Hormony rządzą, czyli jak wpływa na nas tarczyca?

Kiedy słyszysz diagnozę: „niedoczynność tarczycy”, najczęściej podąża za nią to zdanie: „proszę się nie martwić, to najlepsza choroba en­dokrynologiczna, jaka się mogła trafić”. To nawet może być prawda, ale…

No właśnie wszystko rozbija się o to „ale”. Nasz organizm to skompli­kowana działająca wielopoziomowo maszyneria. Jego organy to naczynia połączone, choć wielu lekarzy z uporem wydaje się nie dostrzegać tego faktu. Tymczasem niedoczynność tarczycy (nawet subkliniczna) niekorzystnie wpływa na wszystkie układy ciała.

Jak działają hormony?

W naszym ciele rozsiane są gruczoły dokrewne, tkanki i komórki, które wy­twarzają aktywnie biologicznie związ­ki chemiczne nazywane hormonami i uwalniają je do krwi. To one tworzą układ hormonalny inaczej nazywany dokrewnym lub endokrynnym, któ­ry koordynując pracę narządów we­wnętrznych, odgrywa podstawową rolę w procesach związanych z regulacją parametrów środowiska wewnętrznego organizmu.

Hormony – chemiczne no­śniki informacji – przenoszone za po­średnictwem układu krwionośnego oddziałują na poszczególne tkanki całego organizmu. Najczęściej działają w przeciwstawnych parach, spowalnia­jąc lub pobudzając pracę poszczegól­nych narządów. Z tego powodu często nazywa się je bioregulatorami. Najpro­ściej rzecz ujmując, są one gazem i ha­mulcem mechanizmów komórkowych.

Produkcja i uwalnianie hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trójjodotyro­niny (T3) – są regulowane przez bardzo wrażliwą pętlę sprzężenia zwrotnego ujemnego, oś podwzgórze-przysadka-tar­czyca. Podwzgórze uwalnia tyreolibery­nę (TRH), która kontroluje wydzielanie hormonu tyreotropowego (TSH) przez przysadkę mózgową. Hormon ten z kolei pobudza tarczycę do produkcji 2 form hormonu T4 i bardziej bioaktywnego T3¹.

Kiedy wartość trójjodotyroni­ny i tyroksyny rośnie, spada poziom TSH. Natomiast gdy tarczyca produkuje mniej T3 i T4, przysadka zaczyna inten­sywniej wytwarzać TRH, które pobudza wydzielanie TSH. Jak zatem widać, produkcja i uwalnianie TSH przez przysadkę są modulowane zarówno przez hormony tarczycy, jak i TRH².

Od czego pojawia się niedoczynność tarczycy?

W pierwszym przypadku najczęściej przyczyną jest brak jodu, który jest niezbędnym składnikiem hormonów tarczycy. Natomiast na terenach, gdzie tego pierwiastka jest pod dostatkiem, głównym winowajcą jest przewle­kłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, czyli choroba Hashimoto. W jej przebiegu organizm wytwarza przeciwciała, które atakują gruczoł, przez co zmniejsza się jego wydolność³.

Prócz czynników genetycznych sprzyjających rozwojowi hashimoto, naukowcy wskazują na 3 środowisko­we:

• niedobór witaminy D
• niedobór selenu
• umiarkowane spożycie alkoholu⁴.

Również przyjmowanie niektórych leków przeciwnowotworowych i prze­ciwpadaczkowych, litu oraz interferonu­-alfa lub talidomidu może powodować niedobór hormonów tarczycy. Analiza raportów klinicznych z systemu raporto­wania zdarzeń niepożądanych FDA po­twierdziła, że u pacjentów, którzy otrzy­mywali sunitynib, niedoczynność tarczycy rozwijała się częściej niż u osób leczonych sorafenibem⁵. Natomiast w dużym populacyjnym badaniu ko­hortowym 6% pacjentów potrzebowało leczenia lewotyroksyną w ciągu 18 mie­sięcy od rozpoczęcia terapii litem^6.

