rozległych oparzeniach, przeszcze­pach i generalnie wymagających przebywania na oddziale intensyw­nej terapii, zwykle przez co najmniej 5 dni (choć czas nie jest tu kluczowy).

Wśród czynników przyczyniają­cych się do hiperglikemii w prze­biegu ciężkiej choroby wymienia się uwalnianie hormonów stresu (np. adrenaliny i kortyzolu), stosowanie leków (takich jak egzogenne glikokor­tykosteroidy i katecholaminy), a także uwalnianie mediatorów w przypadku posocznicy lub urazu chirurgicznego, które hamują uwalnianie i działanie insuliny, zwiększając w ten sposób glukoneogenezę, hamując syntezę glikogenu oraz upośledzając zależny od insuliny wychwyt glukozy przez tkanki.

Glukoza podawana dożylnie, często wykorzystywana do żywie­nia parenteralnego i jako roztwór do podawania antybiotyków, również przyczynia się do hiperglikemii¹⁶.

Wbrew pozorom problem ten może nieść poważne konsekwencje. Meta­analiza 32 badań oceniających związek między stężeniem glukozy a zgonami i wyzdrowieniem po udarze wykazała, że u pacjentów bez cukrzycy, którzy przeszli udar niedokrwienny, nawet nieznacznie podniesiony poziom cu­kru jest związany zarówno z 3-krotnie wyższym ryzykiem śmierci w krótkim czasie, jak i ze zwiększonym prawdo­podobieństwem słabszego powrotu do zdrowia. Jest to także potwierdzo­ne wielokierunkową analizą 2 du­żych badań, w których dopuszczalne stężenie glukozy było znaczącym czynnikiem prognozującym zgon lub słabszy powrót do zdrowia po udarze, niezależnie od innych aspektów¹⁷.

Podobnie wygląda to w przypadku osób trafiających do szpitala z ostrym zespołem wieńcowym¹⁸. Hiperglikemia podczas ciężkiej choroby może bezpo­średnio lub pośrednio predysponować do takich powikłań jak ciężkie infekcje, polineuropatia, uszkodzenie wielo­narządowe czy nawet zgon, dlatego zaleca się zastosowanie intensywnej insulinoterapii w celu utrzymania stężenia glukozy na poziomie nie­przekraczającym 110 mg/dl¹⁹.

Jakie rośliny mogą pomóc w łagodzeniu stresu i regulacji poziomu kortyzolu?

Od wieków wiadomo, że wiele natural­nych surowców ma działanie uspoka­jające i normujące poziom kortyzolu. Potwierdzoną skuteczność w łagodzeniu stresu wykazują przede wszystkim kłącze i korzeń kozłka lekarskiego (Valerianae radix et rhizomae), liść melisy lekarskiej (Melissa officinalis), szyszki chmielu zwyczajnego (Lupuli strobili), kwiat lawendy wąskolistnej (Lavandulae flos) oraz ziele dziuraw­ca zwyczajnego (Hyperici herba).

• Zasypianie ułatwia również korzeń kozłka lekarskiego, nazywany waleria­ną. Do tego działa uspokajająco oraz rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i naczyń krwionośnych. Walerianę można łączyć z innymi preparatami przyspieszają­cymi nocny odpoczynek – chmielem, rumiankiem oraz wspomnianą melisą²⁴.
• Nieco krótszą tradycję stosowania (ale tylko w Europie) mają adaptogeny, czyli surowce roślinne, które modulują reak­cję organizmu na sytuacje stresowe. Naj­bardziej znana z nich, czyli ashwagan­dha (Withania somnifera), kryje w swoim korzeniu substancje z grupy glikowita­nolidów. To one wykazują silne właści­wości antyoksydacyjne i odtruwające, dzięki którym ashwagandha działa prze­ciwstresowo oraz pobudza pracę mózgu (nawet u szczurów ze sztucznie wywo­łaną chorobą Alzheimera)²⁵. Dba o psy­chiczny i emocjonalny balans, wspiera w napięciu nerwowym, ułatwia relak­sację bez uczucia otępienia, a w lecze­niu depresji jej skuteczność jest nawet porównywalna do leków (imipraminy). Dodatkowo ashwagandha normalizuje poziom cukru we krwi i w moczu. Wyni­ki przeprowadzonych badań wykazały, że podawanie sproszkowanego korzenia tego surowca przez 30 dni zmniejsza o 12% stężenie glukozy w surowicy²⁶.
• Podobne dwutorowe działanie wy­kazuje inny adaptogen: żeń-szeń sy­beryjski, czyli eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus). Zwięk­sza on wydolność psychofizyczną, łagodzi stany depresyjne, poprawia pamięć u osób starszych, przyspiesza powrót do zdrowia po zabiegach chi­rurgicznych, a także łagodzi nerwice²⁷. Z drugiej strony łagodzi insulinoopor­ność (poprawia wrażliwość tkanek na insulinę), zmniejsza hiperglikemię, chroni komórki alfa i beta trzustki przed uszkodzeniem, a w badaniach na otyłych myszach z cukrzycą typu 2 poprawiał metabolizm glukozy w wątrobie poprzez zwiększenie gliko­lizy i zmniejszenie glukoneogenezy²⁸.