Jak wzmocnić odporność dziecka w dobie pandemii koronawirusa? Różnice między COVID-19 a grypą i przeziębieniem

Aby układ odpornościowy dziecka osiągnął pełną gotowość do zwalczania patogenów, potrzeba aż 12 lat. W tym czasie organizm naszej pociechy uczy się, jak rozpoznawać zagrożenia i je zwalczać, a także – regulować procesy immunologiczne. Natura wyposażyła nas w dwa rodzaje odporności, swoistą i nieswoistą. Jak one działają¹?

Jak działa układ odpornościowy?

Skóra i błony śluzowe - bariera ochronna

Pierwszą linię obrony przed patogenami tworzą mechaniczne bariery ochronne, czyli skóra i błony śluzowe, odgradzające wnętrze naszego ciała od otoczenia. Kichanie, kaszel, wymioty czy wydzielanie potu lub biegunka to naturalne mechanizmy obronne, które służą usunięciu patogenu z organizmu.

Wspomagają je wydzieliny ciała, takie jak ślina czy sok żołądkowy, zawierające substancje chemiczne niszczące wirusy, bakterie czy grzyby. Jeśli patogeny pokonają tę barierę, trafiają na komórkowy mur obronny, który tworzą białka antygenowe służące do odróżniania własnych białek organizmu od obcych, limfocyty i makrofagi rozpoznające zagrożenie.

Wszystkie te mechanizmy obronne nazywamy odpornością nieswoistą, ponieważ za jej pomocą reagują na każdy rodzaj zagrożenia tak samo¹.

Komórki układu odpornościowego - działanie

Jeśli patogenom uda się pokonać barierę odporności nieswoistej, obrony organizmu podejmuje się odporność swoista, czyli armia wyspecjalizowanych białych krwinek. Wśród nich są limfocyty B, które pobudzone przez limfocyty T wytwarzają przeciwciała skierowane przeciwko konkretnym wirusom, bakteriom czy grzybom, a także makrofagi, których zadaniem jest uprzątnięcie unieszkodliwionych patogenów.

Dodatkowo we krwi aktywowany zostaje tzw. układ dopełniacza, czyli kaskada reakcji enzymatycznych, które usprawniają działanie układu immunologicznego, a wyspecjalizowane białe krwinki czuwają, by reakcja organizmu na zagrożenie nie była ani za słaba, ani nadmierna. Po przechorowaniu infekcji wyspecjalizowane limfocyty przechowują informacje o zagrożeniu i sposobach jego zwalczania przez długie lata, co pomaga skrócić czas trwania choroby, a nawet uniemożliwia kolejną infekcję¹.

Jak dziecko nabywa odporność?

Każdy kontakt z otoczeniem i obecnymi w nim patogenami czy alergenami pobudza do działania i uczy doskonalący się układ odpornościowy dziecka rozpoznawania oraz zwalczania zagrożenia. Dlatego maluchy chowane w niemalże sterylnych warunkach, bez kontaktu z rówieśnikami i otoczeniem, mają mniejszą odporność niż ich rówieśnicy biegający po podwórku i bawiący się z psem czy kotem.

Warto zatem pozwolić dziecku, oczywiście w granicach rozsądku, na wkładanie przedmiotów i rąk do buzi, zabawę na trawie czy w piaskownicy i spędzanie czasu w gronie innych dzieci. Dzięki temu ich układ immunologiczny ma szansę, by zapoznać się z mnóstwem patogenów i nauczyć się, jak sobie z nimi radzić.

Prawdziwy chrzest bojowy układ immunologiczny naszych pociech przechodzi w żłobku i przedszkolu, dlatego maluchy do nich uczęszczające tak często chorują. Jednak nie należy się tym załamywać, ponieważ każda przechorowana infekcja buduje odporność dziecka i z czasem staje się ono mniej podatne na zakażenie.

Układ odpornościowy maluchów idących do pierwszej klasy potrafi już uporać się z większością sezonowych i dziecięcych infekcji, dlatego chorują one łagodniej i szybciej wracają do zdrowia¹.