Nie zapominajmy też o tym, że na niedoczynność tarczycy cierpią też osoby, którym usunięto ten gruczoł. Wydzielanie tyreoliberyny (TRH) ulega osłabieniu pod wpływem stre­su, zimna i postu. Z kolei gruczolak przysadki może być odpowiedzial­ny za deficyt TSH⁷.

Inne przyczyny to uszkodzenie, któregoś z tych gru­czołów wskutek urazu głowy, udaru przysadki, guza mózgu radioterapii lub zabiegów chirurgicznych. Spowodo­wana przez niedobór, któregoś z tych hormonów hipotyreoza nazywana jest niedoczynnością podwzgórza lub centralą niedoczynnością tarczycy.

Jak wpływa niedoczynność tarczycy na nasze ciało?

Gdy produkcja hormonów tarczycy spada, procesy organizmu zwalnia­ją i zmieniają się. Niedoczynność tarczycy może wpływać na wiele różnych systemów w Twoim ciele, choćby metabolizm, funkcje umysło­we, poziom energii czy ruchy jelit. Przyjrzyjmy się liście objawów:

• wy­padanie włosów,
• utrata brwi,
• sucha skóra,
• łamliwe paznokcie,
• nietole­rancja zimna,
• zmęczenie,
• ciągłe zestresowanie,
• przybie­ranie na wadze,
• zatwardzenia,
• mgła umysłowa,
• depresja, wole,
• zwolniona akcja serca,
• kłopoty ze stawami,
• bóle mięśni,
• obfite miesiączki lub zabu­rzenia menstruacji,
• niepłodność.

Wpływ tarczycy na układ sercowo-naczyniowy

Wpływowi chorej tarczycy na układ krą­żenia uczeni poświęcili najwięcej uwagi. Niedoczynność tarczycy powoduje zwięk­szenie oporności naczyniowej, zmniejsze­nie pojemności serca, osłabienie funkcji lewej komory oraz zmiany w kilku mar­kerach kurczliwości sercowo-naczynio­wej. Oznacza to zmniejszenie wydolności serca. Uszkodzenia mięśnia sercowego i wysięk osierdziowy występują częściej u pacjentów z niedoczynnością tarczycy niż u dopasowanych osób ze zdrową tarczycą⁸. Ponadto u chorych odnotowu­je się większą częstość występowania czynników ryzyka sercowo-naczynio­wego. Częściej też mają cechy zespołu metabolicznego, w tym nadciśnienie, zwiększone obwody w talii i zaburzony poziom lipidów we krwi (dyslipidemię)⁹. Jakby tego było mało, hipotyreoza zwięk­sza również całkowity poziom chole­sterolu, lipoproteiny o niskiej gęstości i niebezpiecznej dla serca homocysteiny.

Tarczyca a zespół metaboliczny

Hormony tarczycy mają wieloraki wpływ na metabolizm glukozy i li­pidów, regulację ciśnienia krwi oraz zużycie energii. Badania wykazały, że już osoby mające TSH (hormonu stymulujący tarczycę) w górnej granicy normalnego zakresu (2,5-4,5 mU/l) mają zwiększone wskaźniki otyłości, pod­wyższone poziomy trójglicerydów i zwiększone ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego¹³.

Z kolei metaanaliza 22 badań wskazuje na znaczący zwią­zek między otyłością a zwiększonym ryzykiem niedoczynności tarczycy¹⁴. Natomiast kolejne studia dowodzą, że pacjenci z niedoczynnością tarczy­cy (nawet subkliniczną) są bardziej zagrożeni rozwojem zespołu meta­bolicznego niż zdrowe osoby¹⁵.

Zespół metaboliczny obejmuje grupę nieprawidłowości metabolicznych, które charakteryzują się otyłością brzuszną (trzewną/centralną), wysokim pozio­mem trójglicerydów, a niskim stężeniem dobrego cholesterolu (HDL), występo­waniem nadciśnienia i hiperglikemii.

Pacjenci z zespołem metabolicznym są bardziej narażone na choroby ser­cowo-naczyniowe (12-17%), cukrzycę typu 2 (30-52%) i śmiertelność z ja­kiejkolwiek przyczyny (6-7%)¹⁶. Wnioski z obejmującego 62 408 Chiń­czyków badania przekrojowego, które w 2021 r., oceniało związek między funkcją tarczycy a zespołem meta­bolicznym, nie są optymistyczne.

