Kiedy słyszysz diagnozę: „niedoczynność tarczycy”, najczęściej podąża za nią to zdanie: „proszę się nie martwić, to najlepsza choroba endokrynologiczna, jaka się mogła trafić”. To nawet może być prawda, ale…
No właśnie wszystko rozbija się o to „ale”. Nasz organizm to skomplikowana działająca wielopoziomowo maszyneria. Jego organy to naczynia połączone, choć wielu lekarzy z uporem wydaje się nie dostrzegać tego faktu. Tymczasem niedoczynność tarczycy (nawet subkliniczna) niekorzystnie wpływa na wszystkie układy ciała.
Jak działają hormony?
W naszym ciele rozsiane są gruczoły dokrewne, tkanki i komórki, które wytwarzają aktywnie biologicznie związki chemiczne nazywane hormonami i uwalniają je do krwi. To one tworzą układ hormonalny inaczej nazywany dokrewnym lub endokrynnym, który koordynując pracę narządów wewnętrznych, odgrywa podstawową rolę w procesach związanych z regulacją parametrów środowiska wewnętrznego organizmu.
Hormony – chemiczne nośniki informacji – przenoszone za pośrednictwem układu krwionośnego oddziałują na poszczególne tkanki całego organizmu. Najczęściej działają w przeciwstawnych parach, spowalniając lub pobudzając pracę poszczególnych narządów. Z tego powodu często nazywa się je bioregulatorami. Najprościej rzecz ujmując, są one gazem i hamulcem mechanizmów komórkowych.
Gdy w naszym organizmie wzrasta poziom insuliny, który obniża stężenie glukozy we krwi, komórki alfa trzustki zaczynają wytwarzać glukagon, którego zadaniem jest podniesienie stężenia glukozy we krwi. Z kolei, gdy od dłuższego czasu nie jedliśmy, komórki dna i trzonu żołądka wydzielają hormon głodu – grelinę, która jest przeciwstawna do hormonu sytości – leptyny.
Produkcja i uwalnianie hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3) – są regulowane przez bardzo wrażliwą pętlę sprzężenia zwrotnego ujemnego, oś podwzgórze-przysadka-tarczyca. Podwzgórze uwalnia tyreoliberynę (TRH), która kontroluje wydzielanie hormonu tyreotropowego (TSH) przez przysadkę mózgową. Hormon ten z kolei pobudza tarczycę do produkcji 2 form hormonu T4 i bardziej bioaktywnego T31.
Kiedy wartość trójjodotyroniny i tyroksyny rośnie, spada poziom TSH. Natomiast gdy tarczyca produkuje mniej T3 i T4, przysadka zaczyna intensywniej wytwarzać TRH, które pobudza wydzielanie TSH. Jak zatem widać, produkcja i uwalnianie TSH przez przysadkę są modulowane zarówno przez hormony tarczycy, jak i TRH2.
Od czego pojawia się niedoczynność tarczycy?
W pierwszym przypadku najczęściej przyczyną jest brak jodu, który jest niezbędnym składnikiem hormonów tarczycy. Natomiast na terenach, gdzie tego pierwiastka jest pod dostatkiem, głównym winowajcą jest przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, czyli choroba Hashimoto. W jej przebiegu organizm wytwarza przeciwciała, które atakują gruczoł, przez co zmniejsza się jego wydolność3.
Prócz czynników genetycznych sprzyjających rozwojowi hashimoto, naukowcy wskazują na 3 środowiskowe:
- niedobór witaminy D
- niedobór selenu
- umiarkowane spożycie alkoholu4.
Również przyjmowanie niektórych leków przeciwnowotworowych i przeciwpadaczkowych, litu oraz interferonu-alfa lub talidomidu może powodować niedobór hormonów tarczycy. Analiza raportów klinicznych z systemu raportowania zdarzeń niepożądanych FDA potwierdziła, że u pacjentów, którzy otrzymywali sunitynib, niedoczynność tarczycy rozwijała się częściej niż u osób leczonych sorafenibem5. Natomiast w dużym populacyjnym badaniu kohortowym 6% pacjentów potrzebowało leczenia lewotyroksyną w ciągu 18 miesięcy od rozpoczęcia terapii litem6.