Co obniża odporność?

Rodzice nie powinni zapominać, że istnieją także choroby będące złodziejami odporności, które często nie wywołują żadnych objawów lub są mylnie diagnozowane. Przyjrzyjmy się czterem głównym przyczynom zmniejszonej odporności naszych pociech.

Choroby pasożytnicze zmniejszają odporność dziecka

Za obniżenie odporności u dzieci często odpowiadają choroby pasożytnicze. Owsica, tasiemczyca czy glistnica w wielu przypadkach nie dają charakterystycznych objawów lub symptomy są na tyle niespecyficzne, że nawet lekarzom umyka prawdziwa przyczyna złego samopoczucia malucha. Nawracające bóle brzucha, nudności, biegunki i wzdęcia oraz brak apetytu sugerują bowiem zatrucie lub infekcję przewodu pokarmowego.

Z kolei stan podgorączkowy, katar i przewlekły kaszel – infekcję dróg oddechowych lub alergie. A przewlekłe zmęczenie, bóle głowy i wiecznie podkrążone oczy to przecież objawy zwykłego przemęczenia nauką. Wysypki, suchość i bladość skóry oraz osłabienie włosów najczęściej łączymy z niedoborem witamin, więc zamiast iść z dzieckiem do lekarza, faszerujemy je witaminowymi preparatami.

Jeśli do tego spokojny i grzeczny do tej pory maluch staje się nadpobudliwy i rozdrażniony, wybucha niekontrolowanym gniewem i ma kłopoty z koncentracją lub obgryza paznokcie, uznajemy, że przeżywa kolejny okres buntu.

Tymczasem opisane objawy są charakterystyczne dla zakażenia pasożytami przewodu pokarmowego. Również niepohamowany apetyt na słodycze może świadczyć o obecności pasożytów, ponieważ potrzebują one glukozy, którą organizmowi najłatwiej pozyskać z cukru.

Energii pod postacią glukozy potrzebuje także organizm dziecka, któremu pasożyty jelitowe podbierają składniki pokarmowe – w konsekwencji maluch odczuwa głód mimo spożycia odpowiedniego posiłku. Jeśli zatem rodzice zauważą opisane objawy u swojej pociechy, powinni jak najszybciej udać się do lekarza i poprosić o skierowanie na badanie kału lub krwi, które pozwoli wykryć pasożyty.

Leczenie odbywa się zawsze pod okiem lekarza i polega na przyjmowaniu leków przez całą rodzinę. Jeśli w domu są psy lub koty, je również należy odrobaczyć za pomocą preparatów kupionych w gabinecie weterynaryjnym².

Przerost trzeciego migdałka może obniżać dziecięcą odporność

Kolejną chorobą osłabiającą odporność dziecka jest przerost trzeciego migdałka, który znajduje się pomiędzy gardłem i nosem, a tym samym – na drodze wszystkich patogenów, które wnikają do organizmu malucha wraz z wdychanym powietrzem.

Dzięki temu wszelkie zarazki są wyłapywane przez obecne w migdałku białe krwinki, a w konsekwencji organizm uczy się rozpoznawać zagrożenia. Zdarza się, że wskutek ciągłego pobudzania trzeci migdałek nadmiernie się rozrasta i zaczyna utrudniać dziecku oddychanie. Dzieje się to szczególnie u tych dzieci, które były wychowywane sterylnie i trafiają nagle w środowisko pełne patogenów, np. do przedszkola.

Rodziców powinny zaniepokoić nawracające infekcje górnych dróg oddechowych, przewlekły katar, oddychanie przez usta (szczególnie w nocy) i chrapanie, a także przewlekłe zmęczenie i rozwijająca się wada zgryzu (cofnięcie żuchwy, wąskie podniebienie i rosnące do przodu zęby). Toczący się przewlekle stan zapalny migdałka sprawia, że nie może on już pełnić funkcji strażnika dróg oddechowych i staje się przyczyną obniżenia odporności.