Zgromadzone w jego toku dowody sugerują, że hipotyreoza może pro­wadzić do rozwoju lub pogorszenia składników zespołu metabolicznego¹⁷. Okazuje się przy tym, że kobiety z niedoczynnością tarczycy, zwłaszcza te po menopauzie, mają wyższe ryzyko zespołu metabolicznego niż mężczyź­ni.

Badacze zauważyli następującą zależność: kobiety po menopauzie z sub­kliniczną niedoczynnością tarczycy miały zwiększone ryzyko nadciśnienia i otyłości brzusznej, a kobiety z jawną niedoczynnością tarczycy były bar­dziej narażone na rozwój hipertrigli­cerydemii i zespołu metabolicznego. Warto w tym miejscu wspomnieć, że większość wcześniejszych ba­dań sugeruje, iż zwiększone pozio­my TSH w surowicy są związane z zespołem metabolicznym.

Jednak w pewnym tajwańskim badaniu stwierdzono, że poziomy TSH w surowicy nie są skorelowane z zespołem metabolicznym, natomiast silną korelację z nim ma stosunkowo wysokie stężenie T3 w surowicy, choć stosunkowo niskie stężenie T4 w su­rowicy nie miało oczywistej korela­cji z zespołem metabolicznym¹⁸.

Jak niedoczynność tarczycy wpływa na system nerwowy?

Nieleczona niedoczynność tarczycy może zmienić sposób, w jaki nerwy przenoszą informacje do i z mózgu, rdzenia kręgowego oraz ciała. Może to powodować stan zwany neuropa­tią obwodową. Jego objawy obejmują drętwienie, mrowienie, ból lub piecze­nie w dotkniętych częściach ciała.

Literatura przedmiotu potwierdza, że neuropatia obwodowa i centralna rozwija się u osób z niedoczynnością tarczycy już na wczesnym etapie cho­roby. Jej skutkiem są zaburzenia prze­wodnictwa nerwowego, objawiające się m.in. zmniejszeniem prędkości przewo­dzenia wszystkich badanych nerwów oraz amplitudy nerwów ruchowych^19.

Tarczyca a funkcje mózgowe

Hipotyreozie często towarzyszy spo­wolnienie myśli i mowy, zmniejszona uwaga oraz apatia, które często myli się z depresją. Obiektywne testy u cho­rych mogą ujawnić zwiększone wyniki w skalach lękowych lub depresji, które w dużej mierze (ale nie zawsze całkowi­cie) odwraca leczenie lewotyroksyną²⁰.

Badania obrazowania dostarczają obiektywnych dowodów na to, że struk­tura i funkcja mózgu ulegają zmianie u osób z niedoczynnością tarczycy. Do­chodzi u nich do zmniejszenia objętości hipokampa, mózgowych przepływów krwi oraz funkcjonowaniem w regio­nach, które odpowiedzialnych za uwagę, pamięć roboczą oraz prędkość moto­ryczną²¹. Jest jednak dobra wiadomość: po 6 miesiącach terapii lewotyroksyną deficyty pamięci roboczej i nieprawidło­wości widoczne podczas funkcjonalnego obrazowania rezonansu magnetycz­nego (fMRI) nie były już widoczne²².

Badacze są zgodni: hipotyreoza naj­dotkliwiej dotyka pamięć, zwłaszcza werbalną. Wyniki studiów i ekspe­rymentów potwierdzają u pacjentów z niedoczynnością obniżenie inteli­gencji ogólnej, uwagi i koncentracji, pamięci, funkcji psychomotorycznych i wykonawczych²³. Są one w dużej mierze odwracalne po podjęciu le­czenia (podawanie syntetycznego hormonu tarczycy)²⁴. Jednak to, jak często zdarza się to i w jakim odsetku pacjentów demencja jest napraw­dę odwracalna, jest niejasne²⁵.

Jak tarczyca wpływa na układ oddechowy?