Nie zapominajmy też o tym, że na niedoczynność tarczycy cierpią też osoby, którym usunięto ten gruczoł. Wydzielanie tyreoliberyny (TRH) ulega osłabieniu pod wpływem stresu, zimna i postu. Z kolei gruczolak przysadki może być odpowiedzialny za deficyt TSH7.
Inne przyczyny to uszkodzenie, któregoś z tych gruczołów wskutek urazu głowy, udaru przysadki, guza mózgu radioterapii lub zabiegów chirurgicznych. Spowodowana przez niedobór, któregoś z tych hormonów hipotyreoza nazywana jest niedoczynnością podwzgórza lub centralą niedoczynnością tarczycy.
Jak wpływa niedoczynność tarczycy na nasze ciało?
Gdy produkcja hormonów tarczycy spada, procesy organizmu zwalniają i zmieniają się. Niedoczynność tarczycy może wpływać na wiele różnych systemów w Twoim ciele, choćby metabolizm, funkcje umysłowe, poziom energii czy ruchy jelit. Przyjrzyjmy się liście objawów:
- wypadanie włosów,
- utrata brwi,
- sucha skóra,
- łamliwe paznokcie,
- nietolerancja zimna,
- zmęczenie,
- ciągłe zestresowanie,
- przybieranie na wadze,
- zatwardzenia,
- mgła umysłowa,
- depresja, wole,
- zwolniona akcja serca,
- kłopoty ze stawami,
- bóle mięśni,
- obfite miesiączki lub zaburzenia menstruacji,
- niepłodność.
Wpływ tarczycy na układ sercowo-naczyniowy
Wpływowi chorej tarczycy na układ krążenia uczeni poświęcili najwięcej uwagi. Niedoczynność tarczycy powoduje zwiększenie oporności naczyniowej, zmniejszenie pojemności serca, osłabienie funkcji lewej komory oraz zmiany w kilku markerach kurczliwości sercowo-naczyniowej. Oznacza to zmniejszenie wydolności serca. Uszkodzenia mięśnia sercowego i wysięk osierdziowy występują częściej u pacjentów z niedoczynnością tarczycy niż u dopasowanych osób ze zdrową tarczycą8. Ponadto u chorych odnotowuje się większą częstość występowania czynników ryzyka sercowo-naczyniowego. Częściej też mają cechy zespołu metabolicznego, w tym nadciśnienie, zwiększone obwody w talii i zaburzony poziom lipidów we krwi (dyslipidemię)9. Jakby tego było mało, hipotyreoza zwiększa również całkowity poziom cholesterolu, lipoproteiny o niskiej gęstości i niebezpiecznej dla serca homocysteiny.
Tarczyca a zespół metaboliczny
Hormony tarczycy mają wieloraki wpływ na metabolizm glukozy i lipidów, regulację ciśnienia krwi oraz zużycie energii. Badania wykazały, że już osoby mające TSH (hormonu stymulujący tarczycę) w górnej granicy normalnego zakresu (2,5-4,5 mU/l) mają zwiększone wskaźniki otyłości, podwyższone poziomy trójglicerydów i zwiększone ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego13.
Z kolei metaanaliza 22 badań wskazuje na znaczący związek między otyłością a zwiększonym ryzykiem niedoczynności tarczycy14. Natomiast kolejne studia dowodzą, że pacjenci z niedoczynnością tarczycy (nawet subkliniczną) są bardziej zagrożeni rozwojem zespołu metabolicznego niż zdrowe osoby15.