O sposobie leczenia przerostu trzeciego migdałka decyduje laryngolog, czasami konieczne jest jego operacyjne usunięcie³.

Alergie mogą osłabyć odporność dziecka

Odporność malucha osłabiają także alergie, nawet te, które nie wpływają na funkcjonowanie układu oddechowego, czyli skórne lub pokarmowe. W każdą reakcję alergiczną jest bowiem zaangażowany układ odpornościowy, którego zasoby są ograniczone. Dlatego nieustanna walka na jednym froncie osłabia jego działanie na innym. Jeśli zatem dojdzie do infekcji, organizm może sobie z nią nie poradzić.

Ponadto przewlekły stan zapalny górnych dróg oddechowych, z jakim mamy do czynienia w przebiegu wielu alergii, upośledza działanie błony śluzowej nosa i gardła, co ułatwia patogenom wnikanie do organizmu. Dlatego takie objawy, jak nawracające biegunki, wysypka, świąd skóry, nieprzemijający katar i kaszel, utrzymujące się zaczerwienienie spojówek, osłabienie, zaburzenia koncentracji czy bóle głowy, powinny skłonić rodzica do zgłoszenia się z dzieckiem do lekarza⁴.

Niedobór witaminy D u dziecka zmniejsza odporność

Jeśli rodzice zauważą zaś u swojej pociechy osłabienie, zmianę zachowania (nadmierna nerwowość, wybuchy gniewu), mniejszy apetyt, problemy ze snem i koncentracją, mogą je słusznie powiązać z niedoborem witaminy D. Czasami jedynym symptomem braku tej cennej witaminy w organizmie jest obniżenie się odporności na infekcje i ciężki ich przebieg.

Witamina D pełni bowiem ważną funkcję nie tylko w budowie kości i wchłanianiu potrzebnego im wapnia i fosforu, lecz również w kształtowaniu odporności. Stymuluje ona dojrzewanie białych krwinek, zmniejsza stany zapalne i reguluje aktywność limfocytów T oraz wytwarzających przeciwciała limfocytów B.

Organizm potrafi ją syntezować, jednak potrzebuje do tego słońca. Aby pokryć dzienne zapotrzebowanie na witaminę D latem, dzieci powinny przebywać na słońcu około 15 minut dziennie, w ubraniu z krótkimi rękawkami i zakrywającym nóżki maksymalnie do kolan. Zimą maluchy powinny otrzymywać witaminę D w postaci suplementów⁵.

Jak poprawić odporność małego organizmu?

Układ odpornościowy nigdy nie odpoczywa, niestrudzenie stoi na straży naszego zdrowia i gotów jest reagować na zagrożenie natychmiast, gdy się ono pojawia. U dzieci, które w szkole czy przedszkolu są narażone na kontakt z o wiele większą liczbą patogenów niż my, dorośli, pracuje ze zdwojoną mocą. Aby mógł zatem utrzymać stan gotowości i skutecznie chronić nasze pociechy, potrzebuje wsparcia. Jak możemy poprawić odporność dzieci?

Zdrowy sen wspiera odporność dziecka

Zadbaj o spokojny sen dziecka, ponieważ intensywnie pracujący w ciągu dnia mózg ma dopiero w nocy czas na odpoczynek i regenerację neuronów, połączoną z usunięciem z nich toksyn. Jest to ważne, gdyż układ nerwowy zawiaduje wieloma reakcjami obronnymi organizmu. Rozregulowanie rytmu dobowego maluszka może zatem w krótkim czasie doprowadzić do obniżenia odporności wskutek zaburzenia wydzielania przez białe krwinki cytokin i osłabienia pamięci immunologicznej.

