Depresja, stany lękowe, demencja? Aromaterapia ma na to sposób

 

Liczba badań nad olejkami eterycznymi rośnie z roku na rok, a w minionej dekadzie eksplodowała. Przed 2000 r. miały one szczęście za­służyć sobie na odnotowanie w opublikowanych wynikach 30 analiz rocznie.

Do 2012 r. licz­ba ta wzrosła do 748 publikacji w recenzowanych czasopi­smach. Zaś w 2022 r. PubMed – biblioteka międzynarodowej medycyny – zawierała ogrom­ną liczbę 2037 nowych badań na temat olejków eterycznych.

W Starym Testamencie Bóg polecił Mojżeszowi zmieszanie mirry, cynamonu, kasji i tataraku w oliwie z oliwek w celu stwo­rzenia aromatycznego świętego olejku do namaszczeń. Z kolei w Księdze Estery, zanim młoda kobieta zobaczyła króla Kserk­sesa, przeszła 12-miesięczną serię zabiegów upiększających, w tym 6 miesięcy detoksy­kacyjnych masaży olejkiem mirrowym. Później 3 mędrców przyniosło małemu Chrystuso­wi dary – mirrę, kadziło i złoto – olejki były równie cenne, jak złoto. Grecki lekarz Hipokrates nazywał olejki z aromatycz­nych roślin „ojcem leków”. Były one podstawą medycyny arabskiej, chińskiej, ajurwedyj­skiej, afrykańskiej i egipskiej.

Co zawierają olejki eteryczne?

Olejków, np. rozmarynowego i kadzidłowego, używano przez tysiąclecia, ale naukowcy do­piero zaczynają precyzować ich skład chemiczny i aktyw­ność biologiczną¹.

Okazuje się, że było więcej do znalezienia, niż się spodziewano. Skromny wiecznie zielony krzew rozma­rynu, dziko rosnący w regionie śródziemnomorskim i ogro­dowych doniczkach na całym świecie, ma np. m.in. właści­wości antyoksydacyjne, anty­bakteryjne, hipoglikemiczne, przeciwnowotworowe, hepa­toprotekcyjne, przeciwzapalne i zwalcza choroby serca².

Zawarte w olejku kadzidło­wym kwasy bosweliowe mają właściwości przeciwzapalne. Zwalczają kilka rodzajów zapa­lenia okrężnicy, reumatoidalne zapalenie stawów, chorobę zwyrodnieniową stawów, astmę oskrzelową i chorobę Leśniow­skiego-Crohna oraz uśmiercają szereg komórek rakowych³. 2 opisy przy­padków dotyczą kobiet z łagodnym pierwotnym kurczem powiek (zabu­rzeniem nerwu ocznego, które może doprowadzić do ślepoty). U pacjentek tych nastąpiła gwałtowna poprawa dzięki miejscowej aplikacji olejku kadzidłowego zamiast rutynowych wstrzyknięć toksyny botulinowej⁴.

Aldehyd cynamonowy, główny fi­toskładnik olejku cynamonowego, ma właściwości przeciwzapalne, an­tyoksydacyjne, przeciwcukrzycowe, hipoglikemizujące i hipotensyjne oraz zapobiega otyłości⁵. W eksperymentach wykazano, że olejek z oregano napra­wia nieszczelne jelita u świń przez redukcję bakterii Escherichia coli oraz modulację układu odpornościowego⁶. Coraz wyraźniej widać, że leki sto­sowane w terapii zaburzeń nastroju i neurologicznych, takich jak choroba Alzheimera, są nieskuteczne.

Na­ukowcy zwracają się więc ku starym remediom, by opracowywać nowe far­maceutyki, co napędza badawczą żyłę złota dotyczącą aromatycznych ziół i zawartych w nich olejków eterycz­nych. Te ostatnie składają się z setek biochemicznie aktywnych cząsteczek, które wpływają na ośrodkowy układ nerwowy i system odpornościowy⁷.

Jak działają olejki eteryczne?

„Jedna kropla olejku eterycznego zawiera ok. 40 trylionów cząste­czek. Ta liczba to 4 z 19 zerami: 40 000 000 000 000 000 000” – wyjaśnia Jodie Cohen w książce pt. „Essential Oils to Boost the Brain and Heel the Body” („Olejki eteryczne na pobudze­nie mózgu i leczenie organizmu”), wydanej przez Ten Speed Press, 2021.