Zespół metaboliczny obejmuje grupę nieprawidłowości metabolicznych, które charakteryzują się otyłością brzuszną (trzewną/centralną), wysokim poziomem trójglicerydów, a niskim stężeniem dobrego cholesterolu (HDL), występowaniem nadciśnienia i hiperglikemii.
Pacjenci z zespołem metabolicznym są bardziej narażone na choroby sercowo-naczyniowe (12-17%), cukrzycę typu 2 (30-52%) i śmiertelność z jakiejkolwiek przyczyny (6-7%)16. Wnioski z obejmującego 62 408 Chińczyków badania przekrojowego, które w 2021 r., oceniało związek między funkcją tarczycy a zespołem metabolicznym, nie są optymistyczne.
Zgromadzone w jego toku dowody sugerują, że hipotyreoza może prowadzić do rozwoju lub pogorszenia składników zespołu metabolicznego17. Okazuje się przy tym, że kobiety z niedoczynnością tarczycy, zwłaszcza te po menopauzie, mają wyższe ryzyko zespołu metabolicznego niż mężczyźni.
Badacze zauważyli następującą zależność: kobiety po menopauzie z subkliniczną niedoczynnością tarczycy miały zwiększone ryzyko nadciśnienia i otyłości brzusznej, a kobiety z jawną niedoczynnością tarczycy były bardziej narażone na rozwój hipertriglicerydemii i zespołu metabolicznego. Warto w tym miejscu wspomnieć, że większość wcześniejszych badań sugeruje, iż zwiększone poziomy TSH w surowicy są związane z zespołem metabolicznym.
Jednak w pewnym tajwańskim badaniu stwierdzono, że poziomy TSH w surowicy nie są skorelowane z zespołem metabolicznym, natomiast silną korelację z nim ma stosunkowo wysokie stężenie T3 w surowicy, choć stosunkowo niskie stężenie T4 w surowicy nie miało oczywistej korelacji z zespołem metabolicznym18.
Jak niedoczynność tarczycy wpływa na system nerwowy?
Nieleczona niedoczynność tarczycy może zmienić sposób, w jaki nerwy przenoszą informacje do i z mózgu, rdzenia kręgowego oraz ciała. Może to powodować stan zwany neuropatią obwodową. Jego objawy obejmują drętwienie, mrowienie, ból lub pieczenie w dotkniętych częściach ciała.
Literatura przedmiotu potwierdza, że neuropatia obwodowa i centralna rozwija się u osób z niedoczynnością tarczycy już na wczesnym etapie choroby. Jej skutkiem są zaburzenia przewodnictwa nerwowego, objawiające się m.in. zmniejszeniem prędkości przewodzenia wszystkich badanych nerwów oraz amplitudy nerwów ruchowych19.
Tarczyca a funkcje mózgowe
Hipotyreozie często towarzyszy spowolnienie myśli i mowy, zmniejszona uwaga oraz apatia, które często myli się z depresją. Obiektywne testy u chorych mogą ujawnić zwiększone wyniki w skalach lękowych lub depresji, które w dużej mierze (ale nie zawsze całkowicie) odwraca leczenie lewotyroksyną20.
Badania obrazowania dostarczają obiektywnych dowodów na to, że struktura i funkcja mózgu ulegają zmianie u osób z niedoczynnością tarczycy. Dochodzi u nich do zmniejszenia objętości hipokampa, mózgowych przepływów krwi oraz funkcjonowaniem w regionach, które odpowiedzialnych za uwagę, pamięć roboczą oraz prędkość motoryczną21. Jest jednak dobra wiadomość: po 6 miesiącach terapii lewotyroksyną deficyty pamięci roboczej i nieprawidłowości widoczne podczas funkcjonalnego obrazowania rezonansu magnetycznego (fMRI) nie były już widoczne22.