Przegrzewanie maluszka nie jest wskazane również dlatego, że grozi zmniejszeniem jego odporności

Podczas snu obniża się także poziom kortyzolu, zwanego hormonem stresu. Jego nadmiar w organizmie prowadzi w dłuższej perspektywie do obniżenia odporności. Choć często wydaje się nam, że szczęśliwe dzieciństwo pozbawione jest stresu, powinniśmy pamiętać, że dla organizmu dziecka stresorami, poza negatywnymi emocjami, są także takie czynniki jak pozostawienie pod opieką obcych osób, przebywanie w nowej grupie rówieśników, zimno lub przegrzanie, głód, tęsknota za rodzicem czy pełna ekspresji zabawa z rówieśnikami.

Ile czasu dzieci powinny spać?

• Dziecko w wieku 1–2 lat powinno spać, łącznie z drzemkami w ciągu dnia, 11–14 godzin na dobę
• Przedszkolak – od 10 do 13 godzin na dobę
• Uczeń podstawówki – od 9 do 12 godzin na dobę

Hartowanie zwięsza odporność 

Hartuj malucha przez cały rok, czyli przyzwyczajaj go do zimna i zmian temperatury, ponieważ uczy to organizm radzenia sobie w zmiennych warunkach środowiska i dostosowywania się do sytuacji, a także zwiększa odporność na infekcje.

Dzięki wspólnej zabawie na śniegu hartujemy maluszka i wzmacniamy jego odporność

Dziecko należy jednak hartować stopniowo, pozwalając mu chodzić boso po chłodnej podłodze zimą i po trawie czy piasku latem, wietrząc mieszkanie nawet w chłodne dni, wychodząc z nim na spacery niezależnie od pogody i pozwalając na zabawę na świeżym powietrzu.

Co zrobić żeby uniknąć przegrzania dziecka?

• na spacer wystarczy jedna cienka warstwa ubrania więcej niż u dorosłego
• idealną temperaturą do zasypiania wieczorem jest 18–20 st. C.
• Co ważne, dzieci mogą też pić chłodne napoje.

Suplementacja witaminy D a odporność

Jesienią i zimą podawaj dziecku witaminę D. Dostarczają jej ryby, jaja i przetwory mleczne. Problem z niedoborami pojawia się jesienią, wraz ze skracającym się dniem i chłodem, który zmusza nas do cieplejszego ubierania się (w konsekwencji nie wystawiamy skóry na słońce). W tym okresie sama dieta nie wystarczy. Dlatego od października do marca pediatrzy zalecają suplementowanie dzieci witaminą D.

Witamina D - dawkowanie dla dzieci

• Maluchy w wieku 1–10 lat powinny otrzymywać 600–1000 IU dziennie
• Starsze, w wieku 11–18 lat, 800–2000 IU.

Dokładną dawkę warto ustalić z lekarzem pediatrą.

Colostrum - wsparcie odporności dziecka

Wypróbuj colostrum, czyli pierwszy pokarm (siarę) klaczy, kozy lub krowy. Zawiera ona bowiem immunoglobuliny, czyli przeciwciała, które osiadają na błonach śluzowych i są od razu gotowe do stawiania czoła patogenom.

Ponadto wraz z colostrum dostarczamy dziecku niezbędne witaminy, mikroelementy i białka wspierające pracę układu odpornościowego. Dzięki temu nie tylko zwiększa się odporność, ale także skraca się czas trwania infekcji i dziecko przechodzi je łagodniej.

Składniki mineralne wzmacniające odporność

Pamiętaj o składnikach mineralnych, ponieważ niektóre z nich, takie jak cynk i selen, podnoszą odporność. Selenu potrzebują przede wszystkim limfocyty T, odpowiedzialne za rozpoznawanie zagrożenia i wyzwalanie licznych reakcji immunologicznych. Pierwiastek ten znajduje się w mięsie, podrobach, kaszach, pełnoziarnistym pieczywie, jajach, rybach i orzechach brazylijskich.