Cząsteczki te są wdychane przez nos lub usta i wędrują do płuc, skąd natychmiast trafiają do krwi i całego organizmu. Podczas aplikacji olejków do masażu przenikają skórę. W ten sam sposób plastry na skórę dostar­czają nikotynę do krwioobiegu.

Po trafieniu do organizmu olejki ete­ryczne pobudzają nerw błędny – cen­tralny i kluczowy kanał łączący mózg z każdym układem narządów. Stymula­cja ta ma wpływ na nastrój, jakość snu i trawienia oraz funkcje odpornościowe.

W poważny sposób nastraja również układ przywspółczulny i wyłącza stan zapalny, co umożliwia leczenie. Napięcie nerwu błędnego – czyli jego zdolność do przystosowywania się – coraz częściej uznaje się za ważną płaszczyznę terapii zaburzeń mó­zgu, w tym choroby Alzheimera⁸.

„Olejki eteryczne są skuteczne w przy­padku prawie wszyst­kich znanych obecnie patologicznych ścieżek choroby Alzheimera. Mają one również właściwości neu­roprotekcyjne i przeciwstarzeniowe oraz efektywnie leczą demencję, epi­lepsję, stany lękowe i inne problemy neurologiczne” – zauważyli pakistańscy naukowcy po ostatnim przeglądzie literatury naukowej na ten temat⁹. Oto podsumowanie odkryć dotyczą­cych najpowszechniejszych zaburzeń mózgu: depresji, stanów lękowych oraz chorób Alzheimera i Parkinsona.

Olejki eteryczne w leczeniu depresji

Ten problem zdrowotny nasilił się w wyniku reakcji systemu opieki zdrowotnej na covid-19. Podobnie jak w przypadku stanów lękowych w ciągu pierwszego roku pandemii częstość jej występowania wzrosła o 25%. Wskutek tego łączna liczba osób cierpiących na depresję na całym świecie poszybowała do 280 mln¹⁰. 

Depresja okrada ludzi z radości i spełniania oraz prowadzi do ponad 700 tys. samobójstw rocznie. Jest jednak również związana z zaburze­niami poznawczymi, które wpływają na koncentrację, funkcje wyko­nawcze i pamięć oraz może przejść w demencję i chorobę Parkinsona¹¹. W przypadku depresji lekarze sięgają po bloczek z receptami, ale u 30- 50% pacjentów przyjmujących leki przeciwdepresyjne według zaleceń w ogóle nie są one skuteczne¹².

Pozostaje też kwestia ich działań niepożądanych. Główna klasa anty­depresantów, selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (selective serotonin reuptake in­hibitors, SSRI), może zwiększać prawdopodobieństwo wystąpie­nia śmiertelnej arytmii¹³ i powo­dować objawy – od suchości w jamie ustnej i zaparć po dysfunkcje seksualne, otępienie emocjonalne, przybieranie na wadze i myśli samobójcze¹⁴.

„W ciągu ostatniej dekady w wielu badaniach donoszo­no o skuteczności olejków eterycznych w łagodzeniu objawów chorób związanych z za­burzeniami psychicznymi, poprawie nastroju oraz poczu­cia fizycznego i umysłowego dobro­stanu z przewagą w postaci mniejszej liczby działań niepożądanych” – za­uważyła w najnowszym przeglądzie grupa brazylijskich naukowców¹⁵. Poniższe olejki eteryczne mogą być przydatne w leczeniu depresji.

Cytrusy na lepszy nastrój

Naukowcy przebadali olejki cytrusowe pod kątem poten­cjału do podnoszenia nastroju:

• olejek bergamotowy (Citrus bergamia),
• olejek cytrynowy (Citrus limon/limonum),
• olejek z pomarańczy słodkiej (Citrus sinensis).

W jednym z badań naukowcy z Wy­działu Psychiatrii Szkoły Medycznej Uniwersytetu Mie w Japonii przebadali wpływ olejków eterycznych na myszy. Następnie sprawdzili, jak cytrusowa mieszanka olejków – cytrynowego, po­marańczowego i bergamotowego – oraz cis-4-heksenolu (zapachu zielonej zie­mi) oddziaływała na poziom hormonów neuroendokrynnych i markerów funkcji odpornościowych u 12 hospitalizowa­nych mężczyzn, u których wystąpiły poważne zaburzenia depresyjne.