Pierwszą wskazówką naprowadzającą na rozpoznanie niedoczynności tarczycy jest często stwierdzana przez lekarza uporczywa chrypka niezwiązana z prze­wlekłą infekcją krtani.

Osoby cierpiące na hipotyreozę mają zmieniony, matowy głos, nie mogą głośno mówić. Przyczyną jest pogrubienie i obrzęk strun głoso­wych oraz języka. Ponadto często zgła­szają duszność, a w badaniu przedmioto­wym stwierdza się płytki tor oddychania oraz zmniejszoną częstość oddechów. Pulmonolodzy często nazywają te obja­wy maską choroby endokrynologicznej²⁶.

Tarczyca w układ trawienny

Niedoczynność tarczycy spowalnia ruch żywności przez żołądek i jelita. Jednak najbardziej niepokojący jest jej związek z wątrobą. Tyroksyna i trójjodotyronina regulują podstawową szybkość meta­bolizmu wszystkich komórek, w tym hepatocytów, a tym samym modulują funkcje wątroby. Oba narządy tworzą skomplikowany układ wzajemnych za­leżności, w którym prawidłowa praca jednego organu wpływa na efektywność drugiego.

Dobrze funkcjonująca tarczyca jest kluczowym elementem utrzymania optymalnej funkcji wątroby, a z kolei zdrowa wątroba prawidłowo metabo­lizuje hormony tarczycy i reguluje ich ogólnoustrojowe działanie hormonalne.

Niedoczynność gruczołu tarczowego może wpływać na zdolność wątroby do prawidłowej konwersji hormonów tarczycy. Z kolei zaburzenia w działaniu wątroby, np. związane z jej chorobami, mogą wpływać na poziomy hormonów tarczycy. Może się zdarzyć też tak, że wszelkie początkowe zmiany w pracy tarczycy najpierw będą sygnalizowa­ne w parametrach wątrobowych²⁷.

Istnieją też dowody na to, że hipo­tyreoza może bezpośrednio wpływać na strukturę lub funkcję wątroby. Została ona w kilku przypadkach powiązana z żółtaczką cholestatycz­ną przypisaną zmniejszonym wy­dalaniu bilirubiny i żółci²⁸.

Co z kolei podnosi stężenie cho­lesterolu w osoczu (hipercholeste­rolemia) oraz zwiększa częstość wy­stępowania kamieni żółciowych²⁹. Na szczęście ostatnie badania wy­kazały, że nieprawidłowości wątroby związane z niedoczynnością tarczycy mogą być odwracalne w ciągu kilku ty­godni po wprowadzeniu suplementacji tyroksyny, bez uszkodzenia wątroby³⁰.

Na koniec warto dodać, że hipo­tyreoza może naśladować choroby wątroby. Sugerują to objawy takie jak zmęczenie oraz bóle i skurcze mięśni w obecności podwyższonej amino­transferazy asparaginianowej³¹.

Jak tarczyca działa na kości?

Hormony tarczycy, są niezbędne do prawidłowego metabolizmu kości u dorosłych, ale mogą mieć szkodliwy wpływ na struktury kostne w stanach chorobowych tego gruczołu. Jak się oka­zuje, niedoczynność tarczycy zmniejsza obrót kostny, poprzez zredukowanie zarówno osteoklastycznej resorpcji ko­ści, jak i aktywności osteoblastycznej.

Choć pojawiły się doniesienia, że w subklinicznej postaci choroby od­notowano zmniejszone BMD kości udo­wej³² oraz sugestie, że choroba Hashimo­to jest potencjalnym markerem wyższego ryzyka pęknięcia³³, to jednak dane dotyczące obniżenia mineralnej gęstości kości (BMD) oraz ryzyka złamania w hi­potyreozie są skąpe i niejednoznaczne^34.

Nie bez kozery tarczycę nazywa się królową hormonów, produkowa­ne przez nią związki mają receptory w licznych narządach, oddziałują na inne hormony, metabolizm or­ganizmu, a nawet geny. Dlatego też w miarę możliwości chroń tarczycę. Nawet jeżeli już cierpisz z powo­du niedoczynności, możesz wiele zrobić dla usprawnienia pracy gru­czołu tarczowego oraz ochronny innych narządów.