Sok z malin działa przeciwzapalnie i napotnie, a jeżówka purpurowa pobudza cytokiny do zwalczania wirusów i bakterii

Z kolei cynk przyspiesza dojrzewanie białych krwinek i jest niezbędny do ich sprawnego działania. Doskonałym jego źródłem są owoce morza, mięso, kasze i fasola. Niestety dzieci nie zawsze mogą jeść produkty bogate w selen i cynk. W takim przypadku pomocne okażą się suplementy diety, dostarczające tych cennych pierwiastków^6,7.

Jakie zioła wspierają odporność?

• korzeń pelargonii afrykańskiej działa immunostymulująco i zwalcza bakterie oraz wirusy odpowiedzialne za choroby układu oddechowego, uniemożliwiając im przylegania do błon śluzowych i hamując ich rozrost;
• czarny bez pobudza aktywność białych krwinek i niszczy chorobotwórcze wirusy oraz bakterie;
• sok z malin i kwiat lipy działają przeciwzapalnie i napotnie, a tym samym skracają czas trwania infekcji i pomagają w zwalczaniu gorączki;
• perełkowiec japoński dzięki zawartości rutyny, działającej przeciwzapalnie, zmniejsza obrzęk błon śluzowych, zwalcza wirusy i uszczelnia naczynia krwionośne, wzmacnia pierwszą, nieswoistą linię obrony przed patogenami;
• sok z dzikiej róży jest źródłem witaminy C, usprawniającej migrację białych krwinek do miejsca wniknięcia patogenu, dzięki czemu organizm może skutecznie zwalczać infekcje w początkowym stadium;
• rumianek wzmacnia odporność, działa przeciwzapalnie i uspokajająco, co pomaga maluchom wyciszyć się przed snem;
• jeżówka purpurowa pobudza limfocyty i wytwarzanie cytokin zwalczających wirusy i bakterie, działa przeciwzapalnie oraz skraca czas trwania infekcji⁸.

Grzyby wzmacniające odporność

Zaufaj grzybom, takim jak lakownica lśniąca, zwana reishi, czy boczniak ostrygowaty, z których pozyskuje się beta-D-glukan, substancję zwiększającą aktywność limfocytów odpowiedzialnych za szybkie rozpoznanie patogenu i regulowanie przebiegu odpowiedzi immunologicznej⁹.

Propolis działa bakteriobójczo

Sięgnij po propolis, czyli kit pszczeli, który działa bakteriobójczo i wirusobójczo, łagodzi stany zapalne górnych dróg oddechowych i stymuluje układ odpornościowy. Jest on także doskonałym źródłem witamin A, C i E, które zwalczają osłabiające odporność i upośledzające działanie białych krwinek wolne rodniki tlenowe¹⁰.

Odpowiednie nawodnienie a odporność

Zadbaj o odpowiednie nawodnienie organizmu dziecka, ponieważ błony śluzowe, nasza pierwsza linia obrony przed infekcjami, są wrażliwe na odwodnienie. Przesuszone nie mogą spełniać swojej funkcji, wyzwalać odruchu kaszlu czy kichania i wytwarzać ochronnego śluzu, co ułatwia patogenom inwazję. Dzieci powinny pić 100 ml wody na każdy kilogram masy ciała dziennie⁶.

Grypa, przeziębienie czy COVID-19 - jak je odróżnić?

Te trzy choroby wirusowe trudno rozróżnić, zwłaszcza zdenerwowanemu rodzicowi. Jeśli jednak przyjrzymy się ich objawom, okaże się, że możemy w prosty sposób dokonać wstępnego rozpoznania i zaplanować dalsze postępowanie.

Przeziębienie - objawy

Zacznijmy od najłagodniejszej infekcji, czyli przeziębienia. Wywołują ją najczęściej rhinowirusy – odpowiadają za 30–80% przypadków. Przyczyną przeziębienia mogą być także: adenowirusy, koronawirusy (inne niż SARS-CoV-2), wirus syncytialny RSV, wirusy paragrypy lub enterowirusy. Często dochodzi do infekcji mieszanej, to znaczy za objawy choroby odpowiada zakażenie kilkoma z nich naraz. Przeziębienie to infekcja przenoszona drogą kropelkową, wirusy osiadają na błonach śluzowych nosa i gardła, gdzie zaczynają się namnażać.