Badacze są zgodni: hipotyreoza najdotkliwiej dotyka pamięć, zwłaszcza werbalną. Wyniki studiów i eksperymentów potwierdzają u pacjentów z niedoczynnością obniżenie inteligencji ogólnej, uwagi i koncentracji, pamięci, funkcji psychomotorycznych i wykonawczych23. Są one w dużej mierze odwracalne po podjęciu leczenia (podawanie syntetycznego hormonu tarczycy)24. Jednak to, jak często zdarza się to i w jakim odsetku pacjentów demencja jest naprawdę odwracalna, jest niejasne25.
Jak tarczyca wpływa na układ oddechowy?
Pierwszą wskazówką naprowadzającą na rozpoznanie niedoczynności tarczycy jest często stwierdzana przez lekarza uporczywa chrypka niezwiązana z przewlekłą infekcją krtani.
Osoby cierpiące na hipotyreozę mają zmieniony, matowy głos, nie mogą głośno mówić. Przyczyną jest pogrubienie i obrzęk strun głosowych oraz języka. Ponadto często zgłaszają duszność, a w badaniu przedmiotowym stwierdza się płytki tor oddychania oraz zmniejszoną częstość oddechów. Pulmonolodzy często nazywają te objawy maską choroby endokrynologicznej26.
Tarczyca w układ trawienny
Niedoczynność tarczycy spowalnia ruch żywności przez żołądek i jelita. Jednak najbardziej niepokojący jest jej związek z wątrobą. Tyroksyna i trójjodotyronina regulują podstawową szybkość metabolizmu wszystkich komórek, w tym hepatocytów, a tym samym modulują funkcje wątroby. Oba narządy tworzą skomplikowany układ wzajemnych zależności, w którym prawidłowa praca jednego organu wpływa na efektywność drugiego.
Dobrze funkcjonująca tarczyca jest kluczowym elementem utrzymania optymalnej funkcji wątroby, a z kolei zdrowa wątroba prawidłowo metabolizuje hormony tarczycy i reguluje ich ogólnoustrojowe działanie hormonalne.
Niedoczynność gruczołu tarczowego może wpływać na zdolność wątroby do prawidłowej konwersji hormonów tarczycy. Z kolei zaburzenia w działaniu wątroby, np. związane z jej chorobami, mogą wpływać na poziomy hormonów tarczycy. Może się zdarzyć też tak, że wszelkie początkowe zmiany w pracy tarczycy najpierw będą sygnalizowane w parametrach wątrobowych27.
Istnieją też dowody na to, że hipotyreoza może bezpośrednio wpływać na strukturę lub funkcję wątroby. Została ona w kilku przypadkach powiązana z żółtaczką cholestatyczną przypisaną zmniejszonym wydalaniu bilirubiny i żółci28.
Co z kolei podnosi stężenie cholesterolu w osoczu (hipercholesterolemia) oraz zwiększa częstość występowania kamieni żółciowych29. Na szczęście ostatnie badania wykazały, że nieprawidłowości wątroby związane z niedoczynnością tarczycy mogą być odwracalne w ciągu kilku tygodni po wprowadzeniu suplementacji tyroksyny, bez uszkodzenia wątroby30.
Na koniec warto dodać, że hipotyreoza może naśladować choroby wątroby. Sugerują to objawy takie jak zmęczenie oraz bóle i skurcze mięśni w obecności podwyższonej aminotransferazy asparaginianowej31.
Jak tarczyca działa na kości?
Hormony tarczycy, są niezbędne do prawidłowego metabolizmu kości u dorosłych, ale mogą mieć szkodliwy wpływ na struktury kostne w stanach chorobowych tego gruczołu. Jak się okazuje, niedoczynność tarczycy zmniejsza obrót kostny, poprzez zredukowanie zarówno osteoklastycznej resorpcji kości, jak i aktywności osteoblastycznej.
Choć pojawiły się doniesienia, że w subklinicznej postaci choroby odnotowano zmniejszone BMD kości udowej32 oraz sugestie, że choroba Hashimoto jest potencjalnym markerem wyższego ryzyka pęknięcia33, to jednak dane dotyczące obniżenia mineralnej gęstości kości (BMD) oraz ryzyka złamania w hipotyreozie są skąpe i niejednoznaczne34.