Panów poddawano ciągłej dyfuzji powietrza z olejkami do wystąpienia remisji (czyli przez 4-11 tygodni) i porównano z 8 pacjentami z grupy kontrolnej, którzy przyjmowali wyłącznie antydepresanty. W grupie leczonej poziomy hormo­nów i markerów zapalnych uległy niemal normalizacji. Mężczyźni ci wykazywa­li ponadto lepsze wyniki terapeutyczne niż pacjenci przyjmujący leki przeciwde­presyjne. 9 z 12 z nich całkowicie zrezygnowało z farmakoterapii¹⁶.

Lawenda lekarska (Lavandula angusti­folia)

Olejek lawendowy, jeden z najle­piej przebadanych pod kątem poprawy nastroju olejków eterycznych, jest boga­ty w linalol i octan linalylu. Substancje te mają właściwości przeciwdepresyjne i przeciwlękowe oraz – jak wykazano – poprawiają jakość snu, co przynosi korzyści w przypadku zarówno de­presji, jak i zaburzeń lękowych¹⁷.

W jednym z pilotażowych badań 28 kobiet po porodzie z diagnozą ła­godnej do umiarkowanej depresji lub stanów lękowych losowo przydzie­lono do 2 grup. Jedna z nich korzy­stała ze standardowej terapii. Druga stosowała ponadto dodatkowo inha­lacje mieszanki olejków eterycznych – lawendowego i różnego (Lavandula angustifolia i Rose otto, Rosaceae) – przez 15 min lub wcierała zawierający je krem do rąk 2 razy w tygodniu przez 4 kolejne tygodnie.

Olejki eteryczne znacząco poprawiły wyniki kobiet według Edynburskiej Skali Depresji Poporodowej (Edinburgh Postnatal Depression Scale, EPDS) i kwestiona­riusza lęku uogólnionego (GAD-7) bez żadnych działań niepożądanych¹⁸.

Olejki eteryczne w leczeniu zaburzeń lękowych

Badania dotyczące zastosowania olej­ków eterycznych w leczeniu depresji i zaburzeń lękowych w dużej mierze się pokrywają. Może to wynikać z faktu, że te 2 problemy zdrowotne często wy­stępują jednocześnie. Olejki eteryczne, które są korzystne w przypadku stanów lękowych, łagodzą również depresję i pozytywnie wpływają na sen. Poniżej wymieniono kilka tych, które naukow­cy przebadali w największym stopniu.

• Pomarańcza gorzka i jaśmin wielkolist­ny (Citrus aurantium i Jasminum sambac) W metaanalizie 44 randomizowanych kontrolowanych badań (50 ramion badawczych) uwzględniono 10 rodza­jów olejków eterycznych oraz blisko 3,5 tys. pacjentów z zaburzeniami lękowymi. Wykazała ona, że najwię­cej dowodów ze skali oceny lęku oraz pomiarów ciśnienia tętniczego i tętna dotyczyło olejku pomarańczowego (Citrus aurantium), a następnie ja­śminowego, które znalazły się na po­dium po uwzględnieniu różnic.
• Olejek z róży damasceńskiej (Rosa rugosa) wykazał umiarkowane efek­ty, podobnie jak lawendowy²¹.
• Jagodlin wonny (Cananga odorata) W tym olejku wykryto ok. 150 związ­ków chemicznych. Jego poprawiające nastrój i odprężające działanie przy­pisano zawartym w nim beta-kariofi­lenowi, benzoesanowi benzylu, lina­lolowi i alkoholowi benzylowemu²².

• Lawenda lekarska (Lavendula an­gustifolia) Kilka badań wykazało, że aromaterapia na bazie bogatych w linalol olejków eterycznych, ta­kich jak lawendowy, bergamotowy i pomarańczowy, oddziałuje na re­ceptory GABA i łagodzi niepokój²⁶.
• Kozłek lekarski (Valeriana offici­nalis) Niektórzy stomatolodzy uży­wają olejku walerianowego zamiast niebezpiecznych benzodiazepin do uspokajania pacjentów przed za­biegami w obrębie jamy ustnej²⁷.

• Trawa cytrynowa (Cymbopogon ci­tratus) Olejek z trawy cytrynowej to stary podstawowy środek stosowany w leczeniu zaburzeń lękowych w me­dycynie ludowej. W przynajmniej jednym badaniu okazał się obiecujący w terapii stanów niepokoju u ludzi²⁸. Najnowsze badania na zwierzętach potwierdziły, że olejek z trawy cytry­nowej oddziałuje na ścieżki GABA w mózgu i normalizuje zachowanie w mysich modelach stresu społecz­nego. Doprowadziło to naukowców do wniosku, że może on „łagodzić indukowane stresem psychospo­łecznym zaburzenia neurologiczne u wrażliwych jednostek”²⁹. Pamiętać należy, że odkrycia poczynione w ba­daniach na zwierzętach mogą nie mieć odniesienia do populacji ludzkiej.

W jednym z 8-tygodniowych ba­dań, których wyniki opublikowano w 2020 r., naukowcy z amerykańskiej Szkoły Pielęgniarstwa Uniwersytetu Wirginii Zachodniej zaopatrzyli w aro­materapeutyczne plastry 19 pielęgnia­rek pracujących w centrum infuzji szkolnego instytutu onkologicznego. Zostały one nasączone cytrusową mieszanką olejków: cytrynowego, pomarańczowego, mandarynkowego, z różowego grejpfruta, trawy cytry­nowej, limonkowego i miętowego. Kobiety nosiły plastry w okolicy szyi na smyczach na klucze.

Pielęgniarki zgłaszały nie tylko fakt, że zapach poprawiał ich nastrój, lecz także 40-procentową redukcję niepokoju. Dzięki noszeniu smyczy o 40% obniżył się również ich poziom zmęczenia, a poczucie przytłocze­nia spadło według nich o połowę. Praca pielęgniarki onkologicznej jest stresująca. Codziennie radzisz sobie z życiem, śmiercią lub choro­bą przewlekłą. Ma to zastosowanie nie tylko w pielęgniarstwie. Chodzi o stres w miejscu pracy – powiedzia­ła przełożona pielęgniarek wspo­mnianej szkoły Laurie Theeke³⁰.

Najlepsze olejki na demencję

Jej najczęstszą i najbardziej przerażają­cą formą jest choroba Alzheimera, która uśmierca komórki mózgowe, co po­zbawia pacjentów pamięci i zdolności poznawczych.

Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że dotyka ona ponad 55 mln ludzi na całym świecie, a do 2030 r. liczba ta wzrośnie do 78 mln. Nie ma leków zapobiegających al­zheimerowi lub hamujących jego pro­gresję, chociaż lekarze przepisują pa­cjentom inhibitory cholinesterazy, takie jak donepezyl, rywastygmina i galanta­mina, w celu redukcji objawów beha­wioralnych.

Środki te przeciwdziałają rozkładowi acetylocholiny – ważnego dla funkcjonowania pamięci neuroprze­kaźnika – przez cholinesterazę. Jednak ich działania niepożądane są znaczne – od nudności, wymiotów i bezsenności po splątanie i napady padaczkowe.

Dotyczący wpływu olejków eterycz­nych na demencję przegląd Cochra­ne Collaboration z 2020 r. wykazał, że istniejące badania na ludziach były zbyt niewielkie bądź zbyt słabo kontrolowane, by wywnioskować, że olejki mogą pomagać pacjentom. Jednakże, ponieważ nie można ich opa­tentować, motywacja do prowadzenia wymaganych dużych i kosztownych prób klinicznych jest niewielka³¹.

Nowsze badania potwierdziły jed­nakże, że pewne olejki eteryczne mają silne właściwości hamujące cholineste­razę. Ich działanie jest podobne do po­wszechnie stosowanych leków, ale w przeciwieństwie do farmaceutyków  nie powodują one objawów niepożą­danych. Ich kolejną przewagą jest fakt, że zawarte w nich składniki aktywne mogą skuteczniej przenikać barierę krew-mózg. Inne olejki eteryczne – jak wykazano – mogą być korzystne dzięki odmiennym mechanizmom, np. wła­ściwościom antyoksydacyjnym³². Oto kilka najbardziej obiecujących obecnie w badaniach nad leczeniem choroby Alzheimera olejków eterycznych.

Rozmaryn lekarski (Rosmarinus offi­cinalis)

Badanie z 2022 r., dotyczące różnych rodzajów ekstraktu z rozma­rynu, wykazało, że zawiera on ważne cząsteczki chemiczne, takie jak kwas rozmarynowy i karnozowy. Substancje te mają zarówno właściwości antyoksy­dacyjne, jak i hamujące cholinesterazę. Uzasadnia to zastosowanie wyciągu z rozmarynu w medycynie tradycyjnej w leczeniu zaburzeń poznawczych, takich jak choroba Alzheimera³³.

W kolejnym artykule przeglądowym z 2022 r. przeanalizowano 15 badań dotyczących wpływu rozmarynu na funkcje poznawcze zwierząt. Wy­wnioskowano, że chociaż wyniki były nieprzewidywalnie niejednoznaczne, „ogólnie poprawiał on zdolności ko­gnitywne u zdrowych i upośledzonych zwierząt, a rezultaty były znaczące w przypadku wszystkich gatunków, rodzajów ekstraktu, okresów trwa­nia kuracji i typów pamięci”³⁴. Chociaż wyniki badań na zwie­rzętach nie muszą mieć przełożenia na populację ludzką, niewielkie pró­by z udziałem ludzi potwierdziły skuteczność rozmarynu. Rozpylony w powietrzu olejek rozmarynowy zna­cząco poprawiał np. zapamiętywanie obrazów i liczb wśród uczniów w po­równaniu z grupą kontrolną, której nie eksponowano na jego działanie³⁵.

Wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis)

W badaniu przeprowadzonym we wrze­śniu 2023 r. oceniano wpływ olejku eterycznego z wawrzynu szlachetnego – rośliny uprawianej od czasów rzym­skich i używanej do komponowania wieńców olimpijskich – na myszy z zaburzeniami pamięci wywołanymi przez skopolaminę (stosowaną w me­dycynie głównego nurtu do leczenia m.in. nudności). W porównaniu z grupą kontrolną gryzonie poddawane dzia­łaniu olejku laurowego wykazywały poprawę zdolności poznawczych i statusu antyoksydacyjnego. Ponadto były chronione przed uszkodzenia­mi powodowanymi przez lek³⁶.

Szafran uprawny (Crocus sativus)

W najnowszych badaniach podkre­ślono możliwy związek pomiędzy przewlekłym stresem, pogorszeniem funkcji poznawczych i jego progre­sją do choroby Alzheimera.

Szafran to obecnie najdroższa przyprawa świata. Jest to suszone czerwone nit­kowate znamię (górna część słupka kwiatu), ręcznie zrywane z jesiennego krokusa. Szafran od dawna stosuje się w tradycyjnej medycynie tybetań­skiej, a ostatnio wykazano, że safranal – jeden z jego składników aktywnych – działa przeciwnowotworowo w przy­padku nowotworu mózgu – glejaka³⁷.

Wykazano, że niektóre inne składniki szafranu, zwłaszcza krocyna, zwalczają wywołane stresem dysfunkcje poznaw­cze i stres oksydacyjny oraz spowal­niają postęp alzheimera.

Krocyna jest przeciwutleniaczem, środkiem prze­ciwdepresyjnym i przeciwzapalnym oraz zapobiega rozkładowi acetylocholi­ny przez acetylocholinoesterazę. Wyka­zano także, że szafran uszczelnia barie­rę krew-mózg i przeciwdziała agregacji białka beta-amyloidowego, które tworzy charakterystyczne blaszki w mózgach pacjentów z chorobą Alzheimera³⁸.

Kurkuma w leczeniu choroby Parkinsona

Uważa się, że – podobnie jak inne za­burzenia pracy mózgu – schorzenie to powodują procesy zapalne i oksyda­cyjne, dlatego korzystne może okazać się stosowanie opisanych powyżej olejków przeciwzapalnych, np. kadzi­dłowego⁴⁰. Jednak w tysiącach badań wykazano, że właściwości przeciwza­palne ma również kurkumina – skład­nik korzenia kurkumy. Nowe analizy skupiają się na jej możliwym zastoso­waniu w terapii choroby Parkinsona.

Kurkuma (Curcuma longa)

Japońscy badacze wykazali niedawno, że głów­ny składnik olejku kurkumowego o nazwie ar-turmeron „silnie chronił neurony dopaminergiczne”, czyli komórki mózgowe wytwarzające neu­roprzekaźnik – dopaminę. U pacjentów z chorobą Parkinsona neurony te są atakowane, co powoduje drżenie, sztywność mięśni, zaburzenia mowy i inne objawy. Japońscy naukowcy uważają, że aromatyczny ar-turmeron zmniejsza stan zapalny w obrębie mi­krogleju – komórek odpornościowych mózgu – i łagodzi stres oksydacyjny⁴¹.

Jak bezpiecznie stosować olejki eteryczne?

Podczas sto­sowania olejków eterycznych nigdy nie należy lekceważyć ich mocy. Wyznacz­nikiem powinny być standardowe wytyczne dotyczące rozcieńczania w zależności od wieku oraz wiedza, czy olejki, których chce się używać, są objęte dodatkowymi środkami ostrożności. Dobrym źródłem ważnych informacji na temat bezpieczeństwa stosowania olejków eterycznych jest amerykańskie Narodowe Towarzy­stwo Holistycznej Aromaterapii.