Jakie są pierwsze objawy przeziębienia?

• Z reguły pierwszym objawem przeziębienia jest kichanie, będące wynikiem podrażnienia błon śluzowych i próbą pozbycia się patogenów z dróg oddechowych.
• Następnie pojawia się katar, ból gardła i uczucie zatkanego nosa. Czasami tym objawom towarzyszy osłabienie i łagodny kaszel, który może być suchy lub mokry.
• Przeziębienie rzadko powoduje gorączkę.

Charakterystyczne jest także to, że objawy pojawiają się stopniowo i z czasem narastają.

Objawy grypy

Grypa to choroba zakaźna górnych dróg oddechowych o ostrym przebiegu. Wywołują ją ortomyksowirusy. Zarażamy się nimi drogą kropelkową lub przez kontakt z przedmiotami, na których osiadła wydzielina chorego, jeśli zapominamy o myciu rąk, a dotykamy twarzy, nosa lub oczu.

Grypa zazwyczaj rozpoczyna się wysoką gorączką, której towarzyszą dreszcze, zapalenie spojówek, krwawienia z nosa, silne bóle głowy, mięśni oraz stawów, uczucie rozbicia i osłabienie. Temperatura ciała zaczyna się obniżać między trzecim a piątym dniem choroby, czemu towarzyszy obfite pocenie się.

Jeśli gorączka nie zmniejsza się pomimo stosowania leków przeciwgorączkowych, może to świadczyć o rozwijającym się wirusowym zapaleniu płuc, a jeśli jej spadkowi towarzyszy nagłe pogorszenie stanu chorego, najczęściej jest to symptomem bakteryjnego zapalenia płuc, będącego powikłaniem grypy. W takich przypadkach konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska.

Kolejnym charakterystycznym objawem grypy jest kaszel, zazwyczaj suchy i męczący, który z czasem przechodzi w mokry, połączony z odkrztuszaniem śluzowej wydzieliny. Jeśli zmienia się ona w ropną, świadczy to o powikłaniu w postaci zakażenia bakteryjnego.

Ponieważ wirusy grypy szybko przedostają się z gardła do kolejnych odcinków dróg oddechowych, u chorych nie występuje kichanie, a katar i ból gardła pojawiają się bardzo rzadko – pozwala to odróżnić grypę od przeziębienia. Częstymi objawami grypy u dzieci są: senność, biegunka i bóle brzucha towarzyszące narastaniu gorączki.

COVID-19 - objawy

COVID-19 wywołuje koronawirus SARS-CoV-2, którym zarażamy się drogą kropelkową i – podobnie jak w przypadku grypy – przez kontakt z przedmiotami, na których znajdują się patogeny. W wielu przypadkach choroba u dzieci ma przebieg bezobjawowy lub bardzo łagodny.

Jak COVID-19 odróżnić od przeziębienia i grypy?

• Pierwsze objawy COVID-19 to wysoka (nawet do 40 st. C.) gorączka i suchy, męczący, napadowy kaszel. Silny kaszel może pobudzić ośrodek wymiotny w mózgu i doprowadzić do torsji.
• Kaszlowi towarzyszy często duszność i płytki oddech, świadczące o obniżeniu się saturacji, czyli ilości tlenu we krwi. U dzieci objawiać się to może oddychaniem przez uchylone usta, zasinieniem warg i płytek paznokci.
• W przebiegu COVID-19 mogą pojawić się także bóle głowy i mięśni oraz zmęczenie.
• Charakterystyczny jest brak kichania, sporadycznie notuje się katar i uczucie zatkanego nosa.

Należy jednak pamiętać, że ostatecznego rozpoznania może dokonać jedynie lekarz. Jeśli u dziecka występują niepokojące objawy, nie wolno zwlekać z wizytą lub umówieniem się na teleporadę u pediatry.