Nie bez kozery tarczycę nazywa się królową hormonów, produkowane przez nią związki mają receptory w licznych narządach, oddziałują na inne hormony, metabolizm organizmu, a nawet geny. Dlatego też w miarę możliwości chroń tarczycę. Nawet jeżeli już cierpisz z powodu niedoczynności, możesz wiele zrobić dla usprawnienia pracy gruczołu tarczowego oraz ochronny innych narządów.
- Endocr Rev. 2014 Apr;35(2):159-94
- Nat Rev Dis Primers. 2022 May 19;8(1):30, doi: 10.1038/s41572-022-00357-7
- J Clin Endocrinol Metab. 2002 Feb;87(2):489-99
- J Clin Endocrinol Metab . 2015 Nov;100(11):4037-47
- PLoS One. 2016 Jan 19;11(1):e0147048
- Am J Geriatr Psychiatry. 2005 Apr;13(4):299-304
- J Clin Endocrinol Metab. 2012 Sep;97(9):3068-78
- PLoS One. 2016 Mar 10;11(3):e0151266
- Thyroid. 2016 Sep;26(9):1205-14
- Lancet. 1967 Oct 14;2(7520):800-2
- Curr Heart Fail Rep. 2006; 3: 114-9; Am J Med. 2005; 118: 132-6
- Circulation. 2007 Oct 9;116(15):1725-35
- Clin Endocrinol (2010) 72(5):696-701
- Front Immunol (2019) 10:2349. doi: 10.3389/ fimmu.2019.02349
- J Endocrinol Invest (2011) 34(7):488-92; Clin Endocrinol (2012) 76(6):911-8
- Clin Endocrinol Metab (2017) 102:(2):507-15
- Trends Endocrinol Metab: TEM (2010) 21(3):166-73
- Endocr Pract. 2016 Nov;22(11):1303-9
- Ann Med Health Sci Res. 2016 Sep-Oct;6(5):261-6
- Minerva Endocrinol. 2007 Mar;32(1):49-65; Arch Med Res. 2006 Jan;37(1):133-9
- J Clin Endocrinol Metab. 2009;94:2922-9; Minerva Endocrinol. 2008;33:75-84
- Eur J Endocrinol. 2011;164:951-9
- J Clin Endocrinol Metab. 2009;94:3789-97; J Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2007;19:132-6;
- Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2014 Oct; 21(5): 377-83
- Geriatr Gerontol Int. 2012 Jan;12(1):59-64; Int J Neurosci. 2006;116:895-906
- Forum Medycyny Rodzinnej 2010, vol. 4, nr 4, 239-45; Respir Physiol Neurobiol. 2012 Apr 30;181(2):123-31
- Q J Med 2002; 95:559-69; J Endocrinol Invest. 2020 Jul;43(7):885-99
- Hepatology 1989; 9:314-21
- Hepatogastroenterology 2000; 47:919-21
- J Gastroenterol Hepatol1995; 10:344-50; Curr Ther Endocrinol Metab 1997; 6:94-8
- Semin Neurol 1991; 11:288-94
- Arch Med Res. 2006 May;37(4):511-6
- Clin Endocrinol (Oxf). 1993 Nov;39(5):521-7
- J Clin Med. 2020 Apr; 9(4): 1034
- Jak działają hormony?
- Od czego pojawia się niedoczynność tarczycy?
- Jak wpływa niedoczynność tarczycy na nasze ciało?
- Wpływ tarczycy na układ sercowo-naczyniowy
- Tarczyca a zespół metaboliczny
- Jak niedoczynność tarczycy wpływa na system nerwowy?
- Tarczyca a funkcje mózgowe
- Jak tarczyca wpływa na układ oddechowy?
- Tarczyca w układ trawienny
- Jak tarczyca działa na